Luận văn Thạc sĩ Khoa học quản lý: Vai trò của cộng đồng dân cư trong việc hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề tỉnh Nam Định (Nghiên cứu trường hợp làng nghề huyện Ý Yên)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:98

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu: Kết quả nghiên cứu của luận văn hướng tới mục tiêu chứng minh cộng đồng dân cư có vai trò quan trọng và là nhân tố quyết định đến sự thành công của hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học quản lý: Vai trò của cộng đồng dân cư trong việc hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề tỉnh Nam Định (Nghiên cứu trường hợp làng nghề huyện Ý Yên)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- VŨ THỊ HỒNG LOAN VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ TRONG VIỆC HẠN CHẾ VÀ KHẮC PHỤC Ô NHIÊM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ TẠI TỈNH NAM ĐỊNH (NGHIÊN CỨU LÀNG NGHỀ HUYỆN Ý YÊN) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC QUẢN LÝ Hà Nội, 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- VŨ THỊ HỒNG LOAN VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ TRONG VIỆC HẠN CHẾ VÀ KHẮC PHỤC Ô NHIÊM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ TẠI TỈNH NAM ĐỊNH (NGHIÊN CỨU LÀNG NGHỀ HUYỆN Ý YÊN) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC QUẢN LÝ MÃ SỐ: ĐÀO TẠO THÍ ĐIỂM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Xuân Hằng Hà Nội, 2015
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 1. Tên đề tài ............................................................................................................1 2. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1 3. Lịch sử nghiên cứu .............................................................................................2 4. Mục tiêu nghiên cứu ..........................................................................................6 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .........................................................................................6 6. Phạm vi nghiên cứu ...........................................................................................6 7. Mẫu khảo sát ......................................................................................................7 8. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................7 9. Giả thuyết nghiên cứu .......................................................................................7 10. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................7 11. Dự kiến kết quả thu đƣợc................................................................................9 PHẦN 2. NỘI DUNG CHÍNH CỦA LUẬN VĂN ...............................................10 CHƢƠNG 1.Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG VIỆC HẠN CHẾ VÀ KHẮC PHỤC Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ........................................................................................10 1.1. Ô nhiễm môi trƣờng và các khái niệm liên quan.......................................10 1.1.1. Khái niệm ô nhiễm môi trường ................................................................10 1.1.2. Các dạng ô nhiễm môi trường .................................................................15 1.2 Làng nghề và ô nhiễm môi trƣờng ...............................................................19 1.2.1 Khái niệm làng nghề..................................................................................19 1.2.2 Đặctrưng của làng nghề .............................................................................22 1.2.3 Phương thức sản xuất tại làng nghề và ảnh hưởng của nó đến môi trường ............................................................................................................................23 1.3. Cộng đồng dân cƣ nhân tố quan trọng trong hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trƣờng làng nghề ..................................................................27 1.3.1. Khái niệm cộng đồng dân cư ....................................................................27 1.3.2. Vai trò của làng nghề đối với sự phát triển kinh tế, đời sống của cộng đồng dân cư ........................................................................................................29
1.3.3. Vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề và sức khỏe cộng động ...............31 1.3.4. Trách nhiệm, mức độ tham gia bảo vệ môi trường làng nghề của cộng đồng dân cư, chính quyền địa phương, ..............................................................32 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ VÀ HOẠT ĐỘNG BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ HUYỆN Ý YÊN, NAM ĐỊNH ................................................................................38 2.1. Đặc điểm kinh tế - xã hội huyện Ý Yên ......................................................38 2.1.1. Điều kiện kinh tế - xã hội và lịch sử phát triển làng nghề huyện Ý Yên .38 2.1.2 Đặc điểm sản xuất, vị trí địa lý, quy mô của các làng nghề huyện Ý Yên40 2.1.3 Ảnh hưởng của làng nghề đến sự phát triển kinh tế, xã hội đến cộng đồng dân cư huyện Ý Yên ...........................................................................................41 2.2. Phƣơng thức sản xuất và nguồn gây ô nhiễm môi trƣờng làng nghề huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định..............................................................................43 2.2.1 Đánh giá thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề thủ công mỹ nghệ Mây tre đan (gọi tắt Làng nghề Mây, tre, đan) từ phân tích quy trình sản xuất và báo cáo của chính quyền địa phương xã Yên Tiến, huyện Ý Yên. ....................43 2.2.2. Đánh giá thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề Đúc, dát đồng, cơ khí (làng nghề Đúc đồng) từ phân tích quy trình sản xuất và báo cáo của chính quyền địa phương xã Yên Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định, ..........................46 2.2.3. Đánh giá thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề đồ gỗ từ phân tích quy trình sản xuất và báo cáo của chính quyền địa phương xã Yên Ninh, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định, ......................................................................................49 2.3.Vai trò, mức độ tham gia hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trƣờng làng nghề của cộng đồng dân cƣ huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định, ........52 2.3.1. Đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường làng nghề qua kết quả khảo sát ý kiến của cộng đồng dân cư huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định,................................52 2.3.2. Ảnh hưởng ô nhiễm môi trường tại làng nghề huyện Ý Yên đến sức khỏe và đời sống của cộng đồng dân cư, ....................................................................55 2.3.3. Mức độ tham giacủa cộng đồng dân cư trong hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề...................................................................59 2.3.4. Chính sách, hoạt động và sự quan tâm của chính quyền địa phương đến ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên ........................................................62
CHƢƠNG 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƢ CHỦ YẾU LÀ GIA ĐÌNH, DÒNG HỌ, TỔ CHỨC CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI THÔNG QUA TẦN XUẤT VÀ HIỆU QUẢ THAM GIA, TỔ CHỨC HỌAT ĐỘNG HẠN CHẾ VÀ KHẮC PHỤC Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ TẠI HUYỆN Ý YÊN, TỈNH NAM ĐỊNH ................68 3.1. Một số nhân tố trong làng nghề là nguyên nhân tác động đến mức độ tham gia của cộng đồng trong hoạt động bảo vệ môi trƣờng làng nghề tại huyện Ý Yên .........................................................................................................68 3.2. Định hƣớng, thay đổi nhận thức, quan điểm của cộng đồng dân cƣ trong mối quan hệ làng xóm với cơ sở sản xuất. .........................................................70 3.3. Nhóm giải pháp tham gia bảo vệ môi trƣờng của các tổ chức chính trị - xã hội .....................................................................................................................71 3.4. Nhóm giải pháp tham gia của dòng họ trong việc bảo vệ môi trƣờng làng nghề .......................................................................................................................73 3.5.Một số khuyến nghị về công tác quản lý ô nhiễm môi trƣờng làng nghề huyện Ý Yên .........................................................................................................74 KẾT LUẬN ..............................................................................................................76 1. Đóng góp của luận văn ....................................................................................76 2.Hạn chế của Luận văn ......................................................................................78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................79 PHỤ LỤC .................................................................................................................82
DANH MỤC SƠ ĐỒ S ơ đ ồ 1.1. Sự tương tác giữa các thành phần trong môi trường ...............................12 Sơ đồ 2.1. Quy trình sản xuất Mây, tre, đan và ô nhiễm môi trường........................44 Sơ đồ 2.2. Quy trình sản xuất Đúc đồng và ô nhiễm môi trường .............................47 Sơ đồ 2.3. Vòng tròn tác động giữa con người và ô nhiễm môi trường ..................55 DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Danh sách làng nghề huyện Ý Yên ..........................................................39 Bảng 2.2. Danh sách số lượng cơ sở sản xuất nghề huyện Ý Yên............................40 Bảng 2.3. Cơ cấu lao động huyện Ý Yên phân theo ngành kinh tế giai đoạn 2008 - 2011 ...........................................................................................................................42 Bảng 2.4. Tỉ lệ lực lượng lao động nông thôn huyện Ý Yên phân theo ngành kinh tế giai đoạn 2008 - 2011 ................................................................................................42 Bảng 2.5.Bảng phân loại máy móc, công cụ dùng trong quy trình sản xuất ............50 đồ Gỗ, mộc ................................................................................................................50 Bảng 2.6. Giới hạn âm cho phép tiếng ồn khu vực công cộng và dân cư (theo mức âm tương đương) – dBA (Để đo mức âm tổng hợp ở nhiều tần số khác nhau người ta sử dụng đơn vị dB tương ứng với đặc tính tần số tương đối A, kí hiệu chung là dBA) ..........................................................................................................................50 Bảng 2.7. Hệ số ô nhiễm bụi trong công nghệ sản xuất gỗ gia dụng ........................51 Bảng 2.8. Khối lượng chất thải của một xưởng sản xuất gỗ mộc có quy mô vừa ....51 Bảng 2.9. Ý kiến nhận xét mức độ ô nhiễm môi trường làng nghề của cộng đồng dân cư ........................................................................................................................53 Bảng 2.10. Mối quan hệ giữa làng nghề với các dạng ô nhiễm môi trường qua ý kiến của cộng đồng dân cư ........................................................................................53 Bảng 2.11. Một số nhóm bệnh đặc trưngtại làng nghề .............................................56
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Cơ cấu lao động theo ngành huyện Ý Yên ...........................................43 Biểu đồ 2.2. Nhận xét mức độ ô nhiễm môi trường làng nghề của cộng đồng dân cư .......................................................................................................................58 Biểu đồ 2.3. Mức độ tương quan giữa dạng ô nhiễm môi trường và làng nghề qua ý kiến của cộng đồng dân cư ........................................................................................54 Biểu đồ 2.4. Ba biểu đồ thể hiện mối liên hệ giữa loại làng nghề và nhóm bệnh ....57 DANH MỤC HỘP Hộp 2.1. Một số chính sách để xử lý vấn đề ô nhiễm môi trường tại làng nghề Mây, tre, đan xã Yên Tiến ..................................................................................................66 Hộp2.2. Ý kiến nhận xét, đánh giá của chính quyền địa phương xã Yên Xá về phản ứng của cộng đồng dân cư và hiện trạng xử lý nước thải của làng nghề đúc đồng ..66 Hộp 2.3. Ý kiến đánh giá, nhận xét của chính quyền địa phương xã Yên Ninh về thực trạng, nguyên nhân và chính sách quản lý ô nhiễm môi trường làng nghề Gỗ, mộc ............................................................................................................................67
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tên đề tài Vai trò của cộng đồng dân cƣ trong việc hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trƣờng làng nghề tỉnh Nam Định (Nghiên cứu trƣờng hợp làng nghề huyện Ý Yên) 2. Lý do chọn đề tài - Tính cấp thiết của đề tài: Chính sách đổi mới của kinh tế, định hướng phát triển làng nghề tại vùng nông thôn đã mang lại cho luồng sinh khí mới cho các ngành nghề thủ công – truyền thống tại Việt Nam. Trong 10 năm trở lại đây, làng nghề phát triển nhanh chóng cả về số lượng và quy mô, tính đến năm 2013 cả nước có khoảng 1500 làng nghề, làng nghề này được phân bố đều ở cả 3 miền, tại Đồng bằng Sông Hồng có khoảng 800 làng nghề, phân bố chủ yếu ở các tỉnh: Hà Tây có 280 làng nghề, Thái Bình có 187 làng nghề, Bắc Ninh có 59 làng nghề, Hải Dương có 65 làng nghề, Nam Định có 90 làng nghề, Thanh Hóa có 127 làng nghề. Số lao động làm nông nghiệp trong các làng nghề chiêm một tỉ lệ thấp dưới 30% tổng số lao động tại làng nghề. Như vậy phát triển làng nghề kéo theo sự phát triển, thay da đổi thịt kinh tế nông thôn là một định hướng đúng, nhưng một sự phát triển cần phải cân đối trong quy hoạch và quản lý chặt chẽ ngay từ phía nhà nước, thì mới tạo nên sự chắc chắn và bền vững. Tuy nhiên hiện nay trong hệ thống quản lý làng nghề Việt Nam đang có sự chồng chéo, không đồng nhất cụ thể: Chính phủ quy định Bộ NN&PTNT quản lý các hộ, cá nhân; Bộ Tài nguyên và Môi trường quản lý chất thải; Bộ Công thương quản lý DN ở nông thôn, nhưng mỗi tỉnh lại phân công khác nhau dẫn đến phân tán, chồng chéo (27 tỉnh, thành phân cho sở NN&PTNT, 22 tỉnh, thành là sở Công thương, còn lại là thuộc các sở KH&ĐT, LĐTB&XH, liên minh HTX)…điều này khiến hiệu quả hoạt động kinh doanh và bảo vệ môi trường của các làng nghề chưa cao. Nguyên nhân tiếp theo khiến cho môi trường làng nghề bị ô nhiễm đó là do sự phát triển bộc phát, sản xuất nhỏ lẻ theo hình thức thủ công truyền thống là chính, việc đầu tư xây dựng hệ thống xử lý chất thải rất khó thực hiện do kinh phí quá lớn so với doanh thu của mỗi xưởng sản xuất, nên chất thải làng nghề không qua quá trình xử lý đã trở thành nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, ảnh hưởng đến cuộc sống, sức khỏe của cộng đồng dân cư làng nghề và vùng phụ cận. 1
Mặc dù chính quyền địa phương cũng đã dùng nhiều biện pháp để giải quyết tình trạng ô nhiễm môi trường, nhưng do đặc thù sản xuất hộ gia đình phân tán nên việc quản lý chất thải của xưởng sản xuất rất khó. Hiện nay gần như dân cư làng nghề vẫn có thái độ coi trọng vấn đề kinh tế hơn là quan tâm tới hậu quả của việc xả thải ra môi trường. Theo Tôi đây là nguyên nhân chính khiến vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề ngày càng trở nên nghiêm trọng. Và để cải thiện môi trường làng nghề, bên cạnh sự quan tâm của chính quyền địa phương, thì cộng đồng dân cư tại làng nghề và chủ mỗi xưởng sản xuất cần phải nhận thức được tác động động tiêu cực mà ô nhiễm môi trường mang tới, và cùng chung tay vào hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề. Đây là lý do Tôi chọn đề tài “ Vai trò của cộng đồng dân cư trong việc hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề tỉnh Nam Định (nghiên cứu trường hợp huyện Ý Yên). - Đóng góp lý luận: Với đề tài nghiên cứu này, tôi mong muốn đóng góp thêm vào hệ thống phương pháp giải quyết ô nhiễm môi trường nói chung và môi trường làng nghề nói riêng theo hướng tiếp cận đưa ra những giải pháp nhằm thay đổi thái độ và tạo điều kiện để cộng đồng dân cư tích cực, tự giác tham gia hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề. - Đóng góp cho hoạt động thực tiễn: Qua việc nghiên cứu thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, Nam Định, Tác giả muốn thông qua những số liệu thống kê nghiên cứu hiện trạng ô nhiễm môi trường làng nghề, nhận thức bảo vệ môi trường của người dân làng nghề hiện nay, giúp nhà nghiên cứu, nhà quản lý, cộng đồng dân cư có cái nhìn toàn diện hơn, sâu sắc hơn về vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội, dòng họ, cá nhân, gia đình trong việc giảm tác hại của ô nhiễm môi trường làng nghề đến đời sống, sức khỏe của người dân. 3. Lịch sử nghiên cứu Ô nhiễm môi trường nói chung và ô nhiễm môi trường làng nghề nói riêng là vấn đề được xã hội và nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Quan tâm đến vấn đề môi trường làng nghề có: - Sách “Làng nghề Việt Nam và môi trường”, tác giả Đặng Thị Kim Chi, NXB Khoa học kĩ thuật, 2005, cuốn sách là công trình nghiên cứu tổng quan nhất về ô nhiễm môi trường làng làng nghề. Tác giả đã nêu rõ từ lịch sử phát triển, phân loại, các đặc điểm cơ bản làng nghề cũng như hiện trạng kinh tế, xã hội của các làng 2
nghề Việt Nam hiện nay. Tác giả đã phân loại các làng nghề Việt Nam thành 5 nhóm nghề chính và đưa ra hiện trạng môi trường các làng nghề. Qua đó cũng nêu rõ các tồn tại ảnh hưởng tới phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường của làng nghề, nêu dự báo phát triển và mức độ ô nhiễm đến năm 2010, một số định hướng xây dựng chính sách đảm bảo phát triển làng nghề bền vững và đề xuất các giải pháp cải thiện môi trường cho từng loại hình làng nghề của Việt Nam. Tác giả đã cùng các đồng nghiệp nghiên cứu trường hợp ô nhiễm môi trường tại 3 làng nghề ở Bắc Ninh: Làng nghề sản xuất giấy Dương Ô, làng nghề tái chế sắt thép Đa Hội, và làng nghề tái chế nhựa Minh Khai, tác giả đã chứng minh được nồng độ ô nhiễm bụi, nhiệt, không khí, nước… tùy thuộc vào loại hình sản xuất của làng nghề. Và tác giả cũng chỉ ra được tại những làng nghề ô nhiễm thì tuổi thọ trung bình của người dân sẽ giảm hơn so với những làng nghề thuần nông khác. - Báo cáo môi trường quốc gia: Môi trường làng nghề Việt Nam, Tổng cục mô trường (2008). Khác với cách phân loại nhóm làng nghề của Đặng Kim Chi, trong báo cáo đã phân loại làng nghề thành 6 nhóm làng nghề và báo cáo cũng khẳng định được tầm quan trọng của làng nghề trong quá trình chuyển dịch cơ cấu – kinh tế nông thôn theo hướng kinh công nghiệp hóa – hiện đại hóa và cải thiện đáng kể thu nhập, đời sống của người dân góp phần vào xóa đói giảm nghèo ở nông thôn, giải quyết việc làm, phát triển thu nhập. Tuy nhiên một thực trạng đang tồn tại ở các làng nghề là phát triển kinh tế không đi kèm với bảo vệ môi trường, và ô nhiễm môi trường đang trở thành thách thức lớn đối với việc bảo vệ môi trường, phát triển bền vững cho nông thôn. Trong chương 2, chương 3 của báo cáo, đã nêu lên hiện trạng, nguyên nhân và cách thức xử lý ô nhiễm và ảnh hưởng của nó đến đời sống kinh tế - xã hội của cộng đồng dân cư ( các loại bệnh phổ biến, đặc trưng cho từng loại ô nhiễm trong mỗi làng nghề). Bên cạnh đó Báo cáo cũng nêu lên những bất cập, khó khăn trong công tác quản lý môi trường làng nghề tại Việt Nam hiện nay, và đưa ra các giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật quản lý môi trường làng nghề; Quy hoạch tập trung cơ sở sản xuất làng nghề. Báo cáo đã đưa ra số liệu ô nhiễm rất chi tiết cho từng loại hình làng nghề và thể hiện được hiện trạng ô nhiễm môi trường chung cho các làng nghề Việt Nam. Giải pháp báo cáo đưa ra cũng mang tính khái quát cao, chung cho tất cả các làng nghề. Báo cáo đã mang đến cho tôi cái nhìn tổng 3
thể về môi trường làng nghề Việt Nam, từ đó tôi có những định hướng cụ thể hơn cho luận văn của mình. - Bên cạnh việc phản ánh thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề thì những nghiên cứu dưới đây đã đi sâu nghiên cứu tác động của ô nhiễm môi trường làng nghề đến cộng đồng dân cư, mà biểu hiện là các loại bệnh phổ biến trong các làng nghề: + Nghiên cứu tỉ lệ dị dạng bẩm sinh của người dân ở một số làng nghề cơ khí tỉnh Nam Định, Đỗ Đình Xuân, Tạp Chí Y học thực hành, số 5 – 2009, tr44-48. Tác giả điều tra tỷ lệ dị dạng bẩm sinh của 10.000 người dân (5044 nữ và 4956 nam) có độ tuổi từ 0 đến 18 tuổi tại 3 huyện đại diện cho 3 vùng địa lý của tỉnh Nam Định: Huyện ý Yên, huyện Nam Trực, huyện Xuân Trường (5000 người dân làng nghề và 5000 người dân vùng đối chứng). Kết quả cho thấy: Tỷ lệ Dị Dạng Bẩm Sinh của vùng làng nghề cơ khí cao hơn vùng đối chứng 4,17 lần. Đề tài nghiên cứu này đã chứng minh được tác động âm tính, cộng đồng dân cư làng nghề cơ khí phải gánh chịu , bằng những luận cứ xác thực. Đề tài đã đã đưa ra cảnh báo sự nguy hiểm, loại bệnh mà người dân làng nghề cơ khí sẽ mắc phải cao. Đề tài là tiền đề cơ sở, để tác giả triển khai, lập bảng hỏi khảo sát tác động của ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên đến cộng đồng dân cư. Do đề tài tiếp cận dưới gốc độ nghiên cứu Y học, khác với hướng tiếp giải quyết ô nhiễm môi trường làng nghề thông qua vai trò của cộng đồng dân cư, của tác giả trong luận văn. Hướng tiếp cận giải quyết ô nhiễm môi trường làng nghề gắn với cộng đồng dân cư - B.S Bạch Quốc Khang, Bùi Xuân Toái, Nguyễn Thị Thu Quế (2005), Sổ tay hướng dẫn xây dựng kế hoạch phát triển làng nghề sử dụng phương pháp có sự tham gia của cộng đồng dân cư, NXB Nông nghiệp. Nhóm tác giả đã đưa ra kinh nghiệm của một số nước đang phát triển trong việc gắn tính cộng đồng với việc sử dụng hình thức gây sức ép đối với nhóm gây ô nhiễm môi trường nhằm bảo vệ môi trường bằng một số hình thức: Tác động để cộng đồng dân cư đòi đền bù ô nhiễm từ các nhà máy gây ô nhiễm; Đánh giá mức độ ô nhiễm môi trường thông qua ý kiến của cộng đồng dân cư. Hình thức này đã được một số nước Trung Quốc, Columbia, Philipin, Malayia,.. thực hiện và mang lại hiệu quả. Tuy vậy văn hóa, đặc trưng của làng nghề tại Việt Nam, và tại Ý Yên có ảnh hưởng rất lớn đến hành động cộng 4
đồng dân cư làng nghề, là điều mà nhóm tác giả chưa gắn với thực tiễn tại Việt Nam, khi đưa ra các giải pháp kinh nghiệm của các nước. - Bảo vệ ô nhiễm môi trường bằng việc giải quyết xung đột ô nhiễm môi trường giữa các nhóm xã hội trong làng nghề Tiếp cận giải quyết xung đột môi trường dưới góc độ lý thuyết có các tác giả: + Tác giả Hồ Bá Thâm với sách: Mâu thuẫn, xung đột lợi ích nhóm: Thực trạng, xu hướng và giải pháp, 2011, đã nghiên cứu và đưa ra được những dạng xung đột cơ bản của các nhóm xã hội trong một số lĩnh vực, tác giả cũng đưa ra cách nhận dạng và giải quyết mâu thuẫn. Tuy nhiên nghiên cứu của tác giả mang tính chất khái quát mà không đi sâu vào lĩnh vực mẫu thuẫn làng nghề cụ thể. +Sách: Xã hội học môi trường, Vũ Cao Đàm, Tác giả tiếp cận xung đột môi trường dưới góc độ xã hội học, trong tác phẩm tác giả đã đưa ra một cách khá đẩy đủ và chi tiết cách nhận dạng và giải quyết xung đột môi trường về lý thuyết. Vì vậy đây sẽ là cơ sở lý thuyết quan trọng để triển khai nghiên cứu vào thực tiễn Bên cạnh đó có một số những đề tài sau đã ứng dụng giải quyết ô nhiễm môi trường thông qua việc quản lý xung đột mâu thuẫn hoặc nhận dạng ô nhiễm môi trườn thông qua mâu thuẫn giữa nhóm xã hội trong làng nghề. + Luận văn: Quản lý xung đột môi trường trong phát triển làng nghề bằng xây dựng khu sản xuất tách biệt và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trường (nghiên cứu làng nghề Sơn Mài Hạ Thái – Hà Nội), Thân Trung Dũng, 2009. Tác giả đã tiếp cận giải pháp bảo vệ môi trường làng nghề bằng việc quản lý xung đột môi trường của nhóm xã hội tại làng nghề và xây dựng khu sản xuất tách biệt với cộng đồng dân cư và lập quỹ phòng chống ô nhiễm môi trường, nhưng là tiếp cận dưới góc độ người quản lý. + Tính cộng đồng và xung đột môi trường tại khu vực làng nghề đồng bằng Sông Hồng: Thực trạng và xu hướng biến đổi, Đặng Đình Long, NXB Nông Nghiệp, 2005.Tác giả đề tài đã đi đến kết luận ”chất lượng môi trường tại các làng nghề hiện nay là rất xấu; nhận thức đối với việc bảo vệ môi trường của cộng đồng còn hạn chế; Tâm lý phổ biến của chính quyền và cộng đồng trước thực trạng ô nhiễm là sự trông chờ vào các cấp cao hơn, chưa có ý thức tự giác; mô hình ứng xử cơ bản của người dân đối với vấn đề môi trường là không biết làm gì và không có những hành vi cụ thể để bảo vệ môi trường. 5
Ngoài ra còn có nhiều những đề tài khác nhau đưa ra hướng giải quyết cho ô nhiễm môi trường làng nghề, bằng xây dựng mô hình xử lý nước thải tập trung, công nghệ xử lý nước thải hoặc phát triển làng nghề theo hướng du lịch. Mỗi đề tài đưa ra một hướng giải quyết riêng cho vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề. Trong đề tài này hướng giải quyết tôi hướng đến đó là những giải pháp có sự tham gia của cộng đồng dân cư. 4. Mục tiêu nghiên cứu Kết quả nghiên cứu của luận văn hướng tới mục tiêu chứng minh cộng đồng dân cư có vai trò quan trọng và là nhân tố quyết định đến sự thành công của hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Trên cơ sở xem xét một số vấn về lý luận về ô nhiễm môi trường và trách nhiệm bảo vệ môi trường của các chủ thể sinh sống trong làng nghề để tìm hiểu thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề đã và đang ảnh hưởng tới đời sống của cộng đồng dân cư tại các làng nghề huyện Ý Yên về các mặt: cuộc sống sinh hoạt và bệnh tật mà cộng đồng dân cư mắc phải. - Thái độ quan tâm của cộng đồng dân cư đến việc khắc phục và hạn chế ô nhiễm môi trường làng nghề, những ý kiến, hoạt động bảo vệ môi trường họ đã tham gia nhằm tạo sức ép với chính quyền trong việc xử lý ô nhiễm môi trường làng nghề - Tìm giải pháp để cộng đồng dân cư chứng minh vai trò của mình thông qua các hoạt động bảo vệ môi trường thực tế. 6. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Để giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề thì cần sự chung tay, góp sức của chính quyền, tổ chức xã hội, doanh nghiệp, cộng đồng dân cư. Tuy nhiên trong đề tài này tác giả tập trung nghiên cứu đối tượng: Vai trò của cộng đồng dân cư trong hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề. Cụ thể như sau: + Chương 1: Tác giả đi tìm hiểu và làm rõ một số vấn đề lý luận liên quan đến ô nhiễm môi trường làng nghề, cộng đồng dân cư và vai trò của cộng đồng dân cư để làm cơ sở lý luận cho nghiên cứu thực tiễn tại chương 2 và chương 3 của đề tài. + Chương 2: Tác giả tiến hành tìm hiểu, khảo sát thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề tại huyện Ý Yên, Nam Định, và ý thức, thái độ của cộng đồng dân cư 6
trong việc tham gia vào giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên giai đoạn 2009 – 2013. + Chương 3: Dựa trên những đánh giá và nguyên nhân dẫn đến ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên tại chương 2, Tác giả đưa ra một số giải giải pháp để các tổ chức chinh trị - xã hội, dòng họ, cá nhân, gia đình thể hiện vai trò bảo vệ môi trường làng nghề thông qua số lượng và chất lượng các hoạt động tham gia. - Phạm vi không gian: Làng nghề huyện Ý Yên, Nam Định, - Phạm vi thời gian: Tác giả tiến hành nghiên cứu thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, Tỉnh Nam Định giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2013. 7. Mẫu khảo sát - Khách thể nghiên cứu: Làng nghề thuộc huyện Ý Yên, Nam Định - Mẫu khảo sát: Tác giả chọn hoạt động sản xuất và xử lý chất thải tại một số các làng nghề sau: + Làng nghề đúc đồng Tống Xá, huyện Ý Yên +Làng nghề gỗ, mộc tại Ninh Hạ, La Xuyên, xã Yên Ninh + Làng nghề mây tre đan tại Cát Đằng, Đằng Chương, Thượng Thôn, xã Yên Tiến 8. Câu hỏi nghiên cứu -Thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định hiện nay như thế nào? - Cộng đồng dân cư có vai trò như thế nào trong hoạt động hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định? 9. Giả thuyết nghiên cứu - Thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề tại huyện Ý Yên, Nam Định đang rất nghiêm trọng về nguồn nước, không khí (bụi, mùi, nhiệt) và gây ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống, sức khỏe của cộng đồng dân cư. - Cộng đồng dân cư (gia đình, dòng họ, tổ chức chính trị - xã hội) là nhân tố quan trọng chi phối, quyết định sự thành công của hoạt động bảo vệ môi trường trước nguy cơ ô nhiễm do làng nghề gây ra. 10. Phƣơng pháp nghiên cứu Tiếp cận xã hội học - Phương pháp thu thập thông tin 7
+ Phương pháp phân tích – tổng hợp tài liệu: Tác giả sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu từ sách, báo, tạp chí, công trình nghiên cứu của đồng nghiệp có nội dung liên quan đến cộng đồng dân cư, ô nhiễm môi trường làng nghề, biện pháp khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề, xung đột lợi ích và cách giải quyết để làm luận cứ lý thuyết cho đề tài. Nghiên cứu phân tích tài liệu, chủ chương, chính sách, chương trình của nhà nước, chính quyền địa phương về làng nghề, ô nhiễm môi trường làng nghề, và biện pháp khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề từ phía chính quyền địa phương; Báo cáo tổng kết, số liệu thống kê hiện trạng ô nhiễm môi trường làng nghề của phòng tài nguyên môi trường Ý Yên,… Trên cơ sở những dữ liệu ấy, tác giả sẽ tiến hành phân tích, đánh giá để hiểu thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề tại Ý Yên, Nam Định và mức độ tham gia của cộng đồng dân cư vào giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề trong thời gian qua như thế nào? + Phương pháp điều tra bảng hỏi: Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, Tác giả tiến hành khảo sát, điều tra bằng bảng hỏi đối với cộng đồng dân cư chịu tác động của ô nhiễm môi trường làng nghề huyện Ý Yên theo mẫu đã chọn, để tìm hiểu sự hiểu biết của người dân về tác động ô nhiễm môi trường mà họ đang sống và ý kiến, thái độ của họ đối với vấn đề giải quyết ô nhiễm môi trường làng nghề. Dựa trên kết quả các bảng hỏi thu thập được tác giả tiến hành xử lý bằng SPSS, kết quả thu được sẽ là cơ sở để tác giả đánh giá và tìm ra giải pháp để nâng cao vai trò của cộng đồng dân cư trong việc hạn chế và khắc phục ô nhiễm môi trường làng nghề tỉnh Nam Định. Tác gỉa dự kiến thực hiện 100 bảng hỏi khảo sát tại làng nghề trên địa bàn huyện Ý Yên: Đúc đồng – Tống Xá: 30 bảng hỏi Mây tre đan tại Cát Đằng (15), Đằng Chương (15), Thượng Thôn (10) – Yên Tiến => Tổng 40 bảng hỏi Gỗ mộc tại Ninh hạ (15), La Xuyên (15) =>Tổng 30 bảng hỏi + Phương pháp phỏng vấn chuyên gia: Tác giả sử dụng phương pháp phỏng vấn trực tiếp đối với chuyên viên và trưởng phòng tài nguyên môi trường huyện Ý Yên, cán bộ cấp xã tham gia công tác bảo vệ môi trường, và một số chuyên gia trong lĩnh vực môi trường để biết ý kiến của họ về thực trạng nhiễm môi trường làng nghề, hiệu quả của những biện pháp khắc phục hiện trạng ô nhiễm môi trường làng nghề 8
tại huyện Ý Yên, Nam Định hiện nay, và những đánh giá, ý kiến cá nhân của họ về tính khả thi của một số biện pháp mà tác giả đưa ra trong đề tài. + Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Trong đề tài Tác giả tiến hành nghiên cứu trường hợp 3 xã (mây, tre, đan xã Yên Tiến; đúc đồng Yên Xá; gỗ, mộc xã Yên Ninh), có sự tập trung làng nghề và ô nhiễm môi trường tại đây đang là vấn đề nan giải của chính quyền địa phương và người dân tại huyện Ý Yên. Trong mỗi xã Tác giả nghiên cứu trường hợp từ 2 đến 3 làng nghề có mức độ ô nhiễm môi trường cao để khảo sát bảng hỏi. Việc lựa chọn này sẽ dựa trên đánh giá của báo cáo thống kê phòng Tài nguyên, môi trường huyện Ý Yên. Tác giả sẽ lựa chọn ngẫu nhiên người dân, sống tại làng nghề đã chọn ở trên để thực hiện khảo sát bằng bảng hỏi. => Với những kết quả thu được từ phương pháp khảo sát bảng hỏi, phỏng vấn chuyên gia chính là những luận cứ thực tiễn chứng minh giả thuyết của tác giả trong đề tài. - Công cụ xử lý bảng hỏi: + Tác giả sử dụng phần mền xử lý dữ liệu SPSS để xử lý bảng hỏi khảo sát cộng đồng dân cư tại làng nghề. + Đối với bảng hỏi phỏng vấn chuyên gia: Do số lượng ít nên tác giả sẽ tự tổng hợp theo phương pháp thủ công. 11. Dự kiến kết quả thu đƣợc Luận cứ lý thuyết: + Các khái niệm của đề tài + Phân loại ô nhiễm môi trường làng nghề và ảnh hưởng của nó đến đời sống của cộng đồng dân cư + Vai trò và trách nhiệm của cộng đồng dân cư đối với khắc phục và hạn chế ô nhiễm môi trường làng nghề Luận cứ thực tiễn + Những thông tin, số liệu thu thập được liên quan đến đề tài + Thông tin, số liệu thu thập được thông qua khảo sát thực địa bằng bảng hỏi và phỏng vấn sâu tại làng nghề. 9
PHẦN 2. NỘI DUNG CHÍNH CỦA LUẬN VĂN CHƢƠNG 1. Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG VIỆC HẠN CHẾ VÀ KHẮC PHỤC Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG LÀNG NGHỀ 1.1. Ô nhiễm môi trƣờng và các khái niệm liên quan 1.1.1. Khái niệm ô nhiễm môi trường Kinh tế công ngiệp phát triển, đặc biệt là sự phát triển không theo quy hoạch đã tác động tiêu cực đến môi trường xung quanh, gây cản trở cho hoạt động sản xuất, sinh hoạt của cộng đồng dân cư, lâu dài dẫn đến sự biến đổi môi trường trái đất (biến đổi khí hậu toàn cầu). Môi trường, vấn đề ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng của ô nhiễm môi trường đã và đang được nghe, nói đến nhiều trong các diễn đàn, mỗi chúng ta cũng hiểu nôm na thế nào là môi trường? Đó là những gì xung quanh chúng ta sống. Nhưng muốn có một cơ sở lý luận cho luận văn thì cách hiểu đơn giản đó là chưa đủ, vì vậy tác giả sẽ đưa ra một cách có hệ thống kiến thức, khái niệm về ô nhiễm môi trường dưới đây. Và sau đó sẽ chọn hoặc đưa ra một cách hiểu làm cơ sở lý luận xuyên suốt đề tài. Thế nào là môi trường? Môi trường được phân chia như thế nào?Vì sao lại có ô nhiễm môi trường?,.. Đó là một trong rất nhiều câu hỏi mà tác giả đặt ra và tìm kiếm câu trả lời trong phần này. - Theo cách hiểu thông thường, ta có thể định nghĩa môi trường như sau: “ Môi trường là tập hợp (aggregate) các vật thể (things), hoàn cảnh (condition) và ảnh hưởng (influences) bao quanh một đối tượng nào đó” (The Random house College Dictionnary – USA) Theo cách hiểu trên, khi xem xét môi trường thì cần phải đưa ra một đối tượng cụ thể làm trung tâm (đối tượng này có thể là vật, người, cộng đồng, hoàn cảnh, hiện tượng,…) mà tồn tại trong khoảng không gian có chứa đựng các yếu tố tác động đến sự tồn tại và phát triển của nó.Cách hiểu này đề cập đến mối quan hệ sự tác động qua lại của những yếu tố trong cùng một môi trường hoặc giữa vật thể trung tâm và những nhân tố khác xung quanh nó. Theo cách hiểu này có thể hiểu môi trường bao gồm tất cả các loại môi trường (đất, nước, không khí) cả môi trường xã hội và nhân văn. Đây là một điểm khác so với định nghĩa về môi trường trong Luật Bảo vệ môi 10
trường Việt Nam (2005): “Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và vật chất bao quanh con người, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại phát triển của con người và sinh vật”. “Thành phần môi trường là các yếu tố vật chất tạo thành môi trường như: đất, nước, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh vật, hệ sinh thái và các hình thái vật chất khác”[20;3].Với việc coi con người là đối tượng trung tâm của môi trường, và môi trường được xem như là những yếu tố bao quanh và tác động lên con người. Định nghĩa này dễ làm cho người đọc hiểu nhầm về mối quan hệ giữa môi trường và con người là mối quan hệ một chiều đó là con người là trung tâm tiếp nhận những tác động từ môi trường. Nhưng trên thực tế thì quan hệ giữa con người và môi trường là quan hệ 2 chiều, con người nhận tác động từ môi trường và con người lại là một tác nhân tác động tới các yếu tố xung quanh trong môi trường sống của con người. Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đưa ra định nghĩa: “Môi trường là tổng thể các thành tố sinh thái tự nhiên, xã hội - nhân văn và các điều kiện tác động trực tiếp hoặc gián tiếp lên phát triển, lên đời sống và hoạt động của con người trong thời gian bất kì”1. Theo định nghĩa này môi trường được phân làm 3 thành phần: - Thành tố sinh thái tự nhiên: Có thể hiểu là những tài nguyên, yếu tố có sẵn trong tự nhiên như: đất, nước, không khí, sinh vật, hệ sinh thái, trường vật lý,…) - Xã hội – nhân văn: Là những yếu tố do con người tạo ra bao gồm: Dân số và những vấn đề về dân số, chính sách, phong tục, tổ chức cộng đồng, các vấn đề về sinh hoạt và xả thải. - Các điều kiện tác động: Hoạt động kinh tế, hoạt động xã hội ví dụ như ( chương trình dự án phát triển kinh tế, xây dựng, quy hoạch, đô thị hóa, các vấn đề về công nghệ, kĩ thuật; Các dự án xã hội khắc phục, bảo vệ môi trường,…) Sự tương tác của 3 thành tố trên tạo nên những hiệu ứng theo 2 hướng tích cực và tiêu cực của thành phần môi trường lên nhau. Dưới đây là sơ đồ tác giả hình dung về sự tương tác của 3 thành tố trên. 1 http://idoc.vn/tai-lieu/giao-trinh-moi-truong-va-phat-trien-c1.html 11
Thành tố sinh thái tự nhiên Xã hội Các điều kiện nhân văn tác động Sơ đồ 1.1. Sự tƣơng tác giữa các thành phần trong môi trƣờng Theo sơ đồ trên thì thành tố sinh thái bao trọn 2 thành tố, mang lại những điều kiện sống cơ bản nhất cho 2 thành tố còn lại. Hệ sinh thái tự nhiên có chức năng: + Cung cấp nơi sống cho con người; + Cung cấp năng lượng và nguyên liệu; +Chứa đựng và tự làm sạch chất thải; + Lưu giữ thông tin cho hoạt động nghiên cứu khoa học.2 Mọi hoạt động của xã hội – nhân văn và các điều kiện tác động đều gây ảnh hưởng đến thành tố sinh thái tự nhiên và chịu sự chi phối tác động của các thành tố sinh thái tự nhiên. Suy cho cùng thì mọi bản kế hoạch phát triển kinh tế, xã hội do con người xây dựng dựa trên những điều kiện có sẵn của tự nhiên và mục đích của những bản kế hoạch đó là tác động, cải tạo hệ sinh thái tự nhiên để phục vụ mục đích sống cho chính con người. Tuy nhiên khai thác và sử dụng như thế nào để vừa đáp ứng nhu cầu phát triển của con người vừa bảo vệ được hệ sinh thái tự nhiên là những vấn đề xã hội cần nghĩ đến. - Hình tròn màu tím, tác giả có thể hiện miền giao giữa 3 thành tố, đó chính là vùng hoạt động phù hợp nhất cho 3 thành tố trong môi trường, tạo nên sự phát triển bền vững cho mỗi thành tố. Nếu hoạt động của con người vượt ra ngoài ranh giới 2 Xin tham khảo ý kiến tác giả Nguyễn Đình Hòe (2007), Môi trường và phát triển bền vững, NXB Giáo dục 12
giao thoa đó, sẽ dẫn đến những tác động tiêu cực tới môi trường sinh thái tự nhiên và cho chính cuộc sống của con người. Hay theo từ ngữ chuyên môn thì tác động tiêu cực của con người tới hệ sinh thái tự nhiên được gọi là suy thoái và ô nhiễm môi trường. Theo Luật BVMT 2014 của Việt Nam thì: “Ô nhiễm môi trường là sự biến đổi các thành phần môi trường không phù hợp với quy chuẩn môi trường và tiêu chuẩn môi trường, gây ảnh hưởng xấu đến con người, sinh vật”[20;3]. =>Như vậy ô nhiễm môi trường chính là quá trình tích lũy các yếu tố trong môi trường vượt quá giới hạn tự làm sạch của môi trường, gây nên những tác động tiêu cực cho cuộc sống, sức khỏe con người và làm giảm chức năng của môi trường. - Suy thoái môi trường: “Là sự thay đổi số lượng và chất lượng các thành phần trong môi trường ảnh hưởng xấu đến đời sống con người và sinh vật”[20;3]. Đối tượng bị ảnh hưởng trong giải thích này không bao trùm hết các thành phần trong hệ sinh thái tự nhiên (đất, khí quyển,…) Tiếp cận theo chức năng của môi trường thì suy thoái môi trường là sự “ giảm khả năng đáp ứng 4 chức năng của hệ thống môi trường”, biểu hiện cụ thể:“mất an toàn nơi cư trú; Cạn kiệt tài nguyên; ô nhiễm và suy thoái”[12;9]. Suy thoái và ô nhiễm môi trường là hai khái niệm có nhiều sự tương đồng với nhau, vì vật nếu không hiểu sẽ nghĩ 2 khái niệm này là một. Thực chất thì suy thoái và ô nhiễm môi trường có điểm giống nhau là cùng phản ánh sự biến đổi của môi trường và cuộc sống sức khỏe của con người bị ảnh hưởng theo hướng tiêu cực. Tuy nhiên sự khác nhau giữa chúng là ở mức độ ô nhiễm và ảnh hưởng đến con người và thiên nhiên: + Ô nhiễm môi trường được xác định dựa vào bộ tiêu chuẩn môi trường mà các cơ quan khoa học định sẵn. Chỉ cần các yếu tố trong môi trường vượt qua giới hạn tiêu chuẩn môi trường đó thì được coi là ô nhiễm môi trường. + Suy thoái môi trường dường như được xác định dựa vào những hậu quả mà chúng ta nhìn thấy được, cảm nhận được sau một thời gian dài các yếu tố tích tụ do ô nhiễm môi trường tạo ra. (Ví dụ như suy thoái đất). Như vậy thì suy thoái môi trường thể hiện hậu quả do hoạt động làm tổn hại đến môi trường ở mức độ nghiêm trọng hơn so với ô nhiễm môi trường. Tuy nhiên trong đề tài này tác giả sử dụng cụm từ “ô nhiễm môi trường” trong những vấn đề chung 13