Luận văn Thạc sĩ Luật học: Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Kết cấu của luận văn gồm phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày thành 3 chương, 10 tiết: Chương 1 - Những quy định của pháp luật Việt Nam về bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự; Chương 2 - Thực trạng giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tại Toàn án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2015 đến năm 2019; Chương 3 - Giải pháp nâng cao hiệu quả bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tài Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TÊN TÁC GIẢ NGUYỄN THANH TUẤN BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HỒ CHÍ MINH - 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TÊN TÁC GIẢ NGUYỄN THANH TUẤN BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN HIỂN HỒ CHÍ MINH - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ Nguyễn Thanh Tuấn 4
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật Dân sự BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự BTTH : Bồi thường thiệt hại CTTP : Cấu thành tội phạm ĐCS : Đảng cộng sản LTTHS : Luật tố tụng hình sự NCTN : Người chưa thành niên TAND : Toà án nhân dân TGPL : Trợ giúp pháp lý TNHS : Trách nhiệm hình sự TP : Thẩm phán TKTA : Thư ký tòa án VAHS : Vụ án hình sự VKSND : Viện kiểm sát nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa 5
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Với chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân, vì dân đặt ra yêu cầu phải xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật; đồng thời cũng đòi hỏi hệ thống pháp luật đó phải thực sự đi vào cuộc sống. Nhận thức rõ vai trò, tầm quan trọng của vấn đề xây dựng, hoàn thiện và tổ chức thực hiện pháp luật; trong nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chiến lược xây dựng pháp luật, cải cách tư pháp. Nghị quyết số 48-NQ/TW [4] và Nghị quyết số 49-NQ/TW [5] “Về chiến lược cải cách tư pháp …” của Bộ Chính trị xác định: “Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao”. Trong hai vấn đề chiến lược nêu trên, thì thực hiện pháp luật là vấn đề đã và đang được quan tâm nghiên cứu cả về lý luận và thức tiễn dưới nhiều góc độ khác nhau. Thực hiện pháp luật là quá trình hoạt động có mục đích làm cho những quy định của pháp luật trở thành hiện thực trong cuộc sống, tạo ra cơ sở pháp lý cho hoạt động thực tế của các chủ thể pháp luật. Thực hiện pháp luật bao gồm bốn hình thức khác nhau đó là tuân thủ pháp luât, chấp hành pháp luật, sử dụng pháp luật và áp dụng pháp luật. Mỗi hình thức của thực hiện pháp luật được thực hiện bởi các chủ thể nhất định; trong đó, áp dụng pháp luật được thực hiện thông qua chủ thể là các cơ quan Nhà nước, các cán bộ, công chức có thẩm quyền tiến hành tố tụng (Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán...). Hoạt động xét xử vụ án hình sự nói chung, hoạt động giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự nói riêng ở các Tòa án nhân dân là hoạt động áp dụng pháp luật cụ thể.
2 Tòa án nhân dân là cơ quan nhân danh Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam để xét xử những vụ án nói chung và vụ án hình sự nói riêng theo quy định của luật. Hoạt động xét xử của các Tòa án nhân dân nhằm bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa; duy trì ổn định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, góp phần xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong nhiều năm qua, quán triệt và thực hiện nghiêm túc các Nghị quyết của Bộ Chính trị, đặc biệt là Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 [5], “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” và Chiến lược cải cách tư pháp trong Tòa án nhân dân đến năm 2030 của Tòa án nhân dân tối cao [32]. Các Tòa án nhân dân đã không ngừng đổi mới về tổ chức hoạt động, đặc biệt là chú trọng nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự nói chung, nâng cao chất lượng giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự nói riêng. Chất lượng áp dụng pháp luật trong giải quyết bồi thường thiệt hại dần được nâng cao; bảo đảm tốt quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức bị thiệt hại do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra, góp phần quan trọng cho việc giải quyết vụ án hình sự đạt kết quả, chất lượng. Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đã đạt được, thực tiễn áp dụng pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh nhiều năm gần đây vẫn còn một hạn chế, sai sót cần khắc phục. Các bản án hình sự của các Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh còn có những hạn chế, sai sót đã ảnh hưởng đến chất lượng xét xử, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức bị gây thiệt hại. Những hạn chế sai sót trong giải quyết bồi tường thiệt hại nêu trên xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác trong đó có cả nguyên nhân chủ quan và nguyên nhân khách quan. Do vậy, tìm ra nguyên nhân của những sai sót, hạn chế để đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng giải quyết đúng việc bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự ở Tòa án nhân dân nói chung và Tòa án 2
3 nhân dân thành phố Hồ Chi Minh nói riêng là vấn đề cấp thiết đang đặt ra hiện nay. Từ những lý do trên, học viên lựa chọn đề tài “Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự từ thực tiễn hành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn Thạc sỹ Luật của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Xét xử các vụ án về giải quyết bồi thường thiệt hại nói chung và bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự nói riêng luôn là đề tài thu hút được sự quan tâm của không chỉ nhiều nhà khoa học pháp lý, mà còn của các cán bộ công chức công tác trong các ngành tư pháp, đặc biệt là các cán bộ làm nhiệm vụ xét xử. Bởi vậy, đã có nhiều công trình nghiên cứu cấp Nhà nước, cấp Bộ, Luận án tiến sỹ, Luận văn thạc, sách viết và bài viết đăng trên các Tạp chí chuyên ngành như: - Luận văn thạc sỹ luật học“Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương, Đại học Quốc gia Hà Nội, Khoa luật năm 2009 [15]. - Luận văn thạc sỹ luật học: “Bồi thường thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe theo pháp luật Việt Nam” của tác giả Phạm Thị Hương, Đại học Quốc gia Hà Nôi, khoa Luật năm 2014 [15]. - Luận văn thạc sỹ luật học: “Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang” của tác giả Kim Sơn Trúc, Đại học Quốc gia Hà Nôi, khoa Luật năm 2015 [37]. - Luận văn thạc sỹ luật học: “Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Hưng Yên” của tác giả Nguyễn Thanh Hải, Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Học viện khoa học xã hội năm 2017 [13]. - Luận văn thạc sỹ luật học: “Trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Hải Dương” của tác giả Nguyễn Văn Quang, Viện hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Học viện khoa học xã hội năm 2018 [16]. 3
4 - Sách “Bảo đảm quyền được bồi thường của bị hại trong tố tụng hình sự” của tác giả Nguyễn Văn Tuấn, NXB Tư pháp 2016 [40]. - “Bàn về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Nguyễn Xuân Đang, Tạp chí Tòa án nhân dân số 21 năm 2005 [10]; - “Bàn về thủ tục điều tra lại hoặc xét xử lại phần dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Nguyễn Văn Trượng, Tạp chí Kiểm sát, số 9 năm 2007 [38]; - “Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Trần Thị Hồng Việt, năm 2008, trên http://www.tand.hochiminhcity.gov.vn [44]. - “Vấn đề kháng nghị giám đốc thẩm về dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Đinh Văn Quế, Tạp chí Tòa án nhân dân, số tháng 9 năm 2009 [17]; - “Bàn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” của tác giả Nguyễn Ngọc Chí, Tạp chí khoa học Đại học quốc gia Hà Nội, số 26 năm 2010 [9]; - “Thực hiện nguyên tắc bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” của tác giả Trần Ngọc Thành, Tạp chí Tòa án nhân dân tháng 11/ 2013 [27]; Qua nghiên cứu những công trình và bài viết nêu trên, tuy các công trình và bài viết đã nghiên cứu về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nói chung và giải quyết bồi thường thiệt hại trong phiên tòa xét xử án hình sự nói riêng ở một số địa phương. Tuy nhiên chưa có công trình nào nghiên cứu về phạm vi Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự. Vì vậy, học viên chọn đề tài "Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự từ thực tiễn Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh”. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn 3.1. Mục đích: Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm nghiên cứu, phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn của việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh, từ đó, đề xuất các giải pháp 4
5 hoàn thiện pháp luật và bảo đảm áp dụng pháp luật hiệu quả để giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các Tòa án nhân dân Việt Nam trong giai đoạn hiện nay nói chung và Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chi Minh nói riêng. 3.2. Nhiệm vụ Đề thực hiện mục đích trên luận văn có những nhiệm vụ sau đây: - Thứ nhất: Phân tích khái niệm, đặc điểm về bồi thường thiệt hại, về vụ án hình sự; - Thứ hai: Nêu và phân tích thực trạng việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tại thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian vừa qua (Từ năm 2015 đến năm 2019). Đánh giá những ưu điểm, hạn chế và đưa ra những giải pháp đảm bảo áp dụng pháp luật đúng trong việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự nói chung và tại thành phố Hồ Chính Minh nói riêng. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực tiễn và hệ thống các quy định về áp dụng pháp luật và áp dụng pháp luật giải quyết về bồi thường thiệt hại trong phiên tòa xét xử các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Nghiên cứu hoạt động áp dụng pháp luật quy định về giải quyết bồi thường thại hại trong vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chi Minh. - Về thời gian: Trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến năm 2019. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận văn 5.1. Cở sở lý luận Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về 5
6 Nhà nước và Pháp luật về xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Các phương pháp chủ yếu được sử dụng trong luận văn là phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, tổng kết thực tiễn, thống kê. 6. Những đóng góp mới về khoa học của luận văn Là công trình nghiên cứu phân tích cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn về áp dụng pháp luật hình sự và tố tụng hình sự, pháp luật dân sự và tố tụng dân sự quy định về bồi thường thiệt hại trong xét xử vụ hình sự nói chung và tại Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. Từ đó, đề xuất phương hướng và giải pháp bảo đảm tuân thủ pháp luật hình sự và tố tụng hình sự, pháp luật dân sự và tố tụng dân sự quy định cũng như các quy định khác về bồi thường thiệt hại trong xét xử các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa thiết thực cả về lý luận và thực tiễn; nó góp phần làm rõ thêm cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự và tạo sự thống nhất nhận thức về áp dụng pháp luật cho cán bộ làm công tác xét xử các vụ án hình sự, đặc biệt là bồi thường thiệt trong vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Luận văn là tài liệu tham khảo bổ ích trong việc giảng dạy, nghiên cứu và học tập. Đồng thời, kết quả nghiên cứu của luận văn còn trang bị kiến thức cho cán bộ công tác trong lĩnh vực tư pháp. Đặc biệt là Thẩm phán và Thư ký tòa án của ngành Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh trong việc giải quyết bồi thường thiệt hại khi xét xử vụ án hình sự. 6
7 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày thành 3 chương, 10 tiết. Chương 1: Những quy định của pháp luật Việt Nam về bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự Chương 2: Thực trạng giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tại Toàn án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2015 đến năm 2019. Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tài Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh 7
8 Chương 1 NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA CỦA BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1.1. Khái niệm bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án nhân dân Theo Từ điển Luật học do Nhà xuất bản Tư pháp phối hợp với Nhà xuất bản Bách khoa, thì bồi thường thiệt hại được giải thích là "hình thức trách nhiệm dân sự nhằm buộc bên có hành vi gây ra thiệt hại phải khắc phục hậu quả bằng cách đền bù các tổn thất về vật chất và tổn thất về tinh thần cho bên bị thiệt hại" [42] Thiệt hại có thể phát sinh do các bên không thực hiện nghĩa vụ đã cam kết theo hợp đồng hoặc thiệt hại phát sinh ngoài hợp đồng. Thiệt hại trong vụ án hình sự là thiệt hại do hành vi phạm tội của bị can, bị cáo gây ra. Do đó, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự là bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự (trong đó chủ yếu là bồi thường thiệt hại) là một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Theo quy định tại Điều 30 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 [22], thì việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự. Quy định này chi phối toàn bộ quá trình giải quyết vụ án từ khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án đối với những vụ án có thiệt hại xảy ra. Vì vậy, quá trình giải quyết vụ án hình sự, các cơ quan tiến hành tố 8
9 tụng không chỉ tiến hành chứng minh hành vi phạm tội, xử lý trách nhiệm hình sự đối với bị can, bị cáo, mà còn phải điều tra thu thập chứng cứ, tài liệu xác định thiệt hại do bị can, bị cáo gây ra, làm căn cứ để giải quyết bồi thường, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức bị thiệt hại. Giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự là họat động của các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng thực hiện. Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các Tòa án nhân dân do Thẩm phán chủ tọa phiên tòa và các Hội thẩm nhân dân tiến hành. Nó có thể được thực hiện ở giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc giai đoạn xét xử vụ án. Ở giai đoạn chuẩn bị xét xử, việc giải quyết bồi thường thiệt hại có thể được thực hiện thông qua hòa giải, thỏa thuận giữa bên bị thiệt hại với bị can, bị cáo hoặc giữa những người đại diện của các bên. Các bên có thể tự nguyện thỏa thuận với nhau về việc giải quyết bồi thường, nhưng cũng có thể đề nghị Tòa án giúp thỏa thuận bồi thường và thực hiện bồi thường. Nếu ở giai đoạn này, các bên thỏa thuận được việc giải quyết bồi thường thì Hội đồng xét xử sẽ không đặt ra giải quyết ở giai đoạn xét xử nữa mà chỉ nhận định việc thỏa thuận và ghi nhận sự thỏa thuận đó trong phần quyết định của bản ản. Mặc dù việc giải quyết bồi thường thiệt hại ở giai đoạn này do các bên thực hiện nhưng vẫn phải tuân thủ quy định của pháp luật như quy định các bên tham gia thỏa thuận phải hoàn toàn tự nguyện; không có bất cứ bên nào bị ép buộc thực hiện; việc thỏa thuận của các bên không được trái pháp luật và đạo đức xã hội. Việc tự nguyện thỏa thuận giải quyết bồi thường thiệt hại của các bên trong vụ án hình sự có thể chỉ dừng lại ở việc các bên thỏa thuận với nhau về mức bồi thường thiệt hại mà chưa thực hiện. Hoặc các bên thỏa thuận, đồng thời thực hiện xong việc bồi thường thiện hại. Ở giai đoạn xét xử, việc giải quyết bồi thường thiệt hại được thực hiện trong cùng quá trình xét xử vụ án. Việc chứng minh hành vi phạm tội của bị cáo đồng thời cũng nhằm xác định người gây ra thiệt hại và mức độ thiệt hại 9
10 làm căn cứ để ra quyết định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Để xác định được thiệt hại do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra và quyết định buộc bên có trách nhiệm bồi thường phải bồi thường cho người bị gây thiêt hại thì Hội đồng xét xử phải căn cứ quy định của pháp luật hình sự, pháp luật dân sự để tính mức độ thiệt hại, giá trị thiệt hại, phương thức bồi thường thiệt hại...làm căn cứ quyết định việc bồi thường thỏa đáng, đúng pháp luật. Việc xác định thiệt hại và trách nhiệm bồi thường thiệt hại sẽ được làm rõ tại phiên tòa và việc giải quyết bồi thường thiệt hại được quyết định bằng bản án. Bởi vậy, giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự được thực hiện theo trình tự, thủ tục do BLTTHS quy định. Từ những phân tích trên, có thể đưa ra khái niệm về bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự như sau: “Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước của Tòa án, được thông qua hoạt động của Thẩm phán chủ tòa và Hội thẩm nhân dân trên cơ sở tuân thủ các quy định của pháp luật để làm rõ sự thật khách quan vụ án, xác định người gây thiệt hại, người bị thiệt hại, mức độ, giá trị thiệt hại, và ban hành bản án quyết định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của bị cáo hoặc người phải chịu trách nhiệm bồi thường theo quy định của pháp luật, cho người bị thiệt hại hoặc người đại diện hợp pháp của họ; hoặc ghi nhận việc thỏa thuận giải quyết bồi thường thiệt hại giữa các bên”. 1.1.2. Đặc điểm bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án nhân dân 1.1.2.1. Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án nhân dân là hoạt động nhân danh quyền lực nhà nước Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án được các Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân thực hiện trong quá trình giải quyết, xét xử vụ án hình sự. Hoạt động của Thẩm phán và các Hội thẩm là hoạt động xét xử của Tòa án nhân danh quyền lực Nhà nước được ghi nhận tại Điều 102 của Hiến pháp năm 10
11 2013: “Tòa án nhân dân (TAND) là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. TAND gồm Tòa án nhân dân tối cao và các Tòa án khác do luật định” [23]. Điều 3 Luật Tổ chức TAND năm 2014 quy định: Tòa án nhân dân gồm 04 cấp như sau: 1. Tòa án nhân dân tối cao. 2. Tòa án nhân cấp cao. 3. Tòa án nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. 4. Tòa án nhân dân huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và tương đương [25]. Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự có thể được thực hiện ở giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc giải quyết tại phiên tòa. Tuy nhiên, dù được giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự ở giai đoạn nào thì, hoạt động này cũng đều do Thẩm phán chủ tọa phiên tòa hoặc Hội đồng xét xử (Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân) thực hiện. Việc giải quyết bồi thường thiệt hại được thể hiện bằng việc ghi nhận trong bản án (trong trường hợp các bên thỏa thuận giải quyết bồi thường) hoặc bằng quyết định của bản án khi các bên không thỏa thuận được với nhau hoặc trong trường hợp bên bị thiệt hại là cơ quan nhà nước và việc giải quyết bồi thường phải theo quy định của pháp luật. Do vậy, giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án là hoạt động nhân danh quyền lực nhà nước. Tính chất quyền lực nhà nước của hoạt động này còn được thể hiện ở hiệu lực thi hành của bản án, quyết định về việc giải quyết bồi thường thiệt hại. Bản án, quyết định về việc giải quyết bồi thường thiệt hại có hiệu lực buộc các chủ thể có liên quan phải chấp hành. Trường hợp chủ thể có nghĩa vụ phải thực hiện bồi thường thiệt hại thì họ sẽ bị cưỡng chế thi hành. 11
12 1.1.2.2. Bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án được tiến hành chủ yếu tại phiên tòa do Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân thực hiện Theo quy định của Hiến pháp 2013 và BLTTHS 2015 thì, Xét xử là hoạt động của Tòa án nhân danh quyền lực nhà nước, nên việc tổ chức phiên tòa được pháp luật quy định với nghi thức trang nghiêm, thực hiện theo các trình tự, thủ tục chặt chẽ. Quá trình xét xử vụ án, Hội đồng xét xử tiến hành xét hỏi, thẩm tra các chứng cứ, tài liệu làm sáng tỏ sự thật khách quan, các tình tiết liên quan đến vụ án đặc biệt là xác định cụ thể có hành vi phạm tội hay không, hành vi đó do ai thực hiện và hành vi đó phạm vào tội gì quy định tại điều khoản nào của Bộ luật Hình sự (BLHS); hành vi phạm tội đó gây ra thiệt hại gì và gây thiệt hại đối với ai... Tại phần tranh luận, BLTTHS năm 2003 [21] và BLTTHS năm 2015 [22] đều quy định quy định cá nhân, tổ chức bị hành vi phạm tội gây thiệt hại có quyền trình bày ý kiến bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, yêu cầu bồi thường toàn bộ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra… Như vậy, giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự luôn gắn liền với quá trình giải quyết, xét xử vụ án. Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự được thực hiện trong phần nhận định của Hội đồng xét xử và quyết định giải quyết bồi thường được thể hiện trong phần quyết định của bản án. Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án được tiến hành chủ yếu tại phiên tòa. Tuy nhiên, hoạt động này có thể được thực hiện cả trong giai đoạn chuẩn bị xét xử. Đây là những trường hợp bên gây thiệt hại và bên bị gây thiệt hại đã tự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết bồi thường, hoặc họ đề nghị Thẩm phán chủ tọa phiên tòa giúp hướng dẫn, việc thỏa thuận bồi thường. Trong các vụ án hình sự, nếu các bên thỏa thuận giải quyết bồi thường thiệt hại thành công, thì sau đó Hội đồng xét xử sẽ nhận định và ghi nhận việc thỏa thuận giải quyết bồi thường thiệt hại đó trong bản án. Việc áp dụng pháp luật giải quyết bồi thường thiệt hại trong trường hợp các bên thỏa 12
13 thuận với nhau vẫn được đặt ra. Thẩm phán chủ tọa phiên tòa và các Hội thẩm nhân dân cần xem xét việc thỏa thuận giải quyết đó có tuân thủ quy định của pháp luật hay không; cụ thể, làm rõ các bên có hoàn toàn tự nguyện khi thỏa thuận giải quyết bồi thường thiệt hại không; thực hiện nghĩa vụ cam kết theo thỏa thỏa thuận có trái pháp luật và đạo đức xã hội hay không... giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của TAND do Thẩm phán chủ tọa phiên tòa và các Hội thẩm nhân dân thực hiện. Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân là các chức danh tư pháp được Nhà nước trao quyền tiến hành áp dụng pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự. Về tiêu chuẩn bổ nhiệm Thẩm phán cũng theo tiêu chuẩn chung quy định tại Điều 67 của Luật Tổ chức TAND năm 2014: “Là công dân Việt nam, trung thành với Tổ quốc và Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, có phẩm chất đạo đức tốt, có bản lĩnh chính trị vững vàng, có tinh thần dũng cảm và kiên quyết bảo vệ công lý, liêm khiết và trung thực. Có trình độ cử nhân luật trở lên. Đã được đào tạo nghiệp vụ xét xử. Có thời gian làm công tác thực tiễn pháp luật. Có sức khỏe hoàn thành nhiệm vụ được giao” [25]. Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các gắn liền với xét xử vụ án hình sự, liên quan trực tiếp đến các quyền về tài sản của họ. Do đó, quá trình này đòi hỏi các Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân phải luôn tuân thủ quy định về trình tự, thủ tục của BLTTHS và xem xét, cân nhắc, lựa chọn áp dụng đúng đắn, chính xác các quy phạm pháp luật hình sự, quy phạm pháp luật dân sự. Áp dụng pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các được thực hiện bởi Hội đồng xét xử. Theo quy định của BLTTHS thì Hội đồng xét xử gồm ba người (một Thẩm phán và hai Hội thẩm nhân dân), trừ những vụ án mà bị cáo bị đưa ra xét xử có khung hình phạt cao nhất là tử hình, thì Hội đồng xét xử là năm người 13
14 gồm hai Thẩm phán và ba Hội thẩm nhân dân. Khi áp dụng pháp luật giải quyết bồi thường thiệt hại, thì Hội đồng xét xử làm việc theo nguyên tắc xét xử tập thể, quyết định theo đa số. Quy định này đặt ra yêu cầu trách nhiệm cao của mỗi thành viên Hội đồng xét xử khi quyết định giải quyết bồi thường thiệt cũng như giải quyết các vấn đề của vụ án. 1.1.2.3. Giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án phải tuân thủ những quy định về trình tự, thủ tục do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định Áp dụng pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án sự là một phần của hoạt động xét xử vụ án hình sự; bởi vậy, hoạt động này cũng luôn tuân theo trình tự, thủ tục được BLTTHS quy định. Đây chính là sự khác biệt với các hoạt động áp dụng pháp luật của các cơ quan nhà nước khác. Theo quy định của BLTTHS năm 2015 hiện hành, thì thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được quy định gồm 75 Điều [22]. Nội dung các quy định này rất chặt chẽ và cụ thể trình tự, thủ tục và cách thức tiến hành mang tính bắt buộc đối với chủ thể áp dụng. Trường hợp Hội đồng xét xử vi phạm các quy định về trình tự, thủ tục này thì bị coi là vi phạm thủ tục tố tụng; nếu vi phạm nghiêm trọng thì bản án, quyết định của Hội đồng xét xử có thể không có giá trị pháp lý và bị TAND cấp trên huy bỏ. Do đó, việc Hội đồng xét xử tuân thủ triệt để các quy định về trình tự, thủ tục của BLTTHS trong quá trình xét xử, trong đó có giải quyết bồi thường thiệt hại là yêu cầu có tính bắt buộc thực hiện. 1.1.2.4. Giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án là quá trình cụ thể hóa những quy phạm pháp luật hình sự, pháp luật dân sự đối với một vụ án cụ thể, để xác định người phạm tội gây thiệt hại và quyết định trách nhiệm bồi thường của họ đối với cá nhân, tổ chức bị thiệt hại Tại Điều 15 Bộ luật tó tụng hình sự 2015, quy định: Trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng [22]. Quy định 14
15 này chỉ ra rằng, việc chứng minh người phạm tội gây ra thiệt hại thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền; việc áp dụng pháp luật giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án thuộc trách nhiệm của Hội đồng xét xử. Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân có trách nhiệm chứng minh nhiều vấn đề cụ thể như có tội phạm xảy ra hay không; nếu có thì hành vi đó cấu thành tội gì, vi phạm quy định nào của BLHS; ai là người thực hiện hành vi phạm tội; người đó đã đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự chưa; họ có lỗi cố ý hay vô ý; hành vi của người đó gây ra thiệt hại gì; mức độ thiệt hại, giá trị thiệt hại là bao nhiêu; hành vi đó gây thiệt hại đối với cá nhân, tổ chức nào; trách nhiệm bồi thường thiệt hại thuộc về người gây thiệt hại hay cá nhân, tổ chức khác… Trên cơ sở các chứng cứ, tài liệu chứng minh được các vấn đề nêu trên; Hội động xét xử sẽ xem xét, lựa chọn các quy phạm pháp luật hình sự, các quy phạm pháp luật dân sự phù hợp để giải quyết vụ án, trong đó có giải quyết bồi thường thiệt hại. Quy phạm pháp luật quy định giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự không chỉ thuộc phạm vi văn bản pháp luật dân sự mà chúng còn được quy định trong BLHS. Điều 48 của BLHS năm 2015 quy định: “Người phạm tội phải bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác định do hành vi phạm tội gây ra. Trong trường hợp phạm tội gây thiệt hại về tinh thần. Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường về vật chất, công khai xin lỗi người bị hại” [19]. Việc Hội đồng xét xử áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự và quy phạm pháp luật dân sự để giải quyết vụ án, giải quyết bồi thường thiệt hại chính là quá trình các biệt hóa, cụ thể hóa quy phạm pháp luật để xác định người phạm tội gây thiệt hại và quyết định trách nhiệm bồi thường của họ đối với cá nhân, tổ chức bị thiệt hại. 1.1.3. Vai trò của bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân 15
16 Pháp luật có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội, bảo đảm sự trật tự, ổn định xã hội. Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, pháp luật là phương tiện để thể chế hóa đường lối, chủ trương của Đảng, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng trên quy mô toàn xã hội; là phương tiện để Nhà nước quản lý kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại …và cũng là phương tiện bảo đảm cho nhân dân tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội, bảo về các quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Chính vì vậy, việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của các Cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát cũng được tiến hành các hoạt động giải quyết bồi thường thiệt dân sự trong vụ án hình sự trong giai đoạn khởi tố điều tra và truy tố) chung và của Tòa án nói riêng cũng có vai trò quan trọng, thể hiện: Thứ nhất, Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án góp phần xây dựng và bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa Giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án nhân dân là việc thực thi nhiệm vụ bảo vệ những quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của cá nhân, tổ chức bị gây thiệt hại do người thực hiện hành vi phạm tội gây ra; bảo đảm cho pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại được tôn trọng, thực hiện nghiêm chỉnh - đó chính là hoạt động bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, áp dụng pháp luật về giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án góp phần bảo vệ tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự, tài sản….của công dân, duy trì trật tự an toàn xã hội. Thứ hai, Việc giải quyết bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự của Tòa án góp phần xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung, pháp luật dân sự và pháp luật hình sự nói riêng Chính từ hoạt động xét xử vụ án hình sự, giải quyết bồi thường thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra, thì các quy phạm pháp luật về bồi thường thiệt hại được kiểm nghiệm có phù hợp hay lạc hậu với thực tiễn và yêu cầu của xã hội 16