Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 12 ở trường THPT huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:154

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung chính của đề tài là tiến hành điều tra thực tiễn đối với GV và HS ở một số trường THPT, từ đó đánh giá thực trạng việc dạy học Lịch sử theo các chủ đề. Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa để đi sâu xác định nội dung cơ bản chương trình Lịch sử làm căn cứ xây dựng các chủ đề trong dạy học. Đề xuất một số cách thức xây dựng các chủ đề tiêu biểu trong chương trình Lịch sử ở trường THPT và PPDH phù hợp. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 12 ở trường THPT huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ ANH THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN LƯƠNG TÀI TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ ANH THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN LƯƠNG TÀI TỈNH BẮC NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8 22 90 13 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Thị Mỹ Hạnh THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12 ở trường THPT huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, bảng biểu, nguồn trích dẫn trong luận văn mang tính khoa học, trung thực. Những kết luận của luận văn chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2020 Tác giả Nguyễn Thị Anh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình Cao học và hoàn thành luận văn Thạc sĩ, trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô khoa Lịch sử, phòng Sau đại học Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, đặc biệt là những thầy cô đã trực tiếp đứng lớp giảng dạy cho tôi trong suốt thời gian qua. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, sâu sắc đến TS. Hoàng Thị Mỹ Hạnh - người đã dành rất nhiều thời gian, tâm huyết, chỉ bảo tận tình, chu đáo, luôn động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin cảm ơn Ban giám hiệu, giáo viên và học sinh trường THPT Lương Tài - nơi tôi đang công tác; Ban giám hiệu, giáo viên và học sinh trường THPT Lương Tài II, trường THPT Lương Tài III, THPT Gia Bình I, THPT Lê Văn Thịnh - nơi tôi đến điều tra, khảo sát; các đồng nghiệp, người thân, bạn bè, đã cung cấp tư liệu và động viên tôi hoàn thành luận văn này. Trong quá trình nghiên cứu, mặc dù đã cố gắng hết sức, song do trình độ và thời gian còn hạn chế, nên luận văn còn nhiều thiếu sót. Tác giả kính mong nhận được sự đóng góp của thầy, cô để luận văn được hoàn thiện hơn. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2020 Tác giả Nguyễn Thị Anh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH........................................................................................... vii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 7 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 7 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ............................................. 8 6. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 9 7. Đóng góp của đề tài .................................................................................................. 9 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .................................................................. 9 9. Cấu trúc đề tài ........................................................................................................... 9 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT ............................................................................................ 11 1.1. Cơ sở lí luận ......................................................................................................... 11 1.1.1. Xuất phát điểm của vấn đề ................................................................................ 11 1.1.2. Khái quát về dạy học theo chủ đề ..................................................................... 18 1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông .................................................................................................................... 23 1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 26 1.2.2. Phân tích nguyên nhân của thực trạng .............................................................. 38 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................................................................. 41 Chương 2: THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ PHẦN LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 12 ................................................................................ 42 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT ....... 42 2.1.1. Vị trí .................................................................................................................. 42 2.1.2. Mục tiêu ............................................................................................................ 42 2.1.3. Nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT .............................. 44 2.2. Quy trình xây dựng các chủ đề ............................................................................ 46 2.2.1. Những điểm cần lưu ý khi xây dựng các chủ đề dạy học ................................. 46 2.2.2. Quy trình xây dựng chủ đề ............................................................................... 47 2.3. Xây dựng các chủ đề dạy học phần lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến năm 2000 ............................................................................................................................ 63 2.3.1. Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1919 - 1945 ......................................................... 63 2.3.2. Giai đoạn 1945 - 1954 ...................................................................................... 64 2.3.3. Giai đoạn 1954 - 1975 ...................................................................................... 65 2.3.4. Giai đoạn 1975 đến nay .................................................................................... 66 2.3.5. Một số chủ đề khác ........................................................................................... 66 2.4. Các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực có thể sử dụng trong dạy học theo chủ đề phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT. ..................................................... 68 2.4.1. Một số PPDH tích cực ...................................................................................... 68 2.4.2. Một số kĩ thuật dạy học tích cực ....................................................................... 84 2.5. Thực nghiệm sư phạm ......................................................................................... 88 2.5.1. Mục đích thực nghiệm ...................................................................................... 88 2.5.2. Đối tượng thực nghiệm ..................................................................................... 88 2.5.3. Nội dung thực nghiệm ...................................................................................... 89 2.5.4. Phương pháp thực nghiệm ................................................................................ 89 2.5.5. Kết quả thực nghiệm ......................................................................................... 89 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ............................................................................................. 93 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ........................................................................... 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 97 PHỤ LỤC................................................................................................................. 101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Chữ đầy đủ 1 CNXH Chủ nghĩa xã hội 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 PPDH Phương pháp dạy học 5 THPT Trung học phổ thông 6 tr Trang 7 XHCN Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. So sánh dạy học truyền thống và dạy học theo chủ đề............................... 21 Bảng 1.2. Quan điểm của GV về dạy học theo chủ đề ............................................... 27 Bảng 1.3. Bảng tổng hợp ý kiến GV về PPDH theo chủ đề trong giờ học Lịch sử ... 31 Bảng 1.4. Bảng tổng hợp ý kiến của HS về dạy học Lịch sử theo chủ đề .................. 34 Bảng 1.5. Bảng tổng hợp ý kiến HS về PPDH theo chủ đề trong giờ học Lịch sử .... 36 Bảng 1.6. Bảng tổng hợp mức độ hứng thú của HS đối với các phương pháp được GV sử dụng trong dạy học Lịch sử theo chủ đề. ......................................... 37 Bảng 2.1. Bảng thống kê điểm kiểm tra của HS lớp đối chứng và lớp thực nghiệm ...... 90 Bảng 2.2. Bảng so sánh độ chênh lệch điểm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.... 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC HÌNH Biểu đồ 2.1. Biểu đồ so sánh kết quả bài kiểm tra của hai lớp đối chứng và lớp thực nghiệm (theo tỉ lệ %) ....................................................................... 90 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa với mục tiêu trở thành nước công nghiệp hiện đại và hội nhập quốc tế vào năm 2020. Để đạt được mục tiêu đó nước ta phải chú trọng phát triển nguồn nhân lực. Một trong điều kiện để phát triển nguồn nhân lực chính là giáo dục và đào tạo. Xuất phát từ thực tế đó, đòi hỏi giáo dục phải có những chuyển biến mới để đào tạo ra lớp người lao động năng động, sáng tạo và phát triển toàn diện. Nghị quyết Hội nghị TW8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã xác định: “tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực.” [1, tr.45]. Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011 - 2020 ban hành kèm theo quyết định 771/QĐ - TTg ngày 13/6/2012 của Thủ tướng Chính phủ chỉ rõ: Tiếp tục đổi mới PPDH và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học. Như vậy, nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển toàn diện năng lực người học được xem là một nhu cầu bức thiết của xã hội ngày nay. Trong các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục thì đổi mới PPDH được xem là khâu vô cùng quan trọng và có ý nghĩa quyết định. Cùng với các môn học khác, bộ môn Lịch sử trong trường phổ thông phải góp phần vào thực hiện mục tiêu giáo dục đã đặt ra. Muốn vậy, việc dạy học Lịch sử cần thực hiện đổi mới PPDH để hình thành, phát triển cho HS các năng lực học tập và nâng cao chất lượng dạy - học bộ môn. Dạy học theo chủ đề là một trong những quan điểm dạy học phù hợp với mục tiêu đổi mới và đáp ứng được nhu cầu học tập của HS hiện nay, đặc biệt là với bộ môn Lịch sử. Dạy học theo chủ đề là con đường tích hợp những nội dung từ một số đơn vị bài học, môn học có liên hệ với nhau làm thành nội dung bài học trong một chủ đề có ý nghĩa hơn, thực tế hơn; là sự kết hợp giữa mô hình dạy học truyền thống và hiện đại, ở đó GV không chỉ dạy học bằng cách truyền thụ kiến thức mà chủ yếu là hướng dẫn HS tự lực tìm kiếm thông tin, nhờ đó HS được rèn luyện các kĩ năng học tập để tìm ra kiến thức và sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ có ý nghĩa thực tiễn. Dạy học theo chủ đề góp phần tạo tư duy lôgic cho HS, kiến thức cung cấp cho HS mang tính hệ thống và có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Vì vậy, nếu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
áp dụng dạy học theo chủ đề để dạy và học các môn học ở trường phổ thông nói chung và môn học Lịch sử nói riêng sẽ phát huy tính tích cực, chủ động và gây hứng thú học tập cho HS. Trong những năm gần đây, việc học tập bộ môn Lịch sử đã có những bước phát triển nhất định, ghi nhận sự cố gắng của cả GV và HS. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khác nhau, hiệu quả giáo dục lịch sử còn nhiều bất cập, hạn chế gây ra sự bức xúc và trở thành nỗi lo âu của toàn xã hội. Một thực tế đang tồn tại trong việc dạy và học lịch sử ở không ít trường phổ thông trên cả nước nói chung và trên địa bàn huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh nói riêng là tình trạng HS không quan tâm chú ý học một cách nghiêm túc, một số HS coi tiết học Lịch sử nhàm chán, khô khan, dài dòng… Vậy làm thế nào để không chỉ “đánh thức” mà còn “nuôi dưỡng” tình yêu của học trò đối với môn học Lịch sử? Điều đó luôn trăn trở trong mỗi GV tâm huyết. Với từng bài dạy làm sao để tạo được hứng thú cho HS? Làm sao để HS chủ động, tích cực tham gia các hoạt động học tập? Làm sao để phát triển năng lực tự học, sáng tạo của HS? Câu trả lời chính là phải đổi mới toàn diện nhằm nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn Lịch sử. Đổi mới quá trình dạy học Lịch sử là đổi mới từ mục tiêu đến nội dung chương trình, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, từ nội dung đến hình thức tổ chức kiểm tra - đánh giá kết quả học tập, cũng như các điều kiện dạy học và cả đội ngũ GV bộ môn. Theo công văn số: 3711/BGDĐT- GDTrH ngày 24/8/2018 về việc hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ Giáo dục Trung học năm học 2018 - 2019, Bộ giáo dục và đào tạo đã khẳng định: “Tiếp tục tinh giản những nội dung dạy học vượt quá mức độ cần đạt về kiến thức, kĩ năng của chương trình giáo dục phổ thông hiện hành; điều chỉnh để tránh trùng lặp nội dung giữa các môn học, hoạt đông giáo dục. Xây dựng kế hoạch giáo dục của từng môn học, hoạt động giáo dục phù hợp với thực tế của nhà trường theo hướng sắp xếp lại các tiết học trong sách giáo khoa nhằm tạo thuận lợi cho việc áp dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực; chú trọng giáo dục đạo đức, lối sống và giá trị sống, rèn luyện kĩ năng sống, thực hành pháp luật. Trên cơ sở kế hoạch dạy học đã được phê duyệt, tổ/nhóm chuyên môn, GV có thể thiết kế tiến trình dạy học cụ thể cho mỗi chủ đề mà không nhất thiết phải theo bài/tiết trong sách giáo khoa. Mỗi chủ đề có thể được thực hiện ở nhiều tiết học, mỗi tiết có thể chỉ thực hiện một hoặc một số bước trong tiến trình sư phạm của bài học”[4, tr.2]. Hướng dẫn của Bộ giáo dục và đào tạo thực sự là cơ hội để các trường từng bước tiếp cận với quá trình đổi mới đã được khởi xướng từ sau năm 2015, đặc biệt là đưa PPDH theo chủ đề vào áp dụng trong thực tiễn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến năm 2000 có vị trí vô cùng quan trọng trong tiến trình lịch sử dân tộc. Đó là những trang sử hào hùng về quá trình đấu tranh của nhân dân ta để giành và giữ độc lập, thống nhất đất nước, từng bước xây dựng và đổi mới đất nước. Qua đó giáo dục cho HS lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc và quyết tâm xây dựng, bảo vệ Tổ quốc. Vấn đề đặt ra là với khối lượng kiến thức đồ sộ như vậy, người GV cần tổ chức dạy học như thế nào để giúp HS lĩnh hội được kiến thức, phát triển năng lực học tập và luôn hào hứng, say mê trong các giờ học lịch sử. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn vấn đề “Thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12 ở trường THPT huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh” làm đề tài luận văn với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn Lịch sử, đồng thời sẵn sàng tham gia vào đổi mới quá trình dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Trong nhiều cuốn sách, các nhà nghiên cứu đã đề cập đến dạy học theo chủ đề, vai trò, ý nghĩa to lớn của dạy học theo chủ đề trong quá trình đổi mới và nâng cao chất lượng giáo dục hiện nay. Qua tìm hiểu, chúng tôi thấy một số công trình tiêu biểu sau: 2.1 Tài liệu nước ngoài Trong số các công trình nghiên cứu nước ngoài, tiêu biểu phải kể tới nhà sư phạm N.G. Đairi với cuốn sách“Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào” (1973), Nxb Giáo dục. Trong tác phẩm, tác giả đã tiến hành phân tích và chỉ rõ những yêu cầu quan trọng nhất của giờ học và việc chuẩn bị giờ học lịch sử. Tác giả nhấn mạnh đến việc thiết lập hệ thống kiến thức trong các bài học vì: “Nội dung của hầu như giờ học nào cũng đều gắn bó chặt chẽ với những giờ học trước và giờ học sau” [20, tr.98]. Qua đó cho ta thấy, việc xây dựng thành các chủ đề trong môn Lịch sử sẽ giúp HS thấy rõ hệ thống kiến thức xuyên suốt vì các sự kiện có mối quan hệ gắn bó, tác động lẫn nhau. Trong công trình “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào” của tác giả I.F. Kharlamốp (1978), tập 1, Nxb Giáo dục đã khẳng định dạy học thực chất là quá trình tự lĩnh hội kiến thức của HS. HS chỉ “thực sự nắm vững cái mà chính bản thân giành được bằng chính sức lao động của mình” [29, tr.17]. Từ đó, tác giả kết luận “học tập là một quá trình nhận thức tích cực của HS, HS muốn nắm vững kiến thức một cách sâu sắc thì phải thực hiện đầy đủ một chu trình trí tuệ, bao gồm những hành động tri giác tài liệu, thông hiểu, ghi nhớ, luyện tập ghi nhớ kĩ năng, kĩ xảo và cuối cùng là hành động khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức nhằm xác lập mối quan hệ trong từng đề tài, giữa các đề tài và các môn học” [29, tr.29]. Quan điểm của tác giả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
về sự tự lĩnh hội, khám phá kiến thức của HS cũng chính là tư tưởng chủ đạo của dạy học theo chủ đề. Tác giả I.Ia. Lecne trong “Phát triển tư duy của học sinh trong dạy học Lịch sử” (1982), NXB Giáo dục Matxcova đã đưa ra yêu cầu đối với GV trong dạy học Lịch sử là phải tạo ra tình huống có vấn đề trong quá trình dạy học nhằm nâng cao kĩ năng nhận thức tích cực và phát triển các năng lực học tập cho HS. Như vậy, tạo tình huống có vấn đề chính là một trong những phương pháp phù hợp với dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử. Ở một góc nhìn rộng hơn, tác giả Bernd Meier và Nguyễn Văn Cường trong cuốn “Lí luận dạy học hiện đại” (2014), NXB Đại học Sư phạm đã đề xuất các phương pháp dạy học tích cực như: dạy học nêu vấn đề, dạy học nhóm, đóng vai, kĩ thuật khăn trải bàn…Nếu vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại nói trên vào dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử sẽ phát huy được tính tích cực, chủ động học tập và tạo hứng thú cho HS. 2.2 Tài liệu trong nước Trong cuốn “Một số chuyên đề phương pháp dạy học Lịch sử” (2002) do các tác giả Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi, Trần Vĩnh Tường đồng chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Ngô Minh Oanh có đóng góp bài viết “Về mối quan hệ giữa kiến thức lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam ở trường THPT”. Trong bài viết, tác giả đã nêu lên cơ sở thực tiễn và cơ sở khoa học của mối quan hệ và con đường, biện pháp sử dụng kiến thức lịch sử thế giới để dạy tốt lịch sử Việt Nam. Từ mối quan hệ mật thiết gắn bó giữa lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam chúng ta có thể xây dựng được các chủ đề lịch sử phù hợp dựa trên sự tích hợp kiến thức lịch sử thế giới và Việt Nam góp phần giúp HS hiểu sâu sắc hơn tiến trình lịch sử dân tộc, so sánh với các dân tộc trên thế giới cũng như sự đóng góp của dân tộc vào lịch sử nhân loại. Tác giả Phan Ngọc Liên trong tài liệu “Hướng dẫn học và ôn tập Lịch sử THPT” (2003), NXB Giáo dục đã chỉ ra: việc ôn tập, tổng kết trong môn Lịch sử ở trường phổ thông phải chú ý đến mối quan hệ giữa lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới. Do đó, chúng ta có thể vận dụng dạy học theo chủ đề trong các bài ôn tập để củng cố kiến thức cho HS đồng thời chú ý đến việc xây dựng các chủ đề tích hợp kiến thức lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam. Trong cuốn “Phương pháp ôn tập Lịch sử ở trường phổ thông - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” (2012), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tác giả Hoàng Thanh Tú đã chỉ rõ: “Các nội dung ôn tập có thể cấu trúc theo hai kiểu điển hình là cấu trúc theo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
chủ đề khái quát và so sánh các sự kiện trong mối quan hệ đồng đại/lịch đại và cấu trúc theo chủ đề tương ứng với các nội dung về chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, khởi nghĩa, kháng chiến, chiến tranh” [47, tr.215-216]. Như vậy, tác giả khẳng định dạy và học Lịch sử theo các chủ đề, chuyên đề không chỉ tạo tư duy logic cho HS, tăng khả năng hiểu bài…mà còn giúp quá trình ôn tập hiệu quả hơn. Trên cơ sở đó HS được ôn tập, củng cố, tổng hợp các kiến thức ở mức độ cao và biết vận dụng sáng tạo trong quá trình học tập. Trong kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc gia về dạy học Lịch sử ở trường phổ thông Việt Nam (2012), Nghiêm Đình Vỳ có bài viết :“Một số suy nghĩ ban đầu về định hướng xây dựng chương trình và sách giáo khoa môn Lịch sử ở trường phổ thông sau 2015”. Tác giả nhấn mạnh: “Hiện nay môn Lịch sử ở trung học phổ thông đang được học theo chương trình đồng tâm với trung học sơ cở, nhưng mức độ chưa được tốt. Chúng tôi đề nghị không nên học lặp lại mà nên áp dụng dạy theo chủ đề cả về lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam. Nói như vậy không có nghĩa là môn Lịch sử là môn tự chọn, mà như trên tôi đã đề nghị phải là môn cơ bản, bắt buộc. Nhưng vẫn nên theo xu thế là trong nội bộ môn Lịch sử có những chủ đề bắt buộc và có cả chủ đề tự chọn” [6, tr.10]. Nhận xét trên cho thấy yêu cầu đổi mới dạy học Lịch sử thực sự là vấn đề cấp bách và dạy học Lịch sử theo những chủ đề là một trong những hướng đi phù hợp, đúng đắn với thực tế giáo dục của chúng ta hiện nay. Đó cũng là xu thế phát triển chung mà nhiều nước trên thế giới đã và đang thực hiện với nhiều thành tựu to lớn. Vũ Quang Hiển và Hoàng Thanh Tú trong cuốn “Phương pháp dạy học Lịch sử ở trường THPT” (2014), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội đã trình bày khái niệm chung về dạy học tích hợp, nhiệm vụ của GV và HS cũng như những ưu điểm của dạy học tích hợp và nhấn mạnh vận dụng tích hợp trong môn Lịch sử. Theo đó, có hai cách tích hợp trong dạy và học lịch sử. Cách thứ nhất: kiến thức lịch sử có thể được tích hợp lại thành các chủ đề, chuyên đề vì giữa các chương, các bài, các phần có mối quan hệ chặt chẽ giúp cho HS hình thành kiến thức một cách có hệ thống. Cách thứ hai: có thể tích hợp liên môn giữa môn học Lịch sử với các môn học khác làm cho kiến thức các môn học bổ sung cho nhau, giúp HS hiểu sâu sắc hơn các sự kiện đã học. GV đóng vai trò là người chủ động trong việc phân tích nội dung chương trình và lựa chọn các phương pháp, phương tiện phối hợp trong quá trình dạy học tích hợp. Về phía HS, khâu chuẩn bị bài của các em là một yếu tố quan trọng quyết định sự thành công của phương pháp này. Hoàng Thanh Tú với bài viết: “Đôi nét về sách giáo khoa Lịch sử của hai nước Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Anh, Australia và kinh nghiệm trong biên soạn sách giáo khoa lịch sử của Việt Nam sau 2015”, đăng trên Tạp chí Giáo dục số 330, 2014 đã dựa trên cơ sở nghiên cứu sách giáo khoa Lịch sử các nước để rút ra một số điểm vận dụng cho biên soạn sách giáo khoa Lịch sử ở Việt Nam. Theo đó, về nội dung, theo các chủ đề của chương trình quốc gia, sách giáo khoa Lịch sử được biên soạn theo hướng tích hợp lịch sử thế giới và lịch sử dân tộc, các sự kiện quan trọng được lựa chọn làm chủ đề nghiên cứu sâu (bắt buộc hoặc tự chọn), tập trung vào những vấn đề gắn với thực tiễn cuộc sống hoặc có ý nghĩa với HS trong hiện tại và tương lai. Trong bài viết “Dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử ở trường THPT” đăng trên Tạp chí Giáo dục số 388, kì II - 2016, các tác giả Nguyễn Thị Thế Bình và Lê Thị Thu đã khẳng định:“Dạy học theo chủ đề có ý nghĩa quan trọng đối với bộ môn Lịch sử ở trường THPT. Các chủ đề không chỉ giúp HS hiểu sâu sắc, hệ thống sự phát triển của lịch sử, mối quan hệ biện chứng giữa sự kiện, hiện tượng lịch sử mà còn mở rộng, làm phong phú vốn tri thức; giúp HS biết vận dụng linh hoạt kiến thức đã học để tiếp thu kiến thức mới và liên hệ, đánh giá thực tiễn cuộc sống. Thông qua học tập các chủ đề, HS được rèn luyện, phát triển kĩ năng tư duy, thực hành bộ môn và các năng lực cốt lõi như: tự học, phát hiện, giải quyết vấn đề…; được bồi dưỡng thế giới quan khoa học, phẩm chất, nhân cách (tính chuyên cần, tự lập, lòng kiên trì, ý chí vượt khó, hứng thú, đam mê với môn học…)” [12, tr.51]. Như vậy, các tác giả đã khái quát khá đầy đủ ý nghĩa của dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. Bên cạnh đó, tác giả bài viết cho rằng “để tổ chức dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử cần vận dụng linh hoạt, đa dạng các hình thức và phương pháp dạy học” [12, tr.52]; từ đó, tác giả đề xuất các bước tiến hành tổ chức dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử gồm: “Bước 1 - Nêu vấn đề, thu hút sự chú ý của HS vào nội dung trọng tâm của chủ đề. Bước 2 - Cung cấp nguồn sử liệu, hướng dẫn HS tìm hiểu nội dung của chủ đề lịch sử. Bước 3 - Tổ chức, hướng dẫn HS trao đổi, thảo luận, đánh giá về các sự kiện, hiện tượng. Bước 4 - Củng cố, kiểm tra hoạt động nhận thức, đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập của HS [12, tr.52-53]. Những biện pháp mà các tác giả đề xuất chính là định hướng quan trọng trong việc thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề nói chung và trong môn Lịch sử nói riêng theo hướng đổi mới hiện nay. 2.3 Đánh giá khái quát những thành tựu của các công trình nghiên cứu có liên quan và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu Nhìn chung những tài liệu, công trình nghiên cứu trên đã trình bày những nội dung cơ bản về dạy học theo chủ đề, nhiệm vụ của GV và HS và nhấn mạnh vận dụng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử nhằm tạo hứng thú học tập cho HS và phát triển các năng lực cần thiết cho các em trong cuộc sống tương lai. Đồng thời các tài liệu, công trình cũng khẳng định dạy học tích hợp theo chủ đề là một xu hướng chung của nhiều nước trên thế giới và là xu thế tất yếu trong quá trình đổi mới giáo dục ở nước ta. Tuy nhiên, các tài liệu chưa đi sâu vào việc xây dựng các chủ đề tích hợp trong môn Lịch sử và việc vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học cụ thể vào dạy các chủ đề lịch sử nhằm đánh thức và nuôi dưỡng tình yêu của HS với môn Lịch sử; đồng thời tác động đến tư tưởng, tình cảm, hình thành thái độ và định hướng hành động cho HS trong cuộc sống hiện tại và tương lai. Mặc dù vậy, những tài liệu, công trình nghiên cứu trên đây cũng là nguồn tài liệu vô cùng quý giá cho chúng tôi trong quá trình nghiên cứu và là tiền đề để chúng tôi có thể vận dụng dạy học theo chủ đề trong phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT. Kế thừa những kết quả nghiên cứu nêu trên, luận văn sẽ đi sâu nghiên cứu những vấn đề sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử ở trường THPT. - Đánh giá thực trạng việc dạy học lịch sử theo các chủ đề tại các trường THPT (trên địa bàn huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh) hiện nay, từ đó đề xuất một số chủ đề và PPDH các chủ đề đó trong phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp đặt ra. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là vận dụng dạy học theo chủ đề phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử và vận dụng vào dạy học phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT. Về địa bàn khảo sát: Các trường THPT trên địa bàn huyện Lương Tài tỉnh Bắc Ninh (THPT Lương Tài, THPT Lương Tài II, THPT Lương Tài III). Về hình thức tổ chức dạy học: tập trung vào bài nội khóa. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
4.1. Mục đích Qua nghiên cứu, điều tra khẳng định vai trò, ý nghĩa của dạy học Lịch sử theo chủ đề, từ đó, đề xuất cách thức xây dựng một số chủ đề trong phần lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT và PPDH phù hợp với các chủ đề đó, đáp ứng yêu cầu đổi mới PPDH, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Lịch sử ở trường THPT. 4.2 Nhiệm vụ Để đạt được mục tiêu trên, đề tài thực hiện các nhiệm vụ: - Nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học theo chủ đề trong môn Lịch sử ở trường THPT. - Tiến hành điều tra thực tiễn đối với GV và HS ở một số trường THPT, từ đó đánh giá thực trạng việc dạy học Lịch sử theo các chủ đề. - Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa để đi sâu xác định nội dung cơ bản chương trình Lịch sử làm căn cứ xây dựng các chủ đề trong dạy học. - Đề xuất một số cách thức xây dựng các chủ đề tiêu biểu trong chương trình Lịch sử ở trường THPT và PPDH phù hợp. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm qua chủ đề lịch sử cụ thể ở trường THPT Lương Tài để xác minh tính hiệu quả, khả thi của các biện pháp đề xuất. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận - Cơ sở phương pháp luận của đề tài là chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng về giáo dục và giáo dục lịch sử. - Cơ sở lí luận về tâm lí học, giáo dục học, PPDH của các nhà giáo dục và giáo dục lịch sử liên quan đến đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý luận: sưu tầm, tổng hợp, phân tích hệ thống, khái quát hóa những tài liệu từ sách, báo, tạp chí…về lý luận PPDH, đổi mới PPDH, dạy học theo các chủ đề, phân tích nội dung chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 12. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: quan sát, dự giờ, trao đổi với GV, HS, điều tra xã hội học để đánh giá về thực trạng dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử ở trường THPT; điều tra bằng phiếu hỏi và thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra, đối chứng kết quả nghiên cứu của luận văn. - Phương pháp thống kê toán học, tập hợp, xử lí các số liệu thu được qua điều tra thực tế, thực nghiệm bằng cách lập bảng, tính tỉ lệ %. - Soạn và thực nghiệm một số bài giảng, bài kiểm tra cụ thể trong chương trình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Lịch sử 12 để chứng minh tính hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất. 6. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được các chủ đề và tổ chức tốt các hoạt động dạy học Lịch sử theo chủ đề ở trường THPT theo hướng đề xuất, đề tài sẽ góp phần giải quyết các vấn đề còn tồn tại trong nội dung chương trình học hiện nay như: phát huy tính tích cực của HS trong quá trình học, tăng cường định hướng phát triển năng lực HS thông qua vận dụng kiến thức giải quyết các vấn đề thực tiễn; giúp HS giảm thiểu nhàm chán, áp lực do sự trùng lặp kiến thức khi học và hướng tới kết cấu lại những đơn vị kiến thức có tính liên hệ, tổng thể hơn giúp HS nắm bắt bản chất kiến thức sau khi học. Bên cạnh đó, đề tài còn đóng góp đề xuất vào quá trình biên soạn các chủ đề trong chương trình môn Lịch sử THPT mới. 7. Đóng góp của đề tài Thực hiện tốt những nhiệm vụ đề ra, luận văn góp phần: Khẳng định vai trò, ý nghĩa của PPDH theo chủ đề đặc biệt là vận dụng trong dạy học Lịch sử ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực của HS. Đề xuất một số cách thức xây dựng các chủ đề trong dạy học Lịch sử ở trường THPT và lựa chọn PPDH phù hợp. Đặc biệt trong xu thế chung của việc đổi mới chương trình và sách giáo khoa Lịch sử theo hướng tích hợp các chủ đề, đề tài sẽ góp phần cung cấp cho GV và HS những định hướng trong dạy học theo chủ đề, để từ đó sẵn sàng và chủ động trong dạy và học Lịch sử theo yêu cầu mới. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Ý nghĩa khoa học: làm phong phú thêm lí luận PPDH Lịch sử nói chung và vấn đề xây dựng các chủ đề, PPDH các chủ đề trong chương trình môn Lịch sử ở trường THPT nói riêng. Ý nghĩa thực tiễn: là nguồn tài liệu tham khảo cho sinh viên các trường Cao đẳng, Đại học Sư phạm; giáo viên môn Lịch sử vận dụng trong quá trình dạy học Lịch sử ở trường THPT. 9. Cấu trúc đề tài Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, nội dung chính của đề tài được kết cấu thành 2 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề trong dạy học Lịch sử ở trường THPT. Chương 2: Thiết kế và tổ chức dạy học theo chủ đề phần lịch sử Việt Nam lớp 12. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Xuất phát điểm của vấn đề 1.1.1.1. Mục tiêu của môn học Lịch sử Theo Luật Giáo dục năm 2019, giáo dục Việt Nam có mục tiêu "phát triển toàn diện con người Việt Nam có đạo đức, tri thức, văn hóa, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp; có phẩm chất, năng lực và ý thức công dân; có lòng yêu nước, tinh thần dân tộc, trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; phát huy tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và hội nhập quốc tế" [51]. Trên cơ sở mục tiêu chung, Luật Giáo dục đã xác định mục tiêu của giáo dục THPT là: “Giáo dục trung học phổ thông nhằm trang bị kiến thức công dân; bảo đảm cho học sinh củng cố, phát triển kết quả của giáo dục trung học cơ sở, hoàn thiện học vấn phổ thông và có hiểu biết thông thường về kỹ thuật, hướng nghiệp; có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [51]. Cùng với các môn học khác ở trường THPT, môn Lịch sử góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện cho thế hệ trẻ. Dự thảo ngày 19/01/2018 của Bộ giáo dục và đào tạo về Chương trình giáo dục phổ thông môn Lịch sử đã xác định: “Mục tiêu chung của giáo dục Lịch sử phổ thông nhằm cụ thể hoá mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, giúp học sinh hình thành và phát triển năng lực sử học thông qua nội dung kiến thức phổ thông nền tảng về lịch sử thế giới, lịch sử khu vực Đông Nam Á và lịch sử Việt Nam. Thông qua kiến thức và những bài học từ lịch sử, Chương trình góp phần hình thành và phát triển cho học sinh những phẩm chất chủ yếu như yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, có ý thức trách nhiệm với gia đình, cộng đồng và đất nước. Chương trình góp phần truyền cảm hứng cho học sinh khám phá lịch sử đất nước, lịch sử khu vực và thế giới, giúp học sinh có khả năng và ý thức tự học lịch sử suốt đời, đồng thời có những hiểu biết cơ bản về đặc điểm, vai trò của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn