Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Dạy học khám phá với chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học trung học cơ sở

Chia sẻ: Ganuongmuoixa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học khám phá. Thiết kế một số giáo án dạy học theo chủ đề Tam giác đồng dạng vận dụng phương pháp dạy học khám phá góp phần nâng cao chất lượng dạy học nội dung này. Thực nghiệm sư phạm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của đề tài.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Dạy học khám phá với chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ HẰNG DẠY HỌC KHÁM PHÁ VỚI CHỦ ĐỀ TAM GIÁC ĐỒNG DẠNG TRONG CHƢƠNG TRÌNH HÌNH HỌC TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM TOÁN HÀ NỘI – 2017 `
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ HẰNG DẠY HỌC KHÁM PHÁ VỚI CHỦ ĐỀ TAM GIÁC ĐỒNG DẠNG TRONG CHƢƠNG TRÌNH HÌNH HỌC TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM TOÁN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN TOÁN) Mã số: 8 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Minh Tuấn HÀ NỘI – 2017
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên trong luận văn này, tác giả xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo của trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, hết lòng giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Minh Tuấn- người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài này. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh trường THCS Hưng Hóa, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình thực hiện thực nghiệm sư phạm góp phần hoàn thiện luận văn. Cùng với đó là sự quan tâm, giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp, của các bạn trong lớp Cao học Lý luận và Phương pháp dạy học môn Toán K11 trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội. Đặc biệt, gia đình tôi là nguồn động viên cổ vũ to lớn đã tiếp thêm sức mạnh cho tác giả trong suốt những năm học tập và thực hiện đề tài. Mặc dù có nhiều cố gắng, tuy nhiên luận văn vẫn không tránh khỏi những sai sót. Tác giả mong được nhận những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô và bạn bè. Hà Nội, tháng 9 năm 2017 Tác giả Nguyễn Thị Hằng i
MỤC LỤC Lời cảm ơn ........................................................................................................................ i Danh mục các bảng......................................................................................................... iv Danh mục các biểu đồ. ................................................................................................................................. .v MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... ..1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN. ................................................................... .4 1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học ............................................................ ..4 1.2. Phương pháp dạy học tích cực................................................................................. .5 1.2.1. Quan niệm về phương pháp dạy học tích cực ....................................................... 5 1.2.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực ..................................................... ..6 1.3. Dạy học khám phá .................................................................................................. ..7 1.3.1. Một số quan điểm về dạy học khám phá ............................................................. ..7 1.3.2. Đặc trưng của dạy học khám phá. ............................................................................................... 9 1.3.3. Phương pháp tổ chức dạy học khám phá ........................................................... .10 1.3.4. Quy trình, hình thức tổ chức dạy học khám phá ................................................ .11 1.3.5. Ưu điểm và hạn chế của dạy học khám phá ....................................................... .12 1.3.6. Những vấn đề lưu ý khi dạy học khám phá ....................................................... ..13 1.4. Dạy học theo chủ đề với chủ trương đổi mới giáo dục hiện nay......................... . .13 1.4.1. Thế nào là dạy học theo chủ đề ........................................................................... 13 1.4.2. Ưu thế của dạy học chủ đề so với dạy học theo cách tiếp cận truyền thống hiện nay ................................................................................................................................ .15 1.4.3. Tại sao nên quan tâm đến dạy học theo chủ đề trong tiến trình đổi mới giáo dục hiện nay? ...................................................................................................................... ..16 1.5. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................................................... .18 1.5.1. Tìm hiểu thực tiễn dạy học Toán và dạy học chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học Trung học cơ sở ........................................................................ 18 1.5.2. Cấu trúc nội dung và mục tiêu dạy học chủ đề Tam giác đồng dạng................. .19 Kết luận Chương 1 ...................................................................................................................................... 21 CHƢƠNG 2. THIẾT KẾ MỘT SỐ GIÁO ÁN DẠY HỌC ĐỐI VỚI CHỦ ĐỀ TAM GIÁC ĐỒNG DẠNG TRONG CHƢƠNG TRÌNH HÌNH HỌC TRUNG HỌC CƠ SỞ BẰNG DẠY HỌC KHÁM PHÁ ........................................……………. 22 2.1. Dạy học khái niện và định lý bằng dạy học khám phá ........................................... 22
2.1.1. Dạy học khái niệm bằng dạy học khám phá ....................................................... .22 2.1.2. Dạy học định lý bằng dạy học khám phá ........................................................... .26 2.2. Dạy học giải bài tập bằng dạy học khám phá ........................................................ .27 2.2.1. Vị tr và chức năng của việc dạy học giải toán ............................................. .27 2.2.2. Các yêu cầu đối với lời giải ............................................................................ .28 2.2.3. Dạy giải toán theo hướng khám phá ............................................................. .28 2.3. Thiết kế một số giáo án dạy học đối với chủ đề Tam giác đồng dạng bằng phương pháp khám phá ............................................................................................................. .29 2.3.1. Quy trình thiết kế giáo án dạy học theo chủ đề bằng phương pháp dạy học khám phá ..................................................................................................................... .29 2.3.2. Giáo án 1 ............................................................................................................. .31 2.3.3. Giáo án 2 ............................................................................................................. .45 2.3.4. Giáo án 3 ............................................................................................................. .57 2.3.5. Giáo án 4 ............................................................................................................. 66 Kết luận Chương 2 ....................................................................................................... .73 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................................. 74 3.1. Mục đ ch, phương pháp, nội dung thực nghiệm sư phạm ...................................... 74 3.1.1. Mục đ ch thực nghiệm sư phạm .......................................................................... 74 3.1.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .................................................................. ..74 3.1.3. Tổ chức và nội dung của thực nghiệm sư phạm ................................................ ..74 3.2. Phương pháp đánh giá thực nghiệm sư phạm ....................................................... .75 3.2.1. Phương pháp đánh giá thực nghiệm ................................................................... .75 3.2.2. Các đề kiểm tra .................................................................................................... 76 3.3. Đánh giá kết quả của thực nghiệm sư phạm........................................................... 80 3.3.1. Kết quả định tính ................................................................................................ .80 3.3.2. Kết quả định lượng ............................................................................................. .82 Kết luận Chương 3........................................................................................................ .86 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 89 PHỤ LỤC ..................................................................................................................... 91
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Bảng tổng hợp kết quả các bài kiểm tra .................................................. 84 Bảng 3.2. Bảng so sánh định lượng kết quả các bài kiểm tra...................................84 Bảng 3.3. Bảng tổng hợp các số đặc trưng của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .....................................................................................................................................85
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Kết quả bài kiểm tra số 1. ....................................................................................... 85 Biểu đồ 3.2. Kết quả bài kiểm tra số 2. ....................................................................................... 86 Biểu đồ 3.3. Kết quả bài kiểm tra số 3. ....................................................................................... 86
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, là từ chỗ quan tâm đến việc học sinh học được cái gì đến chỗ quan tâm học sinh vận dụng được cái gì qua việc học.Vì vậy, nhất định phải thực hiện thành công việc đổi mới phương pháp dạy học, chuyển từ phương pháp dạy học theo lối "truyền thụ một chiều" sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất. Đồng thời phải đổi mới kiểm tra đánh giá, chuyển cách đánh giá kết quả giáo dục từ nặng về kiểm tra tr nhớ sang kiểm tra, đánh giá năng lực vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề, coi trọng cả kiểm tra đánh giá kết quả học tập với kiểm tra đánh giá trong quá trình học tập để có thể tác động kịp thời nhằm nâng cao chất lượng của các hoạt động dạy học và giáo dục ([2]). Phong trào đổi mới phương pháp dạy học đã và đang được đẩy mạnh ở tất cả các cấp học và đã đạt được những thành tựu nhất định. Có nhiều phương pháp dạy học hiện đại nhằm phát huy t nh t ch cực, chủ động, sáng tạo của học sinh đã được vận dụng như: phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học hợp tác, dạy học khám phá, dạy học dự án, ...Trong các phương pháp dạy học t ch cực kể trên thì phương pháp dạy học khám phá tỏ ra có hiệu quả và dễ vận dụng vào trong trường trung học cơ sở hiện nay, phương pháp dạy học này giúp học sinh phát huy t nh t ch cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức phát triển năng lực của bản thân. Trong chương trình toán trung học cơ sở, phân môn Hình học là môn có t nh lôgic cao, kết hợp chặt chẽ giữa t nh trực quan và tư duy trừu tượng. Phần tam giác đồng dạng trong chương trình hình học lớp 8 là một phần kiến thức cơ bản và quan trọng, các nội dung của chương đều gắn liền với thực tiễn cuộc sống. Đặc biệt, phần kiến thức về tam giác đồng dạng thường xuyên 1
xuất hiện trong các đề tuyển sinh vào trung học phổ thông, thi học sinh giỏi các cấp. Tuy nhiên, khi học phần này học sinh thường học thụ động, thiếu t nh trực quan, đa số học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp thu cũng như vận dụng kiến thức hình học, một bộ phận học sinh luôn có cảm giác sợ học hình học nên hiệu quả của việc dạy và học phần này không cao. Do đó, giáo viên cần phải đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh, k ch th ch khả năng tìm tòi, khám phá cho học sinh nhằm đạt được hiệu quả trong quá trình dạy học. Với tất cả những l do nói trên, tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu của mình là: “ Dạy học khám phá với chủ đề Tam giác đồng dạng trong chƣơng trình hình học trung học cơ sở”. 2. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở l luận về dạy học khám phá. - Thiết kế một số giáo án dạy học theo chủ đề Tam giác đồng dạng vận dụng phương pháp dạy học khám phá góp phần nâng cao chất lượng dạy học nội dung này. - Thực nghiệm sư phạm kiểm nghiệm t nh khả thi và hiệu quả của đề tài. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Dạy học khám phá đối với chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học Trung học cơ sở. - Khách thể nghiên cứu: Học sinh lớp 8 trường THCS Hưng Hóa, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. 4. Phạm vi nghiên cứu - Chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học THCS. - Học sinh lớp 8 trường trung học cơ sở Hưng Hóa, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. - Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 11 năm 2016 đến tháng 9 năm 2017 5. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng dạy học khám phá với chủ đề Tam giác đồng dạng giúp học sinh nắm vững kiến thức và phát triển tư duy tốt hơn, từ đó nâng cao hiệu quả của việc dạy và học. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nhiệm vụ 1: Nghiên cứu cơ sở lý luận của đề tài. - Nhiệm vụ 2: Điều tra thực trạng việc đổi mới phương pháp dạy học toán trong trường trung học cơ sở và việc áp dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học phần Tam giác đồng dạng. - Nhiệm vụ 3: Xác định việc sử dụng phương pháp dạy học khám phá phù hợp với từng nội dung, bài dạy. - Nhiệm vụ 4: Thiết kế các giáo án giảng dạy học khám phá theo chủ đề phần Tam giác đồng dạng. - Nhiệm vụ 5: Thực nghiệm sư phạm kiểm tra giả thuyết của đề tài. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu l luận: Nghiên cứu các tài liệu l luận về phương pháp dạy và học, phương pháp dạy học t ch cực, dạy học khám phá. - Phương pháp điều tra quan sát: Dự giờ, phỏng vấn, trao đổi, tham khảo ý kiến một số giáo viên, tìm hiểu thực tiễn giảng dạy phần Tam giác đồng dạng. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tiến hành dạy thực nghiệm một số giáo án soạn theo chủ đề sử dụng phương pháp dạy học khám phá. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1: Cơ sở l luận và thực tiễn Chương 2: Thiết kế một số giáo án dạy học đối với chủ đề Tam giác đồng dạng trong chương trình hình học trung học cơ sở bằng dạy học khám phá. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Định hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học Đổi mới phương pháp dạy học luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm, Nghị quyết hội nghị trung ương 8 khóa XI (2013) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ:“Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. "Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học” ([13]). Phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực không chỉ chú ý t ch cực hoá học sinh về hoạt động tr tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với những tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp, đồng thời gắn hoạt động tr tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn. Những định hướng chung, tổng quát về đổi mới phương pháp dạy học các môn học thuộc chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực là: - Phải phát huy t nh t ch cực, tự giác, chủ động của người học, hình thành và phát triển năng lực tự học (sử dụng sách giáo khoa, nghe, ghi chép, tìm kiếm thông tin,...), trên cơ sở đó trau dồi các phẩm chất linh hoạt, độc lập, sáng tạo của tư duy (xem [4], [5], [7]). - Chọn lựa một cách linh hoạt các phương pháp chung và phương pháp đặc thù của môn học để thực hiện, nhưng dù sử dụng bất kỳ phương pháp nào
cũng phải đảm bảo được nguyên tắc “Học sinh tự mình hoàn thành nhiệm vụ nhận thức với sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên”. - Tuỳ theo mục tiêu, nội dung, đối tượng và điều kiện cụ thể mà có những hình thức tổ chức th ch hợp như học cá nhân, học nhóm; học trong lớp, học ở ngoài lớp... Cần chuẩn bị tốt về phương pháp đối với các giờ thực hành để đảm bảo yêu cầu rèn luyện kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, nâng cao hứng thú cho người học (xem [4], [5], [7]). - Cần sử dụng đủ và hiệu quả các thiết bị dạy học môn học tối thiểu đã qui định; có thể sử dụng các đồ dùng dạy học tự làm nếu xét thấy cần thiết với nội dung học và phù hợp với đối tượng học sinh; t ch cực vận dụng công nghệ thông tin trong dạy học (xem [4], [5], [7]). 1.2. Phƣơng pháp dạy học tích cực 1.2.1 Quan niệm về phương pháp dạy học tích cực Phương pháp dạy học t ch cực (active teaching and learning) một thuật ngữ rút gọn, được sử dụng để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy t nh t ch cực, độc lập, sáng tạo của người học. Phương pháp dạy học t ch cực hướng tới việc t ch cực hóa hoạt động học tập, nhận thức của người học, tập trung vào phát huy t nh t ch cực của người học chứ không phải là tập trung vào phát huy t nh t ch cực của người dạy. Phương pháp dạy học hiện đại (dạy học theo lối phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh - là phương pháp dạy học tích cực) coi trọng việc phát triển năng lực cho người học, giáo viên là người giữ vai trò định hướng, điều khiển tiến trình dạy học, giúp cho người học tự tìm kiếm, khám phá những tri thức. Dưới sự hướng dẫn của người thầy, học sinh được được cuốn hút vào các hoạt động học tập do giáo viên tổ chức và chỉ đạo, sinh được chủ động chọn vấn đề mà mình quan tâm, ham th ch, tự lực tìm hiểu nghiên cứu và
trình bày kết quả, thông qua đó tự lực khám phá những kiến thức mới (xem [2], [3], [5], [6], [7]). Trong các phương pháp dạy học t ch cực, phương pháp dạy học khám phá phát huy được các ưu điểm của dạy học t ch cực. Đó là, giảm bớt thuyết trình, diễn giải; tăng cường dẫn dắt, điều khiển, tổ chức nhằm phát huy năng lực tư duy, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh nhằm khám phá ra tri thức mới một cách chủ động (xem [5], [6], [7], [8]). 1.2.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực. Việc đổi mới phương pháp dạy học của giáo viên theo hướng t ch cực được thể hiện qua bốn đặc trưng cơ bản sau: - Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh: Dạy học t ch cực không chỉ cung cấp những tri thức mà còn phải hướng tới hành động. Giáo viên không cung cấp, áp đặt kiến thức có sẵn mà là người tổ chức, điều khiển và chỉ đạo học sinh tiến hành các hoạt động học tập như nhớ lại kiến thức cũ, phát hiện kiến thức mới, vận dụng sáng tạo kiến thức đã biết vào các tình huống học tập hoặc tình huống thực tiễn,...từ đó giúp học sinh tự khám phá những điều chưa biết chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn. - Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học: Mục tiêu của dạy học t ch cực là rèn luyện phương pháp học tập cho học sinh, quan tâm chú trọng đến việc rèn luyện cho học sinh những tri thức phương pháp học tập mà cốt lõi là phương pháp tự học để họ biết cách đọc sách giáo khoa và các tài liệu học tập, biết cách tự tìm lại những kiến thức đã có, biết cách suy luận để tìm tòi và phát hiện kiến thức mới, khuyến kh ch người học tự lực khám phá những điều chưa biết trên cơ sở những điều đã biết và đã qua trải nghiệm. - Tăng cường hoạt động học tập của mỗi cá nhân, phối hợp với học tập hợp tác: Tăng cường phối hợp học tập cá thể với học tập hợp tác theo phương
châm “tạo điều kiện cho học sinh nghĩ nhiều hơn, làm nhiều hơn và thảo luận nhiều hơn”. Mỗi học sinh vừa cố gắng tự lực một cách độc lập, vừa hợp tác chặt chẽ với nhau trong quá trình tiếp cận, phát hiện và tìm tòi kiến thức mới. Thông qua học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, qua đó hình thành và phát triển năng lực sáng tạo của người học. - Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò nhằm mục đ ch nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học tập của người học, đồng thời nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của người dạy. Giáo viên phải hướng dẫn học sinh phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học, tạo điều kiện thuận lợi để học sinh được tham gia đánh giá lẫn nhau; chú trọng đánh giá kết quả học tập theo mục tiêu bài học trong suốt tiến trình dạy học thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập (đánh giá lớp học); chú trọng phát triển kỹ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh với nhiều hình thức như theo lời giải/đáp án mẫu, theo hướng dẫn, hoặc tự xác định tiêu ch để có thể phê phán, tìm được nguyên nhân và nêu cách sửa chữa các sai sót. Các dấu hiệu đặc trưng này không chỉ đặc biệt có hiệu quả với học sinh lớn tuổi mà còn áp dụng được cho cả học sinh nhỏ tuổi nếu có tài liệu cụ thể và sự quan tâm của giáo viên (xem [2], [3], [5], [6], [7], [8], [9]). 1.3. Dạy học khám phá 1.3.1. Một số quan điểm về dạy học khám phá Nhà tâm lý học Jerome Bruner (1915 - 2016), người Mĩ, cho rằng học là một quá trình mang t nh chủ quan. Qua quá trình đó, người học hình thành nên các ý tưởng hoặc khái niệm mới dựa trên cơ sở vốn kiến thức có sẵn của mình. Việc học tập khám phá xảy ra khi người học phải sử dụng quá trình tư duy để phát hiện ra ý nghĩa của điều gì đó cho bản thân họ ([5]). Theo [5], có hai cách tiếp cận trong dạy học đó là: dạy học bằng cách giải th ch và dạy học bằng cách đặt câu hỏi. Trong dạy học bằng giải th ch,
học sinh được giáo viên giảng kiến thức mới, học sinh phải sử dụng và ghi nhớ những kiến thức mới này. Với dạy học bằng cách đặt câu hỏi, giáo viên đặt câu hỏi hoặc giao bài tập yêu cầu học sinh phải tự tìm ra kiến thức mới, kiến thức mới này được giáo viên chỉnh sửa và khẳng định lại. Dạy học khám phá có hướng dẫn là một v dụ của cách tiếp cận này. Trong dạy học khám phá, các nội dung ch nh cần được học không được giới thiệu trước mà phải tự khám phá bởi học sinh, khuyến kh ch học sinh đưa ra câu hỏi và tự tìm ra câu trả lời, hay rút ra những nguyên tắc, học sinh là người tham gia t ch cực vào quá trình học. Dạy học khám phá (Discovery Learing), là phương pháp dạy và học mà ở đó người học phát triển quá trình tư duy liên quan đến việc khám phá và tìm hiểu thông qua quá trình quan sát, phân loại, đánh giá, tiên đoán, mô tả và suy luận, người học phải lập kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học của mình dưới sự điều khiển của giáo viên. Về tầm quan trọng của dạy học khám phá, nhà tâm lý học Jean Piaget (1896-1980), người Thụy sĩ cho rằng hiểu biết thật sự phải đến từ khám phá. Ông là người chỉ ra rằng học sinh không là những “chiếc thuyền rỗng” rồi được làm đầy bởi kiến thức mà phải là những nhà kiến tạo kiến thức, học tập phải là một quá trình t ch cực trong đó học sinh kiến tạo ý tưởng mới hay khái niệm mới trên cơ sở vốn kiến thức của họ. Ông đề nghị rằng việc dạy học phải làm sao khuyến kh ch người học khám phá ra các dữ kiện và các mối liên hệ cho ch nh họ. J.Bruner được xem là người đầu tiên đưa ra phương pháp dạy học khám phá. Đối với việc học tập toán học, nhà toán học người Hà Lan - Hans Freudenthal (1905 - 1990) cũng tin rằng: “Toán học học được nhờ khám phá (re-invention) sẽ được hiểu tốt hơn và ghi nhớ dễ dàng hơn so với việc học được bằng cách thụ động”.
Với phương pháp dạy học khám phá, giáo viên tổ chức cho học sinh tự tìm tòi phát hiện, khám phá tri thức mới, cách thức hành động mới nhằm phát huy năng lực giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác và tự học cho học sinh, học sinh được chiếm lĩnh kiến thức một cách tự nhiên, không khiên cưỡng. Dưới sự định hướng, điều khiển của giáo viên, học sinh tích cực, chủ động, sáng tạo trong hoạt động khám phá kiến thức mới, vận dụng linh hoạt kiến thức mình đã có, thông qua hoạt động hợp tác với bạn hình thành tri thức có t nh chất xã hội của cộng đồng lớp học. Trong dạy học khám phá, kiến thức bài học được xây dựng một cách t ch cực, đòi hỏi giáo viên phải thiết kế, gia công một chuỗi các hoạt động dạy học để chỉ đạo các hoạt động nhận thức của học sinh đồng thời tổ chức các hoạt động dạy học đó nhằm tích cực hóa hoạt động học tậpcủa học sinh. Người giáo viên cần định hướng phát triển tư duy cho học sinh, lựa chọn nội dung của vấn đề và đảm bảo t nh vừa sức với học sinh, tạo một môi trường hỗ trợ học tập, tăng cường trách nhiệm học tập, tạo điều kiện thuận lợi để học tập, chia sẻ, trao đổi, tranh luận; khuyến khích học sinh phản ánh tư tưởng và hành động, khuyến khích giao tiếp; cung cấp đầy đủ cơ hội để học sinh tìm tòi, khám phá, sáng tạo, hướng dẫn sử dụng các phương tiện trực quan hỗ trợ cần thiết và tạo ra một môi trường học tập để học sinh giải quyết vấn đề (xem [5], [6], [7], [8], [10]). 1.3.2. Đặc trưng của dạy học khám phá - Phương pháp dạy học khám phá giải quyết các vấn đề học tập nhỏ và hoạt động t ch cực hợp tác của lớp, nhóm, giúp học sinh lĩnh hội một số tri tri thức mà loài người đã phát hiện ra. - Phương pháp dạy học khám phá làm cho học sinh lĩnh hội sâu sắc tri thức của môn học, trang bị phương pháp suy nghĩ, cách thức phát hiện và giải quyết vấn đề mang t nh độc lập, sáng tạo, hình thành năng lực giải quyết vấn đề và tự học cho học sinh.
- Trong dạy học khám phá, các hoạt động học tập khám phá của học sinh thường được thực hiện thông qua các câu hỏi hoặc những yêu cầu hành động và tổ chức hoạt động độc lập hoặc theo nhóm, mỗi học sinh đều t ch cực tham gia vào quá trình hoạt động, trả lời câu hỏi, bổ sung các câu trả lời của bạn, đánh giá kết quả học tập,… từ đó xuất hiện con đường dẫn đến tri thức (xem [5], [6], [7], [10]). 1.3.3. Phương pháp tổ chức dạy học khám phá. - Xác định mục đ ch dạy học: Giáo viên cần xác định nội dung kiến thức mới, lựa chọn vấn đề cần khám phá phù hợp mà học sinh có thể thực hiện khám phá được, đồng thời giáo viên cần định hướng các hoạt động tư duy đặc trưng cần thiết ở học sinh trong quá trình khám phá là gì? - Lựa chọn vấn đề học tập: Giáo viên cần lựa chọn vấn đề trọng tâm chứa đựng thông tin mới cho bài giảng và cho từng hoạt động. Vấn đề học tập phải ngắn gọn vừa sức của học sinh và tương ứng với thời gian làm việc (thường từ 5 đến 10 phút). - Sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học khám phá: Phương pháp trực quan là một yếu tố quan trọng, thật sự cần thiết trong dạy học khám phá, nó đóng vai trò là nguồn kiến thức, là động cơ k ch th ch sự hợp tác t ch cực trong nhóm. Các phương tiện trực quan đó có thể là: hình ảnh, sơ đồ, biểu đồ, mô hình,… đã có sự gia công sư phạm của giáo viên, phương tiện trực quan sẽ k ch th ch sự quan sát tìm tòi, tranh luận của học sinh. - Sử dụng nhóm trong dạy học khám phá: Có những vấn đề được lựa chọn, một cá nhân không thể giải quyết được, nên cần thiết phải có sự cộng tác của nhiều người, vì thế hoạt động nhóm rất cần thiết trong dạy học khám phá. Dựa trên nội dung của vấn đề học tập, giáo viên lựa chọn các nội dung cho phù hợp với phương pháp học nhóm, quy định thời gian thảo luận cụ thể, nhiệm vụ giao cho mỗi nhóm phải rõ ràng, vừa sức, phân nhóm đảm bảo cho
các thành viên đối thoại và giáo viên di chuyển thuận lợi để bao quát lớp, đối thoại với trò, theo dõi và hỗ trợ nhóm khi cần thiết. Số lượng học sinh của mỗi nhóm là bao nhiêu tùy theo nội dung của vấn đề, nếu vấn đề chỉ cần quan sát và trao đổi thông tin trong nhóm thì có thể bố tr mỗi nhóm gồm từ sáu đến mười học sinh, nếu vấn đề yêu cầu ngoài sự trao đổi với nhau còn phải thực hiện một việc làm nào đó như báo cáo, hoàn thiện sơ đồ… thì mỗi nhóm chỉ nên có từ hai đến bốn học sinh, cũng có thể cho các học sinh ngồi cùng bàn là một nhóm hoặc sử dụng nhóm cặp đôi,... Nếu số thành viên trong mỗi nhóm quá nhiều thì sẽ có những thành viên không t ch cực hợp tác. - Học sinh thực hiện các hoạt động học tập, tiếp nhận nhiệm vụ, tìm kiếm, khám phá dưới sự hướng dẫn và điều khiển của giáo viên. Học sinh suy nghĩ độc lập sau đó hợp tác, trao đổi, tranh luận để tìm ra quan điểm chung trong tiến trình khám phá vấn đề. Học sinh báo cáo kết qủa trước lớp, có sự chất vấn và thảo luận của cả lớp, phân t ch và đánh giá kết quả dưới sự chỉ đạo của giáo viên (học sinh tự đánh giá, giáo viên đánh giá). Giáo viên đóng vai trò như một trọng tài, lựa chọn những phán đoán, kết luận đúng của các nhóm để hình thành kiến thức mới (xem [5], [6], [10]). 1.3.4. Quy trình, hình thức tổ chức dạy học khám phá. 1.3.4.1. Quy trình dạy học khám phá Thực chất dạy học khám phá là một phương pháp hoạt động thống nhất giữa thầy với trò đã giải quyết vấn đề học tập phát sinh trong nội dung của tiết học (xem [5], [6], [7], [10]). Khi sử dụng phương pháp dạy học khám phá, giáo viên cần chuẩn bị tốt các nội dung như: xác định mục đ ch khám phá; xác định vấn đề cần khám phá, dự kiến về thời gian tổ chức khám phá; phân nhóm học sinhđảm bảo sự hợp tác t ch cực, phù hợp với từng nội dung cần khám phá; chuẩn bị phiếu học tậphướng dẫn hoạt động khám phá; dự kiến kết quả khám phá.
Tổ chức học tập khám phá, giáo viên giúp từng học sinh xác định rõ vấn đề cần khám phá cũng như mục đ ch của việc khám phá đó. Sau khi nắm rõ mục đ ch, vấn đề cần khám phá, từng học sinh làm việc cá nhân hoặc làm việc nhóm đề xuất các giải pháp để giải quyết vấn đề và tìm kiếm dữ liệu, thông tin để chứng tỏ đề xuất mình đưa ra có t nh khả thi, bác bỏ những đề xuất bất khả thi và lựa chọn đề xuất hợp l . Giáo viên đánh giá các ý kiến của học sinh, cho học sinh trao đổi, tranh luận về các đề xuất được đưa ra, mỗi nhóm sẽ trình bày về vấn đề được phát hiện (xem [5], [6], [7], [9], [10]). 1.3.4.2. Hình thức tổ chức dạy học khám phá Hoạt động khám phá có thể tổ chức dưới các dạng như: Trả lời câu hỏi; điền bảng, lập bảng, biểu, đồ thị, thảo luận, giải bài toán, bài tập tình huống; nghiên cứu điển hình, điều tra thực trạng, đề xuất giải pháp,… Các hình thức tổ chức hoạt động dạy học khám phá: công tác độc lập (cá nhân); nhóm rì rầm (2 người); hợp tác trong nhóm nhỏ (4 - 6 người); kim tự tháp (hợp các nhóm); bể cá; làm việc chung cả lớp; trò chơi; sắm vai; mô phỏng,... (xem [5], [6], [10]). 1.3.5. Ưu điểm và hạn chế của phương pháp dạy học khám phá Phương pháp dạy học khám phá phát huy t ch cực, độc lập, sáng tạo trong quá trình học tập của học sinh, phát triển được năng lực cho học sinh, k ch th ch trực tiếp lòng ham mê học tập của học sinh.Phương pháp này, tổ chức cho học sinh giải quyết các vấn đề nhỏ vừa sức trong quá trình học tập, từ đó học sinh tiếp cận, hình thành và giải quyết các vấn đề có nội dung khái quát rộng hơn. Học sinh t ch cực trong hoạt động các nhân và hợp tác với bạn sôi nổi, t ch cựctrong quá trình học tập, tự đánh giá, tự điều chỉnh vốn tri thức của bản thân, từ đó hình thành phương pháp tự họcvà góp phần phát triển năng lực giao tiếp trong cộng đồng xã hội (xem [5], [6], [7], [10]).
Tuy nhiên, phương pháp này đòi hỏi học sinh phải có kiến thức, kĩ năng cần thiết để thực hiện các nhiệm vụ mang t nh khám phá, tìm ra tri thức mới. Đối tượng học sinh trung bình, yếu sẽ gặp khó khăn khi học theo phương pháp này. Việc triển khai dạy học khám phá đòi hỏi người giáo viên phải có kiến thức, nghiệp vụ vững vàng, có sự chuẩn bị bài giảng công phu.Trong quá trình khám phá của học sinh thường nảy sinh những tình huống, những khám phá ngoài dự kiến của giáo viên, đòi hỏi sự linh hoạt trong xử l các tình huống của người giáo viên. Thời gian của quá trình khám phá ra kiến thức mới chiếm khá nhiều trong toàn bộ tiến trình của bài học, có thể phá vỡ kế hoạch của tiết học, nên tùy thuộc vào từng nội dung, mục tiêu dạy học và sự phân phối thời gian dạy học mới có thể áp dụng được (xem [5], [6], [7], [10]). 1.3.6. Những vấn đề lưu ý khi dạy học khám phá Giáo viên phải lựa chọn và xác định được nội dung kiến thức mới vàxác định phương pháp dạy trong từng bài, từng phần, từng đơn vị kiến thức; lựa chọn vấn đề khám phá phải vừa sức học sinh; phải định hướng phát triển tư duy của học sinh trong quá trình khám phá kiến thức. Học sinh phải chủ động chuẩn bị bài cẩn thận, t ch cực trong các hoạt động của nhóm và tham gia thảo luận, hợp tác với giáo viên và các bạn trong lớp. Dạy học khám phá là một trong những phương pháp đảm bảo t nh t ch cực của học sinh, đồng thời phát triển tư duy, kĩ năng vận dụng. Tuy nhiên để thực hiện được phương pháp này cần có sự hỗ trợ của phương tiện dạy học, giáo viên phải đầu tư cho giáo án công phu, trong dạy học phải có sự kết hợp hài hòa giữa giáo viên và học sinh để tạo ra sự cộng hưởng; những vấn đề mà giáo viên đưa ra và phải thật sự khéo léo trong khâu tổ chức, vận dụng linh hoạt cho từng đối tượng học sinh (xem [5], [6], [7], [10]). 1.4. Dạy học theo chủ đề với chủ trƣơng đổi mới giáo dục hiện nay 1.4.1. Thế nào là dạy học theo chủ đề? Dạy học theo chủ đề là hình thức tìm tòi những khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến thức, nội dung bài học, chủ đề,… có sự giao thoa, tương đồng lẫn