Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Yếu tố trinh thám trong tiểuthuyết của Ma Văn Kháng qua Bóng đêm và Bến bờ

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

12
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Thông qua đề tài, luận văn muốn đưa ra một cái nhìn khái lược về văn học trinh thám, nhận diện yếu tố trinh thám trong tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng nói riêng và tiểu thuyết của ông nói chung. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Yếu tố trinh thám trong tiểuthuyết của Ma Văn Kháng qua Bóng đêm và Bến bờ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐẶNG HỒNG VÂN YẾU TỐ TRINH THÁM TRONG TIỂUTHUYẾT CỦA MA VĂN KHÁNG QUA BÓNG ĐÊM VÀ BẾN BỜ LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2013 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐẶNG HỒNG VÂN YẾU TỐ TRINH THÁM TRONG TIỂUTHUYẾT CỦA MA VĂN KHÁNG QUA BÓNG ĐÊM VÀ BẾN BỜ Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu THÁI NGUYÊN - 2013 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
LỜI CẢM ƠN Bằng sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học, cán bộ phòng quản lý khoa học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới bạn bè cùng gia đình và những người thân đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khoá học này. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013 Tác giả luận văn Đặng Hồng Vân i Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục ............................................................................................................ i MỞ ĐẦU.........................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề .............................................................................................2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...............................................................4 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi tư liệu .....................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................5 6. Đóng góp mới của luận văn .........................................................................5 7. Cấu trúc của luận văn ..................................................................................6 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TIỂU THUYẾT TRINH THÁM VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN MA VĂN KHÁNG .......7 1.1. Những vấn đề chung về tiểu thuyết trinh thám.....................................7 1.1.1. Khái lược lịch sử phát triển của văn học trinh thám thế giới .............. 7 1.1.2. Khái lược một vài đặc trưng cơ bản của thể loại trinh thám ..............11 1.1.2.1.Chủ đề .........................................................................................11 1.1.2.2. Cốt truyện trinh thám..................................................................12 1.1.2.3. Nhân vật trinh thám ....................................................................13 1.1.3. Khái lược sự hình thành và phát triển của văn học trinh thám Việt Nam.....14 1.1.3.1. Thời kì đầu tiên: Phạm Cao Củng và Thế Lữ..............................14 1.1.3.2. Thời kì từ năm 1945 đến 1975 ....................................................15 1.1.3.3.Thời kỳ từ năm 1975 đến nay ......................................................16 1.1.3.4. Sự vận dụng yếu tố trinh thám trong văn học Việt Nam.............19 1.2. Hành trình sáng tác của Ma Văn Kháng.............................................22 1.2.1. Nhà Văn Ma Văn Kháng ..................................................................22 ii Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
1.2.2. Quan niệm về tiểu thuyết trinh thám của Ma Văn Kháng..........................24 Chương 2. NHỮNG CHỦ ĐỀ MANG MÀU SẮC TRINH THÁM TRONG HAI TIỂU THUYẾT BÓNG ĐÊM VÀ BẾN BỜ CỦA MA VĂN KHÁNG ...............................................................................................31 2.1. Cuộc chiến đấu không khoan nhượng giữa cái thiện và cái ác................31 2.1.1. Người chiến sĩ công an trên mặt trận chống lại tội phạm, cái ác mang vẻ đẹp kiêu hùng, bi tráng ..........................................................................31 2.1.2. Con người với những ẩn ức, tâm linh................................................42 2.1.3. Con người trước những tình huống ngang trái ..................................48 2.2. Thế giới ngầm của những kẻ tội phạm ................................................54 2.2.1. Tội phạm mang bản tính ác...............................................................54 2.2.2. Cảnh báo nguy cơ, hiểm hoạ từ cội nguồn của cái ác........................60 2.3. Những con người đời thường trước lằn ranh của cái thiện cái ác......63 2.3.1. Những người phụ nữ thánh thiện - Nạn nhân của cái ác....................63 2.3.2. Những người dưới đáy - cặn bã của xã hội .......................................66 Chương 3. MỘT SỐ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN YẾU TỐ TRINH THÁM TRONG HAI TIỂU THUYẾT BÓNG ĐÊM VÀ BẾN BỜ ................69 3.1. Nghệ thuật tổ chức cốt truyện..............................................................69 3.1.1. Cốt truyện xoay quanh những chi tiết, sự kiện, vụ án........................69 3.1.2. Cốt truyện tâm lý, ly kì, hồi hộp .......................................................72 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .............................................................75 3.2.1. Xây dựng hai tuyến nhân vật tương phản..........................................76 3.2.2. Miêu tả nhân dạng, tướng hình .........................................................77 3.2.3. Nhân vật với đời sống tình dục .........................................................81 3.3. Ngôn ngữ ...............................................................................................85 3.3.1. Ngôn ngữ đối thoại và độc thoại nội tâm ..........................................85 3.3.1.1.Ngôn ngữ đối thoại. .....................................................................85 3.3.1.2. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm........................................................90 iii Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
3.3.2. Ngôn ngữ thông tục, kiểu chợ búa, xã hội đen ..................................92 3.3.3. Ngôn ngữ đậm chất thơ (trữ tình ngoại đề) .......................................93 KẾT LUẬN...................................................................................................98 TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................................101 PHỤ LỤC....................................................................................................105 iv Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Ma Văn Kháng là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam đương đại. Ông đã sở hữu một khối lượng tác phẩm đáng nể cả về số lượng lẫn chất lượng nghệ thuật. Ngòi bút ông tung hoành trên các thể loại truyện ngắn, tiểu thuyết, hồi ký, tiểu luận phê bình, trong đó nổi bật ở truyện ngắn và tiểu thuyết gắn với hai mảng đề tài miền núi và thành thị. Các tác phẩm của Ma Văn Kháng cho thấy quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc của nhà văn nhằm xác lập một hướng đi phù hợp cùng những tìm tòi đổi mới trong cảm hứng cũng như bút pháp thể hiện cuộc sống và con người. Trong đó có những tác phẩm dành được giải thưởng trong nước, quốc tế. Truyện ngắn Xa phủ đoạt giải nhì (không có giải nhất) trong cuộc thi truyện ngắn của Tuần báo Văn nghệ 1967 - 1968, tập truyện ngắn Trăng soi sân nhỏ giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1995, giải cây bút vàng cho truyện San Cha Chải trong cuộc thi truyện ngắn và ký 1996 - 1998 do Bộ Công an và Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức. Tiểu thuyết Mùa lá rụng trong vườn được giải thưởng Hội Nhà văn năm 1984, năm 1998 Ma Văn Kháng vinh dự nhận được giải thưởng văn học Đông Nam Á, 2001 nhận giải thưởng Nhà Nước về văn học nghệ thuật. Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ thuật năm 2012 cho cụm tác phẩm Truyện ngắn chọn lọc, Mưa mùa hạ, Côi cút giữa cảnh đời, Gặp gỡ ở La Pan Tẩn. Với những thành tựu kể trên, Ma Văn Kháng đã có một vị trí xứng đáng trong nền văn học Việt Nam đương đại. 1.2. Ma Văn Kháng là nhà văn lớn, có tạng viết văn riêng. Các sáng tác của ông không chỉ đặt ra và lý giải những vấn đề có ý nghĩa thời đại, dân tộc mà còn mang thông điệp nhân sinh sâu sắc về tình yêu đời, yêu con người, yêu cái đẹp và yêu cuộc sống. Trong luận văn này, chúng tôi quan tâm tới những đóng góp của Ma Văn Kháng ở mảng tiểu thuyết, đặc biệt đi sâu vào tìm hiểu yếu tố trinh thám, là yếu tố xuất hiện trong các tác phẩm của nhà văn 1 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
từ Mưa mùa hạ, Chó Bi đời lưu lạc, Ngược dòng nước lũ đến hai tiểu thuyết gần đây nhất Bóng đêm và Bến bờ. Và có thể nói, đến hai tác phẩm này yếu tố trinh thám càng đậm đặc. Chính vì thế, gần đây đã có một số ý kiến bàn về vấn đề này trong hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng. Đó là những gợi dẫn giúp chúng tôi lựa chọn đề tài Yếu tố trinh thám trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng qua Bóng đêm và Bến bờ. Nghiên cứu thành công vấn đề này, luận văn sẽ góp phần khẳng định tài năng, sự độc đáo của Ma Văn Kháng trên hành trình sáng tạo đồng thời qua đó cho thấy thực tiễn phát triển của thể loại tiểu thuyết trong giai đoạn đổi mới văn học từ 1986 đến nay. 2. Lịch sử vấn đề Là nhà văn tích cực nhập cuộc và dấn thân, tha thiết hướng tới cái đẹp và cái thiện, ngay từ buổi đầu cầm bút, Ma văn Kháng đã tự bộc bạch: “Cái đẹp được chưng cất trong tác phẩm của tôi là cái đẹp ở thể bi tráng, cái đẹp ngạo nghễ trong mất mát, đau thương, thua thiệt, cái đẹp hiện lên cao cả trong hy sinh, trong bi thương”[5]. Xuyên suốt trong tác phẩm của ông là cái đẹp trong đau đớn, bi tráng. Gần 50 năm trụ vững với sự nghiệp cầm bút, Ma Văn Kháng đã có đến 200 truyện ngắn, 15 cuốn tiểu thuyết và một số truyện viết cho thiếu nhi. Với khối lượng tác phẩm đồ sộ, Ma Văn Kháng đã neo tên mình trong lòng bạn đọc những dấu ấn thật đậm sâu. Tất cả đã và đang được nhìn nhận, đánh giá ở nhiều góc độ khác nhau. Chúng tôi xin trích ra đây một số ý kiến tiêu biểu: Đánh giá chung về Ma Văn Kháng và sáng tác của ông, nhiều tác giả đã có những lời phê bình khá sắc sảo, đặc biệt đối với thể loại tiểu thuyết: Nói về vẻ đẹp văn chương trong tác phẩm của Ma Văn Kháng, nhà nghiên cứu Phong Lê nhận xét: “Hàng trăm truyện ngắn, hàng chục tiểu thuyết trên một hành trình dài, dẫu có lúc ngôn ngữ chính luận tràn lấn, nhưng vẫn không làm thay đổi, biến dạng tiếng nói nghệ thuật đích thực trong tác phẩm của Ma Văn Kháng. Một tiếng nói nghệ thuật từ chính cuộc đời trần 2 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
trụi, xù xì, thô nhám, đa sự cất lên; và lắm khi tác giả cũng không cần phải đóng vai trò khách quan “để sự thật tự nó nói lên” theo kiểu Balzac, Tolstoi, mà cứ đàng hoàng cất lên tiếng nói riêng để khơi gợi ở bạn đọc sự đồng tình hay tranh luận”.[34] “Dù viết về miền núi buổi hoang sơ hào hứng thời kỳ đầu đi theo cách mạng, hay về những sự thật khốc liệt sau đổi mới ở đời sống đô thị, thì trong tác phẩm của ông vẫn tràn đầy vẻ đẹp của văn chương”.[43] Đoàn Trọng Huy trong bài viết: Vẻ đẹp bộ tiểu thuyết cặp đôi Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng đã nhận xét: “Bóng đêm và Bến bờ là loại truyện hình sự nhưng khái quát lại là tiểu thuyết luận đề mới. Nó hàm chứa những vấn đề về đạo đức, về triết lý nhân sinh, những thông điệp tinh thần mới”.[17] Bình Nguyên Trang trong bài viết: “sống còn để mang thương tích…” đánh giá cao về vị trí của nhà văn Ma Văn Kháng khi viết Bóng đêm và Bến bờ. “Ma Văn Kháng là nhà văn đầu tiên, khai mở một hướng đi mới cho văn học về đề tài an ninh, một đề tài tưởng chừng như quá khô cứng và chật hẹp, đưa nó về với đời sống”.[60] Trong bài viết: Bóng đêm và nghệ thuật tự sự tổng hợp của Ma văn Kháng, Nguyễn Ngọc Thiện đã khái quát được cái mới trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của tác phẩm Bóng đêm: “Tiểu thuyết Bóng đêm đã tái hiện sự đa dạng của đời sống con người: tư tưởng, ý chí; bản năng và đời sống sinh lý, tình dục; thế giới tâm lý, tình cảm; những miền sâu kín thuộc tâm linh, ẩn ức, tiềm thức của con người” “Xét về mặt ngôn ngữ tác phẩm Bóng đêm bộc lộ tài năng bậc thầy của Ma văn Kháng trong dụng ngữ miêu tả thiên nhiên và môi truờng bao quanh con người, những rung động tinh tế trong đời sống tình cảm sâu kín; cái mơ hồ lảng bảng, bất định của tâm linh, trực giác; niềm hân hoan của những giây phút thăng hoa, thiên khải khi Thiên - Địa - Nhân giao hoà thành một khối gắn kết…”.[58] 3 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
Theo nhà lí luận phê bình Nguyễn Hoà: “Không thể viết được như Ma văn Kháng nếu chỉ lấy tài liệu ở mấy bài báo. Bóng đêm và Bến bờ là tiểu thuyết luận đề, Ma Văn Kháng là nhà văn có tiếp xúc nhiều với thực tiễn sinh động”. [59] Xét trên một khía cạnh khác, qua tác phẩm Bóng đêm và Bến bờ nhà thơ Phùng Thiên Tân nhận thấy: “Thông thường các cuốn tiểu thuyết về đề tài hình sự mở đầu là những vụ án xảy ra, kết thúc là tìm ra hung thủ hay tên biệt kích. Ma Văn Kháng không viết thế. Cách viết mới này là hướng dẫn cho các nhà văn trẻ trong ngành ”. [59] Với nhà thơ Hữu Việt: “Bóng đêm, thể hiện tinh thần nhập cuộc của nhà văn Ma Văn Kháng. Nó thể hiện sức viết dẻo dai bền bỉ của một cây bút tuổi đã cao và đã có nhiều thành tựu. Ông đã đem chất thơ, và các khát vọng vào tác phẩm của mình. Hành động, chi tiết trong chuyện chỉ là bề nổi,phía sau tất cả là ý nghĩa nhân sinh của cuộc đời…” [59] Qua khảo sát những ý kiến trên, chúng tôi nhận thấy vấn đề Yếu tố trinh thám trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng qua Bóng đêm và Bến bờ đã được khám phá trên nhiều bình diện, được phân tích, lí giải xoay quanh hình tượng nhân vật trung tâm trong mỗi tác phẩm, đó là người chiến sĩ công an trên mặt trận chống lại cái ác để bảo vệ cái thiện. Họ hiện lên là những con người lý tưởng với tài trí và lòng dũng cảm kiên cường, sẵn sàng đối mặt với những khó khăn, gian khổ, hiểm nguy và cả những tủi cực, oan trái, đau đớn, giữa sự sống và cái chết. Những ý kiến trên là những nhận định mang tính khái quát về sự nghiệp văn chương của Ma Văn Kháng nói chung và hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ nói riêng. Đó là những gợi quý báu dẫn giúp chúng tôi tiếp cận và triển khai đề tài. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua đề tài, luận văn muốn đưa ra một cái nhìn khái lược về văn học trinh thám, nhận diện yếu tố trinh thám trong tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng nói riêng và tiểu thuyết của ông nói chung. 4 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là: - Những vấn đề chung về tiểu thuyết trinh thám và hành trình sáng tác của Ma Văn Kháng. - Những chủ đề mang màu sắc trinh thám trong hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng. - Một số phương thức nghệ thuật thể hiện yếu tố trinh thám trong hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi tư liệu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Yếu tố trinh thám trong tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của MaVăn Kháng. 4.2. Phạm vi tư liệu Luận văn khảo sát chủ yếu 2 tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ ngoài ra còn khảo sát các tiểu thuyết khác của nhà văn để đối chiếu và so sánh: 1. Mưa mùa hạ. 2. Đám cưới không có giấy giá thú 3. Chó bi đời lưu lạc 4. Mùa lá rụngtrong vườn. 5. Côi cút giữa cảnh đời 6. Ngược dòng nước lũ 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: 5.1. Phương pháp thống kê – phân loại 5.2. Phương pháp so sánh – đối chiếu 5.3. Phương pháp phân tích – tổng hợp 6. Đóng góp mới của luận văn Tìm hiểu yếu tố trinh thám trong sáng tác của Ma Văn Kháng trên cả phương diện nội dung và nghệ thuật, từ đó thấy được sự vận động và đổi mới tư duy nghệ thuật của nhà văn. 5 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
Góp phần khẳng định tài năng, bút pháp và năng lực sáng tạo của Ma Văn Kháng, một trong số nhà văn hàng đầu của nền văn học Việt Nam đương đại. Với hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng, luận văn góp phần ghi nhận hiện tượng giao thoa độc đáo giữa văn học đại chúng và văn chương đặc tuyển. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về tiểu thuyết trinh thám và hành trình sáng tác của Ma Văn Kháng. Chương 2: Những chủ đề mang màu sắc trinh thám trong hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ của Ma Văn Kháng. Chương 3: Một số phương thức nghệ thuật thể hiện yếu tố trinh thám trong hai tiểu thuyết Bóng đêm và Bến bờ 6 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TIỂU THUYẾT TRINH THÁM VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN MA VĂN KHÁNG 1.1. Những vấn đề chung về tiểu thuyết trinh thám Theo từ điển tiếng Việt: Trinh thám là dò xét, thám thính. Theo nghĩa Hán Việt là “rình xét” (trinh) và “thăm dò” (thám), nghĩa là phải bao gồm hai yếu tố: người dò xét và (cái) bị dò xét. Từ điển bách khoa thư - Wikipedia đã định nghĩa: Tiểu thuyết trinh thám là một nhánh của tiểu thuyết tội phạm. Đó là những tác phẩm có vấn đề trung tâm là điều tra về tội ác, (thường là những vụ giết người) bởi một thám tử cũng có thể chuyên nghiệp hoặc nghiệp dư. Tiểu thuyết trinh thám là hình thức phổ biến nhất của cả tiểu cả thuyết bí ẩn và tiểu thuyết tội phạm. Từ điển Encarta cũng định nghĩa “truyện trinh thám là một bộ phận của tiểu thuyết bí ẩn, vì thực ra nó cũng là một câu đố. (...) Vậy có thể hiểu truyện trinh thám là những truyện mà ở đó điều bí ẩn được làm sáng tỏ chủ yếu bằng hành động của thám tử. Công thức chung cho mọi truyện trinh thám là câu chuyện được bắt đầu với điều bí ẩn. . 1.1.1. Khái lược lịch sử phát triển của văn học trinh thám thế giới Văn học trinh thám bắt đầu từ Phương Tây, người ta có thể tìm thấy cội nguồn của truyện trinh thám từ trong Kinh thánh, trong sử thi Homerơ, trong bi kịch HiLạp, trong kịch Shakespers, trong những truyện bí hiểm thời khai sáng. Trong lịch sử, ở bất cứ thời đại nào cũng đều có những câu chuyện văn chương ghi dấu tội ác và sự trừng phạt. Ngay từ thời xưa, con người đã chứng kiến những hành xử vượt ra ngoài phạm vi đạo đức, luật pháp. Xã hội càng văn minh càng cố gắng điều chỉnh, nhưng chưa bao giờ con người loại bỏ hẳn cái ác ra khỏi đời sống của mình. Tội ác và những ước mơ công bằng, là một trong những chủ đề được phản ánh trong các hình thức văn chương. Điều này khiến các nhà nghiên cứu cho rằng: các yếu tố của truyện trinh thám đã tồn tại 7 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
từ rất lâu. Thế nhưng chỉ đến cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, trinh thám mới xuất hiện như một hình thức tiểu thuyết độc lập, thực sự trở thành một thể loại chính thức, với tên tuổi và các sáng tác của nhà văn Mĩ E.A. Poe - ông tổ của văn học trinh thám. Loạt truyện Vụ án mạng ở đường Morgue, Bức thư bị đánh cắp, Bí mật của Marie Roget, được coi là những hình mẫu đầu tiên của truyện trinh thám. Sau Edgar Poe, thế giới bùng nổ thể loại trinh thám, liên tục xuất hiện hàng loạt các tác gia trinh thám, phát triển mạnh nhất ở Anh, Pháp, Mỹ. Người đọc lại mải miết say sưa với hành trình phá án và những thám tử tài ba trong tác phẩm: Người phụ nữ mặc đồ trắng; Viên đá mặt trăng của Wilkie Collin (Anh); Điệp viên 007 nhân vật James Bond của Ian Fleming (Anh); Sherlock Holmes của Conan Doyle (Anh); hay Hồ sơ số 113, Tội ác ở Orcival của Emile Gaboriau (Pháp); Philip Marlowe của Raymond Chandler (Mỹ).... Tuy nhiên, lúc mới ra đời văn học trinh thám chỉ được xem là loại văn học “hạng hai”, “á văn học”, có địa vị thấp kém “ ba xu, rẻ tiền”, một thứ văn chương tầm phào để giết thời gian, thiếu danh giá trên văn đàn. Không được coi như là một môn nghệ thuật đích thực mà giống như những thứ phẩm văn chương có giá trị mua vui, giải trí thuần tuý. Là những tác phẩm được viết theo mô hình có sẵn, không đòi hỏi sự sáng tạo về hình thức, chủ đề tư tưởng thì không sâu sắc. Người đọc không mất nhiều công sức giải mã ngôn ngữ. Nhưng khi văn học đại chúng dần xích lại gần văn chương đặc tuyển và trở thành một bộ phận không nhỏ trong đời sống tinh thần của nhân loại thì văn học trinh thám đã được nhìn nhận đúng với giá trị của thể loại. G.L.Borges trong bài viết Về truyện trinh thám dẫn ra tác phẩm của E.G.Poe khẳng định đây là một thể loại mang những giá trị truyền thống, đặc biệt là trong thời đại mà “nền văn học chúng ta đang hướng về sự hỗn loạn...trong thời đại cực kì hỗn loạn ấy, có một thứ vẫn còn giữ, giữ một cách khiêm tốn, những giá trị truyền thống: đó là truyện trinh thám”,... thì dù 8 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
“được đọc với đôi chút khinh thị, truyện trinh thám đang tham gia giữ gìn cái trật tự trong thế giới vô trật tự. Đó chính là một chiến công không phải là vô giá trị mà chúng ta phải bết ơn”. T.Todorov xác nhận giá trị chuẩn mực thẩm mĩ đặc trưng của trinh thám: “trong xã hội của chúng ta không có một chuẩn mực nào thẩm mĩ duy nhất, mà có hai chuẩn mực; không thể dùng những đơn vị đo lường giống nhau để đo nghệ thuật “lớn” và nghệ thuật “bình dân””. Laurence Devillairs, trong bài viết Tiểu thuyết trinh thám - một niềm may mắn của văn học, đã thể hiện thái độ đề cao văn học trinh thám dù nhìn nó từ góc độ “phản tiểu thuyết hư cấu”; tiểu thuyết trinh thám “là một sự hiệu chỉnh cho cái chết của tiểu thuyết, nhưng lại là niềm may mắn của văn học”.[15]. Ở Việt Nam, truyền thống của văn học trinh thám và nghiêm cứu về nó còn rất mỏng nhưng cũng đã xuất hiện những cái nhìn khá tích cực về thể loại này. Nguyễn Duy Bình trong bài viết Bàn về tiểu thuyết trinh thám trả lời câu hỏi “Tiểu thuyết trinh thám có phải là văn học không ?” nêu lên những đăc trưng về nội dung, hình thức nghệ thuật và chức năng của truyện trinh thám, đặc biệt nhấn mạnh vào đặc điểm của thế giới nghệ thuật: rằng nó xứng đáng ngang hàng với các thể loại văn học chính thống, “có khả năng mà các loại văn học khác không có, mở ra cho thấy những đặc điểm của cuộc sống mà bằng những con đường khác không thể nhận thức được”[4, tr.444]. Nhà văn Phan Triều Hải trong cuộc hội thảo Văn học trinh thám có phải là văn học?:“Ai đó cho rằng truyện trinh thám chỉ cốt giải trí nhưng tôi lại nghĩ khác, nó chính là thước đo của một nền văn học. Nếu như trước đây bàn về truyện trinh thám chúng ta hay dùng từ như "câu khách", "đốt thời giờ" thì bây giờ truyện trinh thám phức tạp hơn nhiều. Nó không còn giản lược với vài tuyến kể chuyện mà bắt đầu xây dựng những cấu trúc, kiến trúc thượng tầng thách thức tay nghề nhà văn và trình độ bạn đọc.Vì vậy thể hiện được tầm vóc của văn học trinh thám chỉ có được ở những nền văn học vạm vỡ mà Việt Nam cần hướng tới”. 9 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
Nhà thơ trẻ Nguyệt Phạm trong cuộc hội thảo "Văn học trinh thám có phải là văn học?" đưa ra một cái nhìn khách quan hơn với một thể tài văn học. Đọc một cuốn sách trinh thám rõ ràng tâm lý mình rất hồi hộp, căng thẳng, vỡ òa sung sướng từ hiệu ứng đích thực của tác phẩm mang lại nhưng sau đó đã quên đi rất nhanh. Thậm chí còn nghĩ đề tài rẻ tiền, cuốn sách rẻ tiền. Vậy cảm xúc có rẻ tiền không? Nhà văn, dịch giả Nguyễn Văn Dân trong cuộc hội thảo "Văn học trinh thám có phải là văn học?": Cũng là văn học nhưng nó thuần túy kể chuyện đặc trưng nhưng văn học trinh thám gần gũi với tuổi trẻ vì những ước mơ thám hiểm, chinh phục cái mới. Nó đứng ở đường biên giữa văn học và chuyện kể. Nhà nghiên cứu Đặng Anh Đào đã bàn về truyện trinh thám trong thời điểm hiện tại. Tác giả đã bàn đến vấn đề phải xem xét truyện trinh thám thời hiện đại như thế nào ? xếp nó vào loại hình “á văn học” hay là một loại hình văn học thực thụ: “Truyện trinh thám hiện đại phải đối đầu với một loạt độc giả sành sỏi hơn có lựa chọn hơn có trình độ văn hoá cao hơn, chỉ những người đó ngày nay họ còn đọc sách (còn loại độc giả kia thì chỉ thích xem những loại phim trinh thám non-stop). Cho nên ta khó có thể xếp truyện trinh thám vào loại hình “á văn chương” như trước kia[7;121] (...) “ranh giới giữa văn chương đích thực và văn học tiêu thụ đang bị xoá nhoà” [8, tr.411]. Nguyễn Chiến qua G. Simenon để khẳng định địa vị của văn học trinh thám về quan niệm và cách thể hiện chủ đề về cái ác, rằng G. Simenon đã “góp phần đạp tan những lí thuyết hồ đồ coi trinh thám là thứ văn học phi chính thống, ngoại lề. Ông đã đặt ra cho thể loại những nhiệm vụ mới bằng việc đẩy sự nghiên cứu các bằng chứng xuống hàng thứ yếu và tạo ra dạng tiểu thuyết trinh thám khác nghiên cứu các tính cách, tình cảm và tâm lí con người trong bối cảnh xã hội hiện đại luôn luôn phát triển với mọi thang bậc giá trị thay thế lẫn nhau”[6,12-13]. Cao Vũ Trân nói đến một số phẩm chất cơ 10 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
bản của tiểu thuyết trinh thám đích thực: “ phải là tiểu thuyết thực sự, phải là một thể loại chân chính, chứ không phải một tác phẩm chỉ thoả mãn chức năng giải trí, thoả mãn trí tò mò của người đọc”[62, tr.74]. Từ những nhận xét đánh giá của những nhà nghiên cứu về văn học trinh thám chúng tôi nhận thấy văn học trinh thám không còn là một thể loại giải trí thuần tuý nữa mà tiến tới chỗ giúp con người nhận thức được chính mình và thế giới, nó đánh động con người trước nguy cơ tiềm tàng của cái ác và thức tỉnh lương tâm, trách nhiệm của con người. Nó đã trở thành một bộ phận của văn học có mối quan hệ chặt chẽ với văn học nghệ thuật chân chính. Hướng đến một nền văn học hiện đại đa dạng, phong phú và toàn diện. 1.1.2. Khái lược một vài đặc trưng cơ bản của thể loại trinh thám 1.1.2.1.Chủ đề Chủ đề của văn học trinh thám là viết về tội ác, của cái ác trong cuộc sống, trong mỗi con người và khả năng con người khám phá được những bí ẩn đó bằng sức mạnh trí tuệ, bằng cái đẹp: “Văn học trinh thám ra đời để phản ánh đề tài tội ác, có thể có hoặc vắng mặt kẻ sát nhân, nhưng cốt truyện xoay quanh việc tìm và phanh phui tội ác”[6, 8]. “Tiểu thuyết trinh thám là loại tác phẩm mà trong đó, tội ác được nghiên cứu không phải chỉ như một tình tiết hay một nguyên cớ để phát triển hành động mà như một đề tài cơ bản được triển khai...” [4, 447]. Chủ đề, đề tài về cái ác không chỉ có trong văn học trinh thám mà còn thấy xuất hiện trong Kinh Thánh, trong bi kịch Hi Lạp, trong kịch của Shakespers. Trong cách viết để thể hiện chủ đề, các nhà văn trinh thám không suy tư nhiều đến tư tưởng mà chỉ suy tư về ý tưởng: người viết sẽ viết về một câu chuyện gì - đó là ý tưởng về một bí ẩn, bí ẩn thường là một tội ác. Mục đích chủ yếu của tác giả trinh thám là kể một câu chuyện hấp dẫn, cuốn hút, ly kì, có nghĩa là chú trọng đến tính giải trí chứ không phải đưa ra những ý nghĩa sâu xa, mang tầm tư tưởng. Truyện trinh thám hay là những tác phẩm hướng đến tính giải trí nhưng giải trí có tính thẩm mỹ chứ không 11 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
phải tầm thường rẻ tiền ... Và mục đích khác nữa của văn học trinh thám là nhằm vào nhận thức: cung cấp cho con người nhiều kiến thức về cuộc sống, rèn luyện trí tuệ và đem đến những cảm giác thích thú trí tuệ cho người đọc. 1.1.2.2. Cốt truyện trinh thám Có thể nói một cốt truyện trinh thám bao giờ cũng gắn liền với sự phạm tội. Trong một cuốn sách trinh thám không bao giờ thiếu nhân vật tội phạm. Đó là những kẻ giết người, là kẻ thù chính trị hoặc quân sự....Không có sự phạm tội thì không thể có tiểu thuyết trinh thám. Thường sự phạm tội được khai thác từ những cái chết. Cái chết là một bí ẩn tội ác. Cuộc điều tra của thám tử về cái chết và cuối cùng, cái chết được làm sáng tỏ nhằm hướng tới sự chiến thắng của chính nghĩa, công bằng. Sự kiện một cái chết là một cách thức quen thuộc mở đầu cốt truyện trinh thám, nếu không, tác phẩm sẽ trở thành tiểu thuyết thông thường. Đó cũng là điều trước tiên mà người đọc hình dung và mong đợi ở truyện trinh thám. Có thể nói vụ phạm tội chính là căn cớ đầu tiên để có một cốt truyện trinh thám. Như vậy mô hình cốt truyện trinh thám có tính cố định: mở đầu - diễn biến (sẽ có những nhầm lẫn, xung đột cao trào, giải cao trào) - kết thúc (rất rõ ràng). Các nhà nghiên cứu Pháp xác định: “truyện trinh thám gồm ba thành phần cơ cấu. Trước hết xảy ra một vụ phạm pháp; thông thường có một nạn nhân bị sát hại hoặc bị mưu sát, có khi chỉ là một vụ trộm cướp.... Tiếp đến là có thám tử, cảnh sát điều tra ....; Cuối cùng là quá trình truy tìm ra thủ phạm trên cơ sở lập luận theo các chứng cứ”[dẫn theo 53, tr.363]. Kết thúc sẽ chấm dứt những suy tư về câu chuyện, bởi ý nghĩa của truyện đã rõ ràng, người ta không có lý do gì để đọc lại một bí ẩn đã được làm rõ. Cái bí ẩn làm nên cốt truyện trinh thám. Sự kiện bí ẩn sẽ cách thức mở đầu quen thuộc cốt truyện trinh thám, nếu thiếu tác phẩm sẽ không phải là tiểu thuyết trinh thám. Đó cũng là điều tạo nên không khí hồi hộp, ly kì của truyện trinh thám. “Thế giới nghệ thuật của tiểu thuyết trinh thám bắt nguồn từ cái thế giới mà chúng ta đang sống hàng ngày. Nhưng đó là thế giới 12 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
mang tính chất riêng, bí mật, khó hiểu, không thể hiểu được nếu ta không khám phá được những mối liên hệ thực tại của các sự việc”[4, tr.460]. Như vậy mô hình cốt truyện trinh thám khá đơn giản, rõ ràng, có sự phân tuyến song lại tập trung sức hút tâm điểm là: điều bí ẩn. 1.1.2.3. Nhân vật trinh thám Một cuốn sách được gọi là trinh thám không thể thiếu bóng dáng của nhân vật thám tử. Sự hiện diện của nhân vật trong tác phẩm giống như những hình mẫu có sẵn mà nhà văn chỉ cần áp dụng. Cho nên khi xây dựng nguyên tắc viết truyện trinh thám,Van Dine đã đưa ra những tiêu chí xây dựng hình tượng: “tiểu thuyết trinh thám bắt buộc phải có một thám tử. Và một thám tử sẽ không phải là một thám tử nếu anh ta không phá án”, “phải xuất hiện một thi thể trong một tiểu thuyết trinh thám”, “Chỉ cần có một kẻ phạm tội duy nhất” và “kẻ phạm tội bao giờ cũng phải là một người đóng vai trò ít hay nhiều quan trọng trong câu chuyện, nghĩa là một người nào đó mà độc giả đã biết và gây hứng thú cho họ” [14]. Nếu như trong các tác phẩm trữ tình đó là các chủ thể trữ tình hay nhân vật trữ tình thì trong các tác phẩm tự sự nhân vật chính là những con người được miêu tả một cách cụ thể sinh động. Nó mang chức năng khái quát những quy luật của cuộc sống và con người thể hiện những hiểu biết, những ao ước và kì vọng của con người. Nhà văn sáng tạo nhân vật là để thể hiện những cá nhân xã hội nhất định và quan niệm về các cá nhân đó. Nhân vật trong truyện trinh thám gắn với tư cách chức năng đã được quy định với vai trò cụ thể trong câu chuyện, cốt để làm nổi bật toàn vẹn ý đồ nghệ thuât sẵn có của nhà văn chứ chưa phải những cá thể sinh động. Cách thức xây nhân vật truyện trinh thám theo tuyến cặp đôi (thám tử - tội phạm) hay có thể nhận thấy một tam giác nhân vật thống nhất trong truyện trinh thám: thủ phạm - nạn nhân - thám tử. Nhân vật với những đặc điểm quen thuộc; cô đơn, lập dị, có trí tuệ và óc phán đoán, suy luận hơn người, mang dáng dấp của kẻ đại diện công lý, pháp luật đậm màu sắc chính nghĩa. Ở dạng 13 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/
trinh thám cổ điển, hoạt động của tam giác nhân vật này theo trình tự nhân quả; nạn nhân xuất hiện với hành động tội phạm, tiếp đó là hành động điều tra của thám tử, sau cùng là thủ phạm bị trừng trị. Còn ở trinh thám hiện đại, kết cấu này có thể bị phá vỡ, chỉ có ba nhân vật trung tâm với mối quan hệ phức tạp song cấu trúc này làm nên một lát cắt đặc biệt của đời sống. Truyện trinh thám hiện đại sau này yếu tố tâm lý và tính cách nhân vật được chú ý đến. Nhân vật thám tử luôn đóng một vai trò nhất định trong tiến trình truy tìm thủ phạm bí mật của tiểu thuyết trinh thám. Nếu thiếu vai trò quan trọng của thám tử, thì đó không còn là một cuốn tiểu thuyết trinh thám nữa. 1.1.3. Khái lược sự hình thành và phát triển của văn học trinh thám Việt Nam Dòng văn học trinh thám Việt Nam ra đời muộn, phải đến những năm đầu của thế kỷ XX, chịu ảnh hưởng trực tiếp của văn hoá Phương Tây, đặc biệt là văn học Pháp, Anh, Mỹ, Thuỵ Điển, Nhật với những bâc thầy truyện trinh thám như: EdgarPoe, ConanDoyle, Maurice Leblanc, GeorgesSimenon, Christie, ….đã ảnh hưởng sâu sắc đến quá trình tiếp nhận của nhà văn và công chúng Việt Nam. Một số nhà văn đã mô phỏng các cốt truyện hình sự - điều tra trong truyện trinh thám nước ngoài, làm manh nha một thể loại mới: Tiểu thuyết trinh thám. 1.1.3.1. Thời kì đầu tiên: Phạm Cao Củng và Thế Lữ Từ cuối thập niên 1930 đến trước 1945 là thời kỳ phát triển nở rộ của tiểu thuyết trinh thám nước ngoài ở Việt Nam. Các bộ truyện trinh thám như Fantomas, các tác phẩm của Edgar Allan Poe, Conan Doyle, Gaston Leroux, Maurice Leblanc, Georges Simenon... dịch từ tiếng Pháp, tiếng Anh, in theo dạng sách ba xu, được bày bán ở các đô thị và có rất đông độc giả. Theo đó xuất hiện cùng lúc nhiều tác giả chuyên viết trinh thám, mà các tên tuổi được nhắc đến ngày nay là Phạm Cao Củng (Vết tay trên trần (1936), Chiếc tất nhuộm bùn (1938), Ba viên ngọc bích (1938) Người một mắt (1940), Kỳ Phát giết người (1941), Nhà sư thọt (1941), Đôi hoa tai của bà Chúa (1942), Đám 14 Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu http://lrc.tnu.edu.vn/