Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:121

Thêm vào BST

Báo xấu

15
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài đi sâu vào việc đề xuất những biện pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên trong các bài nội khóa và hoạt động ngoại khóa. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÊ KHÁNH LY SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÊ KHÁNH LY SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 8229013 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dân khoa học: TS. LÊ THỊ THU HƯƠNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, không trùng lặp với các đề tài khác và chưa từng được ai công bố ở bất cứ tài liệu nào. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2020 Học viên Lê Khánh Ly i
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu và hoàn thiện đề tài luận văn của mình, tôi đã nhận được rất nhiều động viên, tạo điều kiện thuận lợi để hoàn thành nhiệm vụ. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trinh học tập, rèn luyện. Đặc biệt, tôi xin gửi lời chân thành cảm ơn đến cán bộ hướng dẫn nghiên cứu - TS. Lê Thị Thu Hương đã tận tình hướng dẫn, chỉ dạy trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Sau cùng, tôi xin tỏ lòng biết ơn đến cha mẹ, người thân và đồng nghiệp đã luôn bên cạnh ủng hộ, động viên tôi trong thời gian hoàn thành luận văn thạc sĩ. Vì thời gian và điều kiện bản thân chưa cho phép nên trong quá trình nghiên cứu, thực nghiệm sư phạm chắc chắn không tránh khỏi sai sót. Tôi mong nhận được ý kiến đóng góp chân thành từ các thầy cô giáo, các bạn đồng nghiệp để đề tài được hoàn thiện hơn và sẽ rút ra những bài học kinh nghiệm cho việc đổi mới phương pháp nâng cao chất lượng dạy học lịch sử trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Lê Khánh Ly ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN ...................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN...................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN VĂN ...................................................... vii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 6 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 6 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ............................................. 7 6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn ........................................................ 7 7. Ý nghĩa của luận văn ................................................................................................ 8 8. Cấu trúc đề tài ........................................................................................................... 8 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN .......... 9 1.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................................... 9 1.1.1. Quan niệm về tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ......... 9 1.1.2. Các loại tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. ................ 11 1.1.3. Xuất phát điểm của vấn đề nghiên cứu ............................................................. 15 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ......................................................................................................... 19 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 23 1.2.1. Địa điểm, thời gian, đối tượng khảo sát............................................................ 23 1.2.2. Kế hoạch và nội dung tiến hành khảo sát ......................................................... 23 1.2.3. Kết quả điều tra, khảo sát. ................................................................................ 24 1.2.4. Nhận xét chung về thực trạng sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường THPT thành phố Thái Nguyên .................................... 28 iii
Chương 2. CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN............................................................... 30 2.1. Khái quát mục tiêu, nội dung cơ bản của Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường phổ thông .................................................................................................................... 30 2.1.1. Mục tiêu ............................................................................................................ 30 2.1.2. Nội dung kiến thức lịch sử Việt Nam lớp 10 .................................................... 31 2.2. Các loại tài liệu văn học có thể sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường phổ thông ................................................................................................ 40 2.3. Những yêu cầu khi sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên ................................... 42 2.3.1. Đảm bảo đạt được mục tiêu dạy học ................................................................ 42 2.3.2. Tạo được hứng thú học tập cho học sinh .......................................................... 43 2.3.3. Tài liệu văn học phải đảm bảo tính khoa học, tính tư tưởng ............................ 43 2.3.4. Phải phát triển năng lực học tập của học sinh. ................................................. 44 2.4. Các biện pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường phổ thông ................................................................................................ 45 2.4.1. Sử dụng tài liệu văn học trong bài học nội khóa .............................................. 45 2.4.2. Sử dụng tài liệu văn học trong hoạt động ngoại khóa. ..................................... 53 2.5. Thực nghiệm sư phạm ......................................................................................... 61 2.5.1. Mục đích tiến hành thực nghiệm sư phạm. ....................................................... 61 2.5.2. Đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm................................................... 61 2.5.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ........................................................... 62 2.5.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................................... 63 2.5.5. Tổng hợp ý kiến GV thực nghiệm .................................................................... 67 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................. 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 73 PHỤ LỤC................................................................................................................... 76 iv
NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ DHLS Dạy học lịch sử ĐDTQ Đồ dùng trực quan ĐC Đối chứng GV Giáo viên HĐKD Hoạt động khởi động HS Học sinh LSVN Lịch sử Việt Nam NXB Nhà xuất bản PPDH Phương pháp dạy học PT Phổ thông SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TLVH Tài liệu văn học TNSP Thực nghiệm sư phạm TN Thực nghiệm TPVH Tác phẩm văn học v
DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN Bảng 2.1. Thống kê những tác phẩm có thể sử dụng trong chương trình lịch sử 10 ......40 Bảng 2.2. Tổng hợp điểm kiểm tra .......................................................................... 65 Bảng 2.3. Thống kê tần số lần điểm tại các giá trị điểm số của các lớp TN và ĐC từ kết quả TNSP ...................................................................................... 65 Bảng 2.4. Bảng tổng hợp điểm trung bình cộng và lệch chuẩn của nhóm TN và ĐC ........ 66 Bảng 2.5. Giá trị t và tα của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ..................... 67 vi
DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN VĂN Hình 2.1. Biểu đồ sánh tỉ lệ giữa lớp TN và lớp ĐC nhóm I......................................65 Hình 2.2. Biểu đồ sánh tỉ lệ giữa lớp TN và lớp ĐC nhóm II ....................................66 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong xu thế toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ hiện nay, các nước trên thế giới luôn ra sức nâng cao năng lực cạnh tranh để tồn tại, phát triển cũng như hợp tác với nhau để cùng phát huy các thế mạnh thì giáo dục đã trở thành chiến lược quan trọng của bất kì quốc gia nào trên thế giới. Nền giáo dục có phát triển thì đất nước mới thực sự vững mạnh. Nắm được quy luật đó, Đảng và Nhà nước ta đã đặt giáo dục lên vị trí ưu tiên hàng đầu, luôn trau dồi, học hỏi những kinh nghiệm trong nền giáo dục quốc tế. Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển tích cực của giáo dục thế giới, giáo dục Việt Nam cũng đã đổi mới đồng bộ và toàn diện theo hướng “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho HS” [22; tr.43]. Đặc biệt gần đây, Nghị quyết Trung ương VIII khóa XI, Đảng ta đã nhấn mạnh: “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lí luận gắn liền với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội” [8; tr.13]. Đây chính là những cơ sở pháp lí cho việc đổi mới và nâng cao chất lượng DHLS ở trường PT. Trong chương trình giáo dục PT ở Việt Nam, Lịch sử là một bộ môn có vai trò quan trọng trong quá trình giáo dục, phát triển thế hệ trẻ hiện nay, “góp phần hình thành ở HS thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, truyền thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng các năng lực tư duy hoạt động, thái độ đúng đắn trong cuộc sống” [4; tr.3]. Học tập Lịch sử, không những đem lại cho HS nhiều sự hiểu biết hơn về quá khứ mà còn giúp mở rộng tầm nhìn về hiện tại và tương lai. Lý luận dạy học đã giúp chúng ta nhận thức được rằng phải đa dạng hóa các nguồn thông tin bằng nhiều phương tiện, PPDH, trong đó tài liệu tham khảo là nguồn kiến thức không thể thiếu được trong quá trình dạy học. 1
TLVH là một nguồn tài liệu lịch sử không thể thiếu trong DHLS, đặc biệt là lịch sử dân tộc. Với bản chất vốn có, lịch sử là những sự kiện, hiện tượng diễn ra trong quá khứ, HS khó học, khó nhớ cho nên khi sử dụng TLVH vào quá trình DHLS không những giúp HS hình dung đa dạng về quá khứ, tạo được biểu tượng sinh động, chính xác về các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà còn giúp các em có thể dễ dàng lĩnh hội các thuật ngữ, hình thành các khái niệm lịch sử, nắm được những kết luận khoa học mang tính khái quát, dễ hiểu bài, dễ tiếp thu, tạo cho HS không khí thoải mái khi học tập, hình thành sự hứng thú đối với môn học. Bên cạnh đó, việc sử dụng TLVH trong DHLS còn nâng cao chất lượng giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức và hình thành nhân cách cho HS. Có những TPVH gắn liền với tên địa danh, tên người cụ thể, gần gũi với cuộc sống, qua đó mà gợi ở các em lòng biết ơn, tôn kính cha anh; góp phần bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước. Có thể nói, lịch sử là một môn khoa học có liên quan tới tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội …Chúng ta có thể tìm thấy lịch sử trong hầu hết các môn khoa học. Nhưng gần gũi nhất với lịch sử chính là ngành khoa học Xã hội - Nhân văn, trong đó nổi bật là bộ môn Văn học. Thực tiễn DHLS ở các trường THPT trên địa bàn thành phố Thái Nguyên hiện nay, mặc dù GV đã có cố gắng trong việc sử dụng TLVH trong DHLS, đưa môn Lịch sử gần gũi hơn với HS nhưng vẫn tồn tại một số hạn chế nhất định: TLVH còn nghèo nàn, nhiều GV vẫn chưa thực sự quan tâm đầu tư công sức và thời gian vào việc tìm kiếm nguồn TLVH để phục vụ công tác dạy và học, việc sử dụng TLVH chỉ dừng lại ở mức độ giới thiệu qua loa, chứ chưa coi đây cũng là một nguồn bổ sung kiến thức và phát triển các phẩm chất và năng lực cần thiết của HS. Trong quá trình lên lớp, GV còn lúng túng, sử dụng TLVH còn gượng gạo, chưa lựa chọn TLVH sao cho phù hợp với từng bài học cụ thể. Xuất phát từ những lí do trên, với cương vị là một GV đang trực tiếp giảng dạy môn Lịch sử ở trường PT, tôi luôn trăn trở “làm thế nào để lựa chọn được một hệ thống TLVH phù hợp cho mỗi bài học? Đồng thời, sử dụng các tài liệu ấy một cách nhuần nhuyễn giúp HS hứng thú với học tập lịch sử, và TLVH thực sự là nguồn bổ sung kiến thức bổ ích góp phần phát huy tính tích cưc học tập của HS. Vì vậy, chúng tôi chọn đề 2
tài: “Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên” làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Tác giả B.P.Êxipốp trong cuốn “Những cơ sở của lí luận dạy học” (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1971) đã khẳng định: “Điều kiện cơ bản để đạt hiệu trong dạy học là tính tích cực của HS trong quá trình đó. Điều này phụ thuộc trước hết vào sự kích thích hoạt động nhận thức và thực hành của HS do GV tạo nên” [14; tr.135]. Tác giả đã chỉ ra vai trò của người GV đối với việc định hướng hoạt động học tập của HS. Rõ ràng, người GV không đóng vai trò trung tâm nhưng có vị trí quan trọng trong quá trình lựa chọn phương pháp và tổ chức dạy học để nâng cao chất lượng dạy học của bộ môn. Tùy theo năng lực của mình, GV sẽ sử dụng PPDH phù hợp nhất mà trong đó việc sử dụng TLVH trong DHLS là một trong những lựa chọn tối ưu cho việc kích thích sự hứng thú học tập của HS. Hay theo tác giả I.F.Khalamốp trong cuốn“Phát huy tính tích cực học tập của HS như thế nào?” đã cho rằng: “Vấn đề sử dụng SGK và tài liệu học tập... có lịch sử của nó mà theo chúng tôi có những điều bổ ích đáng học hỏi...” bởi lẽ “... trong quá trình làm việc với SGK và tài liệu học tập, học sinh nắm vững và củng cố được kiến thức, đồng thời các em tiếp thu được kỹ năng, kĩ xảo” [25; tr.37]. Bên cạnh đó, tác giả còn khẳng định: “Tài liệu học tập tự nó đã chứa đựng nhiều yếu tố kích thích động viên tính ham hiểu biết và tính tích cực tư duy của HS” [25; tr.88]. Theo ông, tài liệu học tập rất quan trọng trong việc dạy học, nó là loại tài liệu thực sự cần thiết bởi chính trong bản thân mỗi loại tài liệu đã chứa những yếu tố kích thích tính tự giác, tính sáng tạo, tư duy độc lập hay sự hứng thú cho quá trình dạy học tùy thuộc vào từng PPDH của GV. A.A.Vaghin trong cuốn “Phương pháp giảng dạy Lịch sử ở trường phổ thông trung học”, đã khẳng định: “Tài liệu kiến thức lịch sử chiếm một vị trí quan trọng trong khoá trình lịch sử ở trường PT. Việc lĩnh hội tài liệu ấy là điều kiện cần thiết để làm cho học sinh có quan niệm Mác xit -Lênin nít về lịch sử” [46, tr. 19]. 3
Hay khi tác giả N.G.Đai ri trong cuốn “Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào” đề cập đến những yêu cầu đối với giờ học Lịch sử, ông đã đưa khẳng định về vai trò và tầm quan trọng của nguồn tài liệu tham khảo. Ông cho rằng: để có một giờ học lịch sử thực sự hiệu quả thì yêu cầu GV bên cạnh việc nắm rõ những thành tựu của khoa học lịch sử, khoa học giáo dục, những vấn đề mà khoa học đang giải quyết và hiểu biết tất cả những hiện tượng quan trọng nhất của đời sống chính trị, xã hội, văn hoá ...thì “phải sử dụng không ngừng và có hệ thống tất cả mọi nguồn tư liệu muôn hình muôn vẻ: tác phẩm kinh điển, văn kiện của Đảng và Nhà nước, sách chuyên khảo, SGK, sách báo tạp chí, tác phẩm hội hoạ, những cuộc tham quan” [20, tr.10]. Bởi lẽ, bất kì tài liệu nào cũng có vai trò nâng cao sự hiểu biết của HS về quá khứ lên một trình độ mới. Do vậy, bên cạnh việc khẳng định vai trò và tầm quan trọng của các nguồn tài liệu trong DHLS, tác giả đã khái quát thành sơ đồ, định hướng cho GV biết cách khai thác nội dung trong SGK kết hợp với phần tài liệu tham khảo để đưa vào trong những giờ DHLS của mình sao cho chính xác, phù hợp nhất như quan điểm của ông đã nhấn mạnh: Phải “lựa chọn tài liệu khéo léo, nhằm mục đích làm cho giờ học đem lại sự phong phú về mặt kiến thức, tình cảm, tư duy, ý nghĩa của chúng đối với sự hình thành khái niệm, đối với việc phát triển tư duy và giáo dục đạo đức cho HS đưa vào bài học tất cả những yếu tố cần thiết cho việc xây dựng nhận thức lịch sử hoàn chỉnh” [20, tr.25] Trên đây là một số công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài, tất cả đều nhấn mạnh sự cần thiết của việc sử dụng tài liệu dạy học ở trường phổ thông bởi nó góp phần nâng cao kiến thức, bồi dưỡng tư tưởng tình cảm và phát huy được các năng lực nhận trong học tập của HS. Bên cạnh đó, các tác giả đã đưa ra những cơ sở lý luận, cung cấp thêm những kinh nghiệm thực tiễn quý giá cho việc sử dụng tài liệu học tập sao cho phù hợp đặc trưng của từng vùng miền, từng đối tượng, từng cấp học ... Đây chính là cơ sở quan trọng đầu tiên định hướng cho chúng tôi trong quá trình thực hiện đề tài của mình. 2.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước Trong cuốn “Đổi mới phương pháp DHLS ở trường phổ thông” do GS.TS. Phan Ngọc Liên chủ biên (NXB Đại học sư phạm Hà Nội, 2005), GS.TS Phan Ngọc Liên đã chỉ ra sự cần thiết trong việc cải tiến PPDHLS truyền thống là cần thiết. Bởi lẽ, trong PPDH truyền thống “nguồn kiến thức thu nhận của HS rất hạn hẹp, thường giới hạn ở 4
các bài giảng của giáo viên, sách giáo khoa” [31; tr.55], do vậy, nếu sử dụng PPDH mới trong đó việc tăng cường sử dụng các loại tài liệu tham khảo cần thiết thì chất lượng bài giảng sẽ có sự cải thiện đáng kể so với PPDH truyền thống. Cũng trong cuốn: “Đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử ở trường phổ thông” do GS.TS. Phan Ngọc Liên chủ biên (NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2005), TS. Nguyễn Anh Dũng đã chỉ ra quan hệ giữa các môn khoa học xã hội ở trường PT “xuất phát từ mối quan hệ chặt chẽ giữa các khoa học Lịch sử, Văn học, Địa lý, Giáo dục công dân. Các khoa học này tuy có đối tượng nghiên cứu khác nhau để tồn tại và phát triển (không có đối tượng sẽ không có khoa học), song trên một mặt nào đó lại cùng chung một khách thể - xã hội và đời sống con người. Vì vậy, khi nghiên cứu và học tập, kiến thức của những môn này hỗ trợ cho nhau, giúp HS nhận thức sâu sắc về xã hội và đời sống của con người” [31; tr.99] Cho nên “Việc tích hợp kiến thức các môn học, chủ yếu về khoa học xã hội, đem lại nhiều kết quả: tiết kiệm thời gian dạy học, củng cố và phát triển kiến thức lịch sử, phát huy tính tích cực, năng động của HS và gây hứng thú học tập. Do đó, chất lượng dạy học bộ môn được nâng lên”[31, tr.102]. Tác giả Trịnh Đình Tùng trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” (NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2010) , đã khẳng định: “Do đặc trưng của việc học tập lịch sử, các loại tài liệu tham khảo, học tập khác (ngoài sách giáo khoa) góp phần nhất định vào việc khôi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Các loại tài liệu này là căn cứ khoa học, bằng chứng về tính chính xác, tính cụ thể, phong phú của sự kiện lịch sử mà HS cần thu nhận; nó giúp các em khắc phục việc “hiện đại hoá” lịch sử, hoặc “hư cấu” sai sự thực” [33, tr.66]. Cũng tác giả Trịnh Đình Tùng, trong cuốn: “Hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở”(NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2006) ông cho rằng: “Các tác phẩm văn học có vị trí, vai trò to lớn trong việc dạy học lịch sử... các tác phẩm văn học bằng hình tượng cụ thể, có tác động mạnh mẽ đến tư tưởng, tình cảm người đọc, trình bày những nét đặc trưng, điển hình của đời sống xã hội. Giữa văn học và các khoa học nói chung, Sử học nói riêng có mối quan hệ khăng khít... Sử dụng các TPCH sẽ có tác dụng làm cho bài giảng lịch sử thêm sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập của HS” [45, tr. 123] 5
Như vậy, các công trình nghiên cứu đã chỉ rõ những cơ sở lý luận về việc sử dụng tài liệu tham khảo nói chung và TLVH nói riêng trong quá trình DHLS. Các tác giả đã khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu tham khảo, đồng thời chỉ ra các cách sử dụng tài liệu để đạt hiệu quả cao nhất. Từ những kết quả nghiên cứu có giá trị nêu trên, chúng tôi xin tiếp thu, chọn lọc và nghiên cứu sâu hơn việc sử dụng TLVH sao cho phù hợp với đặc trưng của địa bàn thành phố Thái Nguyên, nhằm tạo hứng thú học tập cho HS trong việc DHLS dân tộc, đồng thời tìm ra những biện pháp để giúp GV đỡ lúng túng hơn, đạt hiệu quả cao hơn khi sử dụng loại tài liệu này. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là quá trình sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam lớp 10 ở trường phổ thông, các biện pháp sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam lớp 10 ở trường THPT thành phố Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn đề lí luận về việc sử dụng TLVH nói chung và việc sử dụng TLVH trong quá trình DHLS ở trường PT nói riêng. Luận văn nghiên cứu những biện pháp sử dụng TLVH có thể thực hiện trong DHLS Việt Nam lớp 10 ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên. Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã tiến hành điều tra thực tế tại các trường THPT thành phố Thái Nguyên để tiến hành TNSP các biện pháp mà luận văn đề xuất. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng TLVH trong DHLS, đề tài đi sâu vào việc đề xuất những biện pháp sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam lớp 10 ở trường THPT thành phố Thái Nguyên trong các bài nội khóa và hoạt động ngoại khóa. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận văn đã giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: - Tìm hiểu những tài liệu tâm lí học, giáo dục học và giáo dục lịch sử để làm rõ cơ sở lí luận về việc sử dụng tài liệu tham khảo nói chung và TLVH nói riêng trong DHLS ở trường THPT. - Điều tra thực trạng sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên 6
- Tìm hiểu chương trình, SGK lịch sử lớp 10 (chương trình chuẩn, nội dung lịch sử Việt Nam) để xác định các loại TLVL có thể sử dụng và các hình thức sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam. - Đề xuất một số biện pháp sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam lớp 10 nhằm nâng cao chất lượng DHLS. - Tiến hành TNSP để rút ra những kết luận về tính khả thi của các biện pháp sư phạm mà luận văn đề xuất. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sơ phương pháp luận của luận văn dựa trên những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nhận thức và giáo dục; quan điểm đường lối của Đảng, tư tưởng Hồ Chí Minh về công tác giáo dục đào tạo nói chung và giáo dục lịch sử nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa giáo dục cụ thể sau: - Tìm hiểu, nghiên cứu các tài liệu về giáo dục học và tâm lí học, giáo dục lịch sử, các PHDH của bộ môn. Nghiên cứu chương trình, nội dung SGK lớp 10 - phần lịch sử Việt Nam, xác định mục tiêu về kiến thức, kĩ năng, thái độ để đề xuất các phương pháp và các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao chất lượng DHLS Việt Nam. - Nghiên cứu thực tiễn việc sử dụng TLVH ở trường THPT thông qua dự giờ, quan sát, điều tra xã hội học, phỏng vấn GV, HS, các cán bộ quản lí giáo dục. Ngoài ra còn lắng nghe những chia sẻ từ đồng nghiệp dựa trên cơ sở công tác thực tế của họ. - Soạn bài TNSP theo những biện pháp đã đề xuất trong luận văn và tiến hành TNSP. - Sử dụng phương pháp thống kê toán học, tập hợp và xử lí số liệu đã thu được để tiến hành phân tích, nhận xét, rút ra kết luận và nêu kiến nghị. 6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn 6.1. Giả thuyết khoa học Trong quá trình DHLS Việt Nam lớp 10, nếu GV sử dụng các biện pháp sư phạm mà luận văn đề xuất, phù hợp với đối tượng HS và các điều kiện cụ thể của nhà trường sẽ góp phần nâng cao chất lượng DHLS Việt Nam ở trường THPT thành phố Thái Nguyên. 7
6.2. Đóng góp của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần: - Tiếp tục khẳng định vai trò, ý nghĩa của TLVH trong DHLS nói chung và DHLS Việt Nam lớp 10 nói riêng. - Đánh giá đúng thực trạng việc sử dụng TLVH trong DHLS Việt Nam ở trường THPT thành phố Thái Nguyên hiện nay. - Đề xuất những biện pháp sư phạm trong việc sử dụng TLVH nhằm nâng cao chất lượng DHLS Việt Nam lớp 10 ở trường THPT thành phố Thái Nguyên. 7. Ý nghĩa của luận văn 7.1. Về mặt khoa học Luận văn góp phần làm phong phú, đa dạng thêm lí luận và PPDH của bộ môn về vấn đề sử dụng TLVH nhằm nâng cao chất lượng DHLS Việt Nam lớp 10 ở trường THPT hiện nay. 7.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn là nguồn tài liệu giúp GV lịch sử ở trường THPT thành phố Thái Nguyên sử dụng vào quá trình dạy học nhằm nâng cao chất lượng DHLS hiện nay. 8. Cấu trúc đề tài Ngoài mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn được cấu trúc thành hai chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên. Chương 2: Các biện pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên. 8
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Quan niệm về tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông 1.1.1.1. Quan niệm về tài liệu văn học Từ xa xưa, TLVH đã có sự gắn kết chặt chẽ với lịch sử, thậm chí người ta còn coi “văn sử bất phân”. Nó như một tấm gương trong suốt phản chiếu đời sống con người tại thời điểm đó, là sợi dây khăng khít giữa quá khứ và hiện tại. Theo từ điển“150 thuật ngữ văn học” của các tác Lại Nguyên Ân cho rằng các TPVH là “Công trình nghệ thuật ngôn từ; kết quả hoạt động sáng tác (lao động nghệ thuật) của cá nhân nhà văn, hoặc kết quả nỗ lực sáng tác của tập thể; đơn vị độc lập cơ bản của văn học”[1; tr.359], do vậy các công trình nghệ thuật đều phản ánh rõ ràng các mối quan hệ, sự kiện, hiện tượng, các cung bậc cảm xúc, tâm lí của con người tại thời điểm đó. Chính vì con người là loài động vật cấp cao có tri giác, đa số thiên về cảm xúc cho nên các TPVH với các hình tượng cụ thể, xúc cảm chân thực luôn có tác động mạnh mẽ đến tâm lí người đọc. Trong các TLVH phản ánh hiện thực xã hội ở mỗi thời kì, chắc chắn rằng các tác giả trước khi viết đã phải rất am hiểu bản chất vấn đề, phải nhìn nhận, phải đánh giá rất khách quan sự kiện muốn viết. Có rất nhiều tác phẩm văn học thực chất như một tư liệu lịch sử chân thực như “Nam Quốc Sơn Hà” của Lý Thường Kiệt, “Bình Ngô Đại cáo” của Nguyễn Trãi, “Hịch tướng sĩ” của Trần Hưng Đạo, bản “Tuyên ngôn độc lập” của chủ tịch Hồ Chí Minh hay các tác phẩm phản ánh hiện thực xã hội như “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố, “Những người khốn khổ” của Victor Huygo, “Chiến tranh và hòa bình” của L.Tonxtoi, “Chí phèo” của Nam Cao, “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng… tất cả các TPVH này đều thể hiện chi tiết thực trạng xã hội đương thời, nó có mối liên kết không nhỏ với các sự kiện lịch sử chúng ta cần tìm hiểu. Như vậy, TLVH có vai trò quan trọng trong quá trình DHLS. Việc sử dụng TLVH không những minh họa cụ thể hơn cho những nội dung lịch sử được đề cập mà 9
nó còn có vai trò khắc sâu kiến thức, giúp HS dễ dàng ghi nhớ các vấn đề lịch sử và kích thích hứng thú học tập ở các em. 1.1.1.2. Mối quan hệ giữa kiến thức văn học với kiến thức lịch sử Như trên đã khẳng định, văn học và sử học có mối liên kết mật thiết với nhau. Đối tượng khai thác của văn học và sử học đều xoay quanh con người, xoay quanh xã hội loại người. Nếu như văn học ca ngợi vẻ đẹp quê hương đất nước, ca ngợi phẩm chất con người hay lên án những thói hư tật xấu trong xã hội thì lịch sử cũng ca ngợi những công lao to lớn của nhân vật lịch sử cụ thể, ca ngợi thiên nhiên hùng vĩ hay phán xét công bằng đối với những người có công - có tội với đất nước. Thực tế chỉ ra rằng, có không ít người vừa làm nhà văn, nhà thơ, vừa làm một nhà sử học. Tiêu biểu là Ngô Sĩ Thời, Ngô Thời Nhậm, Nguyễn Nhiếm, Trịnh Sâm, Ngô Thế Lân, Cao Bá Quát…với những tập thơ nổi tiếng như “Toàn Việt thi tập”, “Hoàng Việt văn hải” của Lê Quý Đôn, “Lịch triều thi sao” của Bùi Huy Ích… Như chúng ta đã biết, lịch sử là tất cả những gì đã xảy ra trong quá khứ. Chính vì vậy trong khoa học lịch sử đều dựa vào những sự kiện có thật, nhân vật thật ở từng giai đoạn lịch sử nhất định để khắc họa lại bức tranh quá khứ một cách khách quan nhất, chính xác nhất. Trong lĩnh vực văn học cũng vậy. Mặc dù có những tác phẩm xây dựng hình ảnh nhân vật, sự kiện, hiện tượng không có thật, mang nhiều yếu tố hư cấu, hoang đường hay có tác phẩm xây dựng hình tượng nhân vật dựa trên nhân vật lịch sử có thật, sự kiện thật thì tựu chung để hoàn thiện một tác phẩm, các tác giả đều phải nghiên cứu hoàn cảnh lịch sử, đặc điểm xã hội con người thời đó mới có cơ sở để viết nên, bởi mỗi thời điểm khác nhau thì hoàn cảnh lịch sử, đặc điểm xã hội cũng khác nhau. Nội dung của bất kì TPVH nào cũng phán ánh hiện thực xã hội qua con mắt nhìn chủ quan của tác giả. Dù các TPVH có phản ánh đúng hay sai thì chúng ta cũng không thể phủ nhận được vai trò của thực xã hội trong việc tác động vào nhận thức của con người. Bên cạnh đó, chúng ta cũng biết rằng văn học là một hình thái ý thức thuộc thượng tầng kiến thức. Mỗi nền văn học đều sinh ra ở một hình thái xã hội nhất định, một giai cấp nhất định. Văn học không tách biệt với bất kì hiện thực xã hội nào, từ mặt 10
chính trị, kinh tế cho đến xã hội. Khi muốn nghiên cứu về một tác giả, tác phẩm hay một trào lưu văn học nào đó thì chắc chắn trước tiên phải nghiên cứu hoàn cảnh xã hội đương thời hay chính là lịch sử ở thời điểm đó. Chính vì vậy, TLVH có vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu lịch sử nói chung và việc sử dụng TLVH vào dạy học lịch sử nói riêng. Tóm lại, lịch sử và văn học có mối quan hệ mật thiết với nhau. Nó khẳng định giá trị của nhau ở nhiều góc độ và trong DHLS hay nghiên cứu lịch sử, không thể nào bỏ qua nguồn tư liệu lịch sử trong văn học. Ngược lại, khi nghiên cứu hay giảng dạy văn học, nếu bỏ qua quá trình tìm hiểu hoàn cảnh lịch sử gắn với tác phẩm đó thì giá trị nội dung và ý nghĩa truyền đạt cũng mất dần đi. 1.1.2. Các loại tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. TLVH có nhiều thể loại khác nhau, mỗi loại TLVH mang trong mình một đặc điểm riêng. Chính vì vậy, khi sử dụng TLVH, người GV cần phải xác định độ tin cậy, chính xác, mức độ phản ánh hiện thực khách quan để bài học đạt hiệu quả cao nhất. Trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV có thể sử dụng một số loại TLVH sau đây: Thứ nhất, các tác phẩm văn học dân gian. Văn học dân gian là các tác phẩm nghệ thuật ngôn từ được nhân dân sáng tạo ra và lưu truyền bằng miệng qua các thế hệ, các thời kì lịch sử từ thời công xã nguyên thủy cho tới ngày nay. Văn học dân gian là loại hình văn học phong phú, bao gồm nhiều thể loại. Mỗi thể loại có những đặc trưng riêng biệt của nó. Ví dụ: Chuyện cổ tích, chuyện ngụ ngôn, sử thi, truyền thuyết… Đây là loại tài liệu có giá trị cao vì nó phản ảnh nhiều mặt hiện thực xã hội thời điểm đó mà đôi khi lịch sử không kịp ghi chép lại. Khi nói về văn học dân gian, chúng ta sẽ nhớ đến ngay đặc trưng riêng biệt của loại hình văn học này. Đây là loại hình văn học mang tính truyền miệng, truyền từ đời này sang đời khác, truyền từ người này sang người khác, từ địa phương này sang địa phương khác nên rất nhiều tác phẩm văn học dân gian xuất hiện nhiều dị bản. Bên cạnh đó, với tính chất ra đời từ sáng tác tập thể tức là có một người khởi xướng đầu tiên, tác phẩm hình thành và sau đó được tập thể tiếp nhận. Qua quá trình lưu truyền, các tác 11