Luận văn Thạc sĩ Y học: Đánh giá tác dụng chống loét dạ dày - tá tràng của bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình thực nghiệm

Chia sẻ: ViJensoo ViJensoo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn trình bày đánh giá tác dụng của bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình loét dạ dày bằng indometacin trên thực nghiệm; Đánh giá tác dụng quả bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình loét tá tràng bằng cysteamin trên thực nghiệm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Y học: Đánh giá tác dụng chống loét dạ dày - tá tràng của bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình thực nghiệm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM NGUYỄN THANH TRUNG ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG CHỐNG LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG CỦA BÀI THUỐC “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH THỰC NGHIỆM LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM NGUYỄN THANH TRUNG ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG CHỐNG LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG CỦA BÀI THUỐC “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH THỰC NGHIỆM Chuyên ngành : Y học cổ truyền Mã số : 8720115 LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC Hướng dẫn khoa học 1: PGS.TS. Phạm Quốc Bình Hướng dẫn khoa học 2: PGS.TS. Phạm Thị Vân Anh HÀ NỘI - 2021
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của nhà trường, bệnh viện, các thầy cô, gia đình và các bạn đồng nghiệp. Em xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới: Ban Giám đốc và phòng Đào tạo sau đại học – Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong thời gian học tập và hoàn thành luận văn này. Ban giám hiệu, cán bộ bộ môn Dược lý – Đại học Y Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho em thu thập số liệu nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Em cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới toàn thể cán bộ nhân viên Viện nghiên cứu – Học viện Y dược học cổ truyền Việt Nam đã giúp đỡ, tạo điều kiện, chỉ dạy em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn tại viện.. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới PGS. TS. Phạm Quốc Bình – Chủ tịch hội đồng trường – Bí thư Đảng ủy Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam, PGS. TS. Phạm Thị Vân Anh – Trưởng bộ môn Dược lý Đại học Y Hà Nội là những người thầy đã dìu dắt, hướng dẫn, giúp đỡ em hoàn thành luận văn cũng như trong học tập và trong cuộc sống. Cuối cùng con xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới bố mẹ, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp những người đã luôn bên cạnh, động viên tạo mọi điều kiện cho con học tập và hoàn thành luận văn này. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả Nguyễn Thanh Trung
LỜI CAM ĐOAN Tôi là Nguyễn Thanh Trung, học viên cao học khóa 11 Học viện Y- Dược học cổ truyền Việt Nam, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan: Đây là luận văn do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Phạm Quốc Bình, PGS.TS. Phạm Thị Vân Anh. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được công bố tại Việt Nam. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi nghiên cứu. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Người cam đoan Nguyễn Thanh Trung
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BCĐNTT : Bạch cầu đa nhân trung tính INDO : Indomethacin HP : Helicobacter pylori NSAID : Thuốc chống viêm, giảm đau không steroid KTHV : Kiện tỳ chỉ thống HV VDDMT : Viêm dạ dày mạn tính YHCT : Y học cổ truyền YHHĐ : Y học hiện đại
MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN .................................................................................. 3 1.1.ĐẠI CƯƠNG VỀ VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG THEO YHHĐ . 3 1.1.1. Giải phẫu dạ dày – tá tràng ........................................................................ 3 1.1.2. Định nghĩa, nguyên nhân và chẩn đoán viêm loét dạ dày - tá tràng ............ 4 1.1.3. Đặc điểm mô bệnh học .............................................................................. 7 1.2. VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG THEO YHCT ............................. 9 1.2.1. Đại cương .................................................................................................. 9 1.2.2. Nguyên nhân gây bệnh và cơ chế bệnh sinh ............................................. 10 1.2.3. Các thể lâm sàng...................................................................................... 12 1.3. TỔNG QUAN BÀI THUỐC NGHIÊN CỨU ........................................ 15 1.3.1. Nguồn gốc bài thuốc ................................................................................ 15 1.3.2. Các vị thuốc............................................................................................. 15 1.3.3. Nghiên cứu về bài thuốc .......................................................................... 20 1.4. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG TRÊN THẾ GIỚI VÀ TẠI VIỆT NAM .................................................................. 20 1.4.1. Trên thế giới ............................................................................................ 20 1.4.2. Tại Việt Nam ........................................................................................... 21 1.5. MỘT SỐ MÔ HÌNH VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG TRÊN THỰC NGHIỆM .......................................................................................... 22 1.5.1. Mô hình gây loét do căng thẳng ............................................................... 22 1.5.2. Mô hình gây tổn thương niêm mạc bằng NSAID ..................................... 23 1.5.3. Mô hình gây loét bằng ethanol ................................................................. 23 1.5.4. Mô hình gây loét bằng acid axetic ........................................................... 24 1.5.5. Mô hình gây loét bàng cysteamin ............................................................ 24 1.5.6. Mô hình gây loét bằng phương pháp thắt môn vị ..................................... 25 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................. 26 2.1. CHẤT LIỆU, ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ......................................... 26 2.1.1. Chất liệu nghiên cứu ................................................................................ 26 2.1.2. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 27
2.2. DỤNG CỤ, PHƯƠNG TIỆN, TRANG THIẾT BỊ NGHIÊN CỨU ....... 27 2.2.1. Thuốc, hóa chất ....................................................................................... 27 2.2.2. Dụng cụ, trang thiết bị ............................................................................. 28 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.......................................................... 29 2.3.1. Thiết kế nghiên cứu ................................................................................. 29 2.3.2. Cỡ mẫu .................................................................................................... 29 2.3.3. Quy trình nghiên cứu ............................................................................... 29 2.3.4. Các chỉ số theo dõi, đánh giá trong nghiên cứu ........................................ 31 2.5. ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN NGHIÊN CỨU ............................................ 32 2.6. XỬ LÝ SỐ LIỆU .................................................................................. 33 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................... 34 3.1. KHẢO SÁT TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM LOÉT DẠ DÀY –TÁ TRÀNG CỦA “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH GÂY VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG BẰNG INDOMETHACIN ........................ 34 3.1.1. Ảnh hưởng của “Kiện tỳ chỉ thống HV” lên đặc điểm tổn thương viêm loét ................................................................................................................. 34 3.1.2. Đặc điểm hình ảnh đại thể, vi thể dạ dày chuột ở mỗi lô .......................... 36 3.2. KHẢO SÁT TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG CỦA “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH GÂY VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG BẰNG CYSTEAMIN ................................. 40 3.2.1. Ảnh hưởng của “Kiện tỳ chỉ thống HV” lên đặc điểm tổn thương viêm loét ................................................................................................................. 40 3.2.2. Hình ảnh đại thể, vi thể dạ dày chuột ở mỗi lô ......................................... 44 CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN ................................................................................... 51 4.1. TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM LOÉT DẠ DÀY –TÁ TRÀNG CỦA “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH GÂY VIÊM LOÉT DẠ DÀY – TÁ TRÀNG BẰNG INDOMETHACIN .......................................... 52 4.1.1. Ảnh hưởng của “Kiện tỳ chỉ thống HV” lên đặc điểm tổn thương viêm loét ................................................................................................................. 53 4.1.2. Đặc điểm hình ảnh đại thể, vi thể dạ dày chuột ở mỗi lô .......................... 56
4.2. KHẢO SÁT TÁC DỤNG CHỐNG VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG CỦA “KIỆN TỲ CHỈ THỐNG HV” TRÊN MÔ HÌNH GÂY VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG BẰNG CYSTEAMIN ................................. 57 4.2.1. Ảnh hưởng của “Kiện tỳ chỉ thống HV” lên đặc điểm tổn thương viêm loét ................................................................................................................. 58 4.2.2. Đặc điểm hình ảnh đại thể, vi thể dạ dày chuột loét dạ dày tá tràng trên thực nghiệm ...................................................................................................... 62 4.3. PHÂN TÍCH ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ BÀI THUỐC .......................... 63 4.4. CÁC ĐIỂM HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU ....................................... 65 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 67 KIẾN NGHỊ ......................................................................................................... 68 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1. Phân loại theo hệ thống OLGA. ..................................................... 9 Bảng 2.1. Thành phần bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” ............................. 26 Bảng 2.2. Phân loại mức độ loét theo thang điểm của Reddy ....................... 31 Bảng 2.3. Phân loại mức độ loét theo Szelenyi và Thiemer (1978) ............... 32 Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ chuột có viêm loét dạ dày - tá tràng trên thực nghiệm ..... 34 Bảng 3.1. Ảnh hưởng của KTHV đến chỉ số loét .......................................... 35 Bảng 3.2. Khả năng ức chế loét trên thực nghiệm ........................................ 35 Bảng 3.3. Tỷ lệ chuột chết sau uống Cysteamin ........................................... 40 Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ chuột có viêm loét dạ dày - tá tràng trên thực nghiệm ..... 41 Biểu đồ 3.3. Ảnh hưởng của KTHV đến mức độ nặng của tổn thương loét .. 42 Bảng 3.4. Ảnh hưởng của Kiện tỳ chỉ thống HV đến số ổ loét trung bình .... 42 Bảng 3.5. Chỉ số loét của các lô nghiên cứu ................................................. 43
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ Hình 1.1. Giải phẫu dạ dày ............................................................................. 3 Hình 1.2. Loét dạ dày – tá tràng ..................................................................... 5 Hình 2.1. Chuột cống trắng chủng Wistar ..................................................... 27 Hình 2.2. Kính hiển vi Szm 45 – B1 ............................................................. 28 Hình 2.3. Bộ dụng cụ phẫu tích .................................................................... 28 Hình 3.2. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột loét mức độ vừa .............. 36 Hình 3.3. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét nặng ................ 36 Hình 3.4. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét vừa .................. 37 Hình 3.5. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột loét nhẹ ........................... 37 Hình 3.6. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột có xâm nhập viêm ........... 38 Hình 3.7. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét vừa .................. 38 Hình 3.8. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét nặng ................ 38 Hình 3.9. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột có ít ổ loét vừa ................ 39 Hình 3.10. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét vừa ................ 39 Hình 3.11. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét nhẹ ................ 40 Hình 3.12. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột viêm loét vừa ................ 40 Hình 3.13. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột lô chứng sinh học .......... 44 Hình 3.14. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột loét nhẹ ......................... 44 Hình 3.15. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột loét vừa ......................... 45 Hình 3.16. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột loét nặng ....................... 45 Hình 3.17. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 46 Hình 3.18. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 46 Hình 3.19. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 47 Hình 3.20. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 47 Hình 3.21. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 48 Hình 3.22. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột ...................................... 49 Hình 3.23. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột lô KTHV liều cao.......... 49 Hình 3.24. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột lô KTHV liều cao.......... 50 Hình 3.25. Hình ảnh đại thể và vi thể dạ dày chuột lô KTHV liều cao.......... 50
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Viêm loét dạ dày - tá tràng là một bệnh lý về tiêu hóa thường gặp ở Việt Nam và trên thế giới. Theo thống kê, hiện nay khoảng 10 – 15% dân số trên thế giới 10% dân số ở châu Âu – Mỹ và 5,6% dân số ở Việt Nam mắc bệnh viêm loét dạ dày – tá tràng. Hàng năm có khoảng 60% số người mắc bệnh có đợt đau cần dùng thuốc. Tình trạng bệnh lý này có thể gây ra các biến chứng nặng nề như xuất huyết tiêu hóa, thủng dạ dày, ung thư dạ dày,… do đó cần được chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời sẽ làm giảm tỷ lệ tái phát và ngăn ngừa biến chứng. Viêm loét dạ dày - tá tràng là hậu quả của sự kích ứng niêm mạc bởi các nhân tố ngoại sinh hoặc nội sinh như nhiễm độc, nhiễm khuẩn, miễn dịch. Quan điểm hiện nay cho rằng cơ chế bệnh sinh của viêm loét dạ dày - tá tràng vẫn là do yếu tố tấn công vượt trội yếu tố bảo vệ. Có nhiều nguyên nhân gây viêm loét dạ dày - tá tràng, trong đó các nguyên nhân chính là loét do Helicobacter pylori (H.P), loét do sử dụng thuốc giảm đau, chống viêm NSAID, corticoid và loét do stress. Vì vậy, với tình trạng lạm dụng thuốc giảm đau chống viêm, sử dụng kháng sinh không hợp lý, sự gia tăng tỷ lệ stress làm tình trạng viêm loét dạ dày - tá tràng tăng lên. Nghiên cứu tìm ra thuốc mới điều trị an toàn, hiệu quả, kinh tế là vấn đề cấp thiết. Mặc dù Y học hiện đại (YHHĐ) đã có những tiến bộ trong chẩn đoán và điều trị, tuy nhiên viêm loét dạ dày - tá tràng vẫn là một vấn đề sức khỏe lớn bởi số lượng bệnh nhân nhiều, tính chất bệnh là mạn tính, dễ tái phát, chi phí điều trị cao và có thể gây ra một số biến chứng nguy hiểm như: xuất huyết tiêu hóa, thủng, hẹp môn vị, ung thư... [5], [10]. Cần tìm ra phương pháp hoặc thuốc điều trị hỗ trợ mới để nâng cao hiệu quả điều trị, cũng như giảm các tác dụng không mong muốn.
2 Viêm loét dạ dày - tá tràng là bệnh danh của YHHĐ là tình trạng tổn thương niêm mạc dạ dày, còn trong y học cổ truyền (YHCT) là tình trạng rối loạn công năng của các tạng phủ Can, Tỳ, Vị và thường mô tả bệnh này trong các phạm trù “Vị quản thống”. Nguyên nhân gây chứng Vị quản thống theo YHCT gồm 3 nhóm nguyên nhân chính bao gồm nội nhân, ngoại nhân và bất nội ngoại nhân [4], [9]. Đã có nhiều nghiên cứu chỉ ra tác dụng của thuốc YHCT (đơn phương, bài thuốc cổ phương, hoặc nghiệm phương) trong điều trị viêm loét dạ dày - tá tràng trên thực nghiệm cũng như trên lâm sàng. Điều này chứng tỏ được giá trị của thuốc YHCT trong điều trị viêm loét dạ dày - tá tràng. Trong quá trình thực hành lâm sàng tại bệnh viện, tôi nhận thấy: Bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” là bài thuốc nghiệm phương, được sử dụng nhiều trên lâm sàng điều trị viêm loét dạ dày - tá tràng cho tác dụng cải thiện tốt các triệu chứng lâm sàng và trên hình ảnh nội soi dạ dày. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu khoa học nào, đánh giá nào để khẳng định tác dụng của bài thuốc. Để bước đầu khẳng định được tác dụng điều trị viêm loét dạ dày - tá tràng do tăng yếu tố tấn công và giảm yếu tố bảo vệ trong cơ chế bệnh sinh chủ yếu của viêm loét dạ dày tá tràng của bài thuốc chúng tôi tiến hành đề tài “Đánh giá tác dụng chống loét dạ dày - tá tràng của bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình thực nghiệm” với 2 mục tiêu: 1. Đánh giá tác dụng cuả bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình loét dạ dày bằng indometacin trên thực nghiệm. 2. Đánh giá tác dụng cuả bài thuốc “Kiện tỳ chỉ thống HV” trên mô hình loét tá tràng bằng cysteamin trên thực nghiệm.
3 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN 1.1. ĐẠI CƯƠNG VỀ VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG THEO YHHĐ 1.1.1. Giải phẫu dạ dày – tá tràng Dạ dày là phần giãn to nhất của ống tiêu hóa ở giữa thực quản và ruột non, nằm ở các vùng thượng vị, rốn, hạ sườn trái của bụng. Hình thể, vị trí của nó biến đổi bởi sự biến đổi của lượng thức ăn mà nó chứa và bởi các tạng xung quanh. Dung tích của dạ dày khoảng 30 ml ở trẻ sơ sinh, 1000 ml ở tuổi dậy thì và 1500 ml khi trưởng thành. Dạ dày rỗng có hình chữ J với hai thành trước và sau, hai bờ cong bé và lớn, hai đầu là tâm vị ở trên và môn vị ở dưới. Các phần của dạ dày kể từ trên xuống dưới là phần tâm vị, đáy vị, thân vị và phần môn vị. Hình 1.1. Giải phẫu dạ dày - Tâm vị: hay phần tâm vị là vùng dạ dày vây quanh lỗ tâm vị. Tâm vị nằm ở bên trái đường giữa, sau sụn sườn VII, cách chỗ sụn sườn VII gắn với xương ức 2,5 cm và ngang mức với đốt sống ngực XI. Bờ phải của thực quản liên tiếp với bờ cong nhỏ, trong khi bờ trái liên tiếp với bờ cong lớn tại
4 một góc nhọn gọi là khuyết tâm vị. - Các bờ cong: bờ cong nhỏ là bờ phải (bờ sau – trên) của dạ dày, từ tâm vị đi xuống dưới rồi cong sang phải tới môn vị. Bờ cong lớn hướng về phía trước – dưới và dài gấp năm lần bờ cong nhỏ, bắt đầu từ khuyết tâm vị, đầu tiên chạy lên về phía sau – trên và sang trái viền quanh đáy vị như một vòm, với nơi cao nhất của vòm ở ngang mức khoang gian sườn V trái, từ đây bờ cong lớn cong xuống dưới và ra trước, hơi lồi sang trái, tới tận sụn sườn X, sau đó hướng sang phải tới môn vị. - Đáy vị: là phần dạ dày nằm ở trên và bên trái lỗ tâm vị, cách thực quản bởi khuyết tâm vị. - Thân vị: nằm dưới đáy vị, được ngăn cách với đáy vị bởi một mặt phẳng nằm ngang qua lỗ tâm vị. Ở dưới, thân vị ngăn cách với phần môn vị bởi mặt phẳng đi ngang qua khuyết góc của bờ cong nhỏ và giới hạn trái của chỗ phình vị hang môn vị của bờ cong lớn. - Môn vị: nằm ngang gồm hang môn vị, ống môn vị và môn vị [1], [5]. 1.1.2. Định nghĩa, nguyên nhân và chẩn đoán viêm loét dạ dày - tá tràng 1.1.2.1. Định nghĩa Viêm loét dạ dày - tá tràng là tên gọi chung cho hai bệnh lý khác nhau của đường tiêu hóa: Viêm dạ dày cấp và mạn tính: là tình trạng viêm xảy ra tại các tế bào niêm mạc trên bề mặt dạ dày, trong đó: - Viêm dạ dày cấp là tình trạng viêm niêm mạc dạ dày cấp tính, thường có tính chất tạm thời, có thể kèm theo xuất huyết niêm mạc. - Viêm dạ dày mạn tính (VDDMT) là một bệnh tiến triển với những biến đổi tế bào biểu mô và sự mất dần các tuyến ở thân vị, hang vị. Sự biến đổi tế bào biểu mô có thể dẫn tới dị sản ruột, loạn sản. Định nghĩa này không loại trừ những trường hợp bệnh tiến triển qua những đợt tái phát xen kẽ với
5 những giai đoạn ổn định, hay kém hoạt động và hoạt động mạnh có nhiều bạch cầu đa nhân trung tính trong mô đệm mà trước đây thường dùng danh từ viêm dạ dày bán cấp [14]. Loét dạ dày là tình trạng niêm mạc bị tổn thương bề mặt vượt quá lớp cơ niêm do tác động của dịch vị dạ dày [2]. Hình 1.2. Loét dạ dày – tá tràng 1.1.2.2. Nguyên nhân Có nhiều nguyên nhân gây viêm loét dạ dày - tá tràng, trong đó có ba nguyên nhân chính: Helicobacter pylori (H.P): là nguyên nhân chủ yếu gây viêm loét dạ dày - tá tràng – tá tràng, viêm dạ dày cấp và mạn, ung thư dạ dày. Tỷ lệ nhiễm chung của người Việt Nam khoảng 70% [12], [26]. Các thuốc chống viêm, giảm đau NSAID và aspirin: bệnh nhân sử dụng các thuốc này có thể bị ổ loét cấp tính và thường là đa ổ. Stress: thường gặp ở các bệnh nhân nằm cấp cứu, thở máy, chấn thương sọ não, nhiễm trùng huyết, viêm tụy cấp, suy gan, suy thận… với tỷ lệ 50 – 100% [12].
6 1.1.2.3. Chẩn đoán  Triệu chứng lâm sàng: Triệu chứng lâm sàng của viêm loét dạ dày - tá tràng thường kín đáo, có thể là không có triệu chứng hoặc có nhưng không đặc hiệu. Đau bụng vùng thượng vị là triệu chứng gần như hằng định của bệnh này. Đau có thể từ mức độ khó chịu, âm ỉ đến dữ dội. Tùy thuộc vào vị trí tổn thương, mức độ cấp – mạn mà tính chất đau có ít nhiều khác biệt. Tùy vào vị trí tổn thương mà vị trí và hướng lan của tính chất đau có thể khác nhau. Thường đau sau ăn trong khoảng vài chục phút đến vài giờ. Đáp ứng với bữa ăn và thuốc trung hòa acid cũng kém hơn so với viêm loét tá tràng. Cũng có thể đau không liên quan đến bữa ăn [8]. - Có thể kèm theo các triệu chứng: buồn nôn, nôn, chán ăn, cảm giác nóng rát, đầy bụng, sụt cân, ợ chua, nôn ra máu hoặc đi ngoài phân đen trong trường hợp viêm loét cấp tính có biến chứng xuất huyết tiêu hóa cao. - Khám bụng: thường không có gì đặc biệt, đôi khi có thể thấy bụng trướng hoặc hơi co cứng nhẹ [18].  Cận lâm sàng - Nội soi dạ dày: được coi là phương pháp có giá trị nhất trong chẩn đoán xác định viêm loét. Ngoài ra, nội soi còn cung cấp các thông tin như vị trí, số lượng, kích thước, tính chất ổ viêm loét: cấp tính hay mạn tính, nông – sâu, bờ đều hoặc không đều, đáy sạch hay có chất hoại tử và các tổn thương kèm theo như viêm, trợt. - Test xác định H.P: có nhiều phương pháp: + Urease test hoặc nuôi cấy làm từ mảnh sinh thiết. + Tìm kháng thể kháng H.P trong máu. + Test thở C13, C14. + Tìm kháng nguyên H.P trong phân.
7 - Các xét nghiệm dịch vị, chụp dạ dày có uống thuốc cản quang hiện nay ít dùng và ít có giá trị chẩn đoán viêm loét dạ dày - tá tràng [12], [13]. 1.1.3. Đặc điểm mô bệnh học Chẩn đoán viêm loét dạ dày - tá tràng chính xác nhất là dựa vào kết quả mô bệnh học. Có rất nhiều phân loại viêm dạ dày khác nhau đã được đề xuất và ứng dụng từ trước đến nay như phân loại theo Kimura, Whitehead, Sydney System, OLGA… mỗi cách phân loại có những ưu, nhược điểm riêng. Điều này đã gây không ít khó khăn trong nghiên cứu, trong trao đổi thông tin giữa những người làm nội soi, những nhà bệnh học tiêu hóa với nhau. 1.1.3.1. Phân loại theo hệ thống Sydney Phân loại này được Hội nghị tiêu hóa Thế giới tổ chức tại Sydney năm 1990, sửa đổi và bổ sung năm 1994, đến năm 2000 cải tiến với mục đích thống nhất các phân loại viêm dạ dày đang sử dụng ở nhiều quốc gia. Hệ thống này gồm hai phần: hệ thống phân loại dựa trên nội soi và hệ thống phân loại mô bệnh học, trong đó hệ thống phân loại mô bệnh học được chú trọng hơn. Phân loại theo Sydney cải tiến: - Viêm mạn nông: hình ảnh thâm nhiễm các bào tương đơn nhân và bạch cầu mono chủ yếu ở phần ba trên vùng khe của niêm mạc dạ dày, các tuyến dạ dày phía dưới bình thường. - Viêm mạn teo: là thương tổn có sự phối hợp biểu mô tuyến và các tuyến. Tế bào viêm xâm nhập toàn bộ chiều dày niêm mạc làm giảm thể tích và số lượng các tuyến. - Mức độ viêm mạn tính: xác định mức độ viêm mạn dựa vào sự xâm nhập tế bào đơn nhân (lympho, tương bào, mô bào). + Viêm mạn tính nhẹ: số lượng bạch cầu đơn nhân rải rác trong mô đệm.
8 + Viêm mạn tính vừa: số lượng bạch cầu đơn nhân tương đối nhiều, phân bố rộng, quan sát thấy ở các vi trường. + Viêm mạn tính nặng: rất nhiều bạch cầu đơn nhân tập trung thành đám trong mô đệm. - Mức độ viêm hoạt động: dựa vào sự có mặt với mức độ khác nhau của bạch cầu đa nhân trung tính (BCĐNTT) trong biểu mô đệm, trong các khe và trong các biểu mô phủ bề mặt, biểu mô tuyến. + Hoạt động nhẹ: khi BCĐNTT chỉ rải rác < 1/3 độ sâu của khe tuyến và biểu mô phủ. + Hoạt động vừa: khi BCĐNTT không nhiều, phân bố ở mô đệm, các khe, có ở 1/3 đến 2/3 độ sâu của khe. + Hoạt động mạnh: khi BCĐNTT nhiều, phân bố ở trong mô đệm, trong các khe, xâm nhập vào giữa các tế bào biểu mô hoặc tập trung thành các đám, các ổ thâm nhiễm > 2/3 độ sâu của khe. + Không hoạt động: khi không có xâm nhập BCĐNTT. - Dị sản ruột: là sự biến đổi một phần hay toàn bộ cấu trúc của biểu mô niêm mạc dạ dày sang biểu mô niêm mạc ruột. - Vi khuẩn Helicobacter pylori: + Không nhiễm H.P: không tìm thấy H.P trên tất cả vi trường. + Nhiễm H.P mức độ ít: vi khuẩn đứng riêng lẻ hoặc thành từng nhóm nhỏ, chiếm < 1/3 bề mặt niêm mạc được quan sát. + Nhiễm H.P mức độ vừa: khi vi khuẩn xâm nhập trên bề mặt và ở các khe tuyến, chiếm từ 1/3 đến 2/3 bề mặt niêm mạc được quan sát. + Nhiễm H.P mức độ nhiều: khi có nhiều nhóm lớn vi khuẩn trên bề mặt và ở các khe tuyến, chiếm > 2/3 bề mặt niêm mạc được quan sát [9], [10], [11]. - Loạn sản: là hình ảnh quá sản tế bào, thay đổi cấu trúc, hình dạng nhân, chất nguyên sinh, thay đổi tỉ lệ nhân trên chất nguyên sinh [7].
9 - Ung thư: đa phần là ung thư biểu mô tuyến, về vi thể được chia thành type ruột và type lan tỏa [7]. 1.1.3.2. Phân loại theo hệ thống OLGA Hệ thống OLGA chia VDDMT thành năm giai đoạn từ 0 – IV: không teo (viêm nông), teo nhẹ, teo vừa và teo nặng theo cách cộng điểm đánh giá mức độ viêm teo niêm mạc vùng hang vị và thân vị. Bảng 1.1. Phân loại theo hệ thống OLGA [13]. Thân vị Mức độ teo Không teo Teo nhẹ Teo vừa Teo nặng Không teo Độ 0 Độ I Độ II Độ II Teo nhẹ Độ I Độ I Độ II Độ III Hang vị Teo vừa Độ II Độ II Độ III Độ IV Teo nặng Độ III Độ III Độ IV Độ IV Theo cách phân loại này, các nhà mô bệnh học định nghĩa viêm teo niêm mạc là tình trạng mất các tuyến thích hợp và dị sản ruột cũng có biểu hiện mất các tuyến thích hợp, hai loại này được xếp vào nhóm teo niêm mạc có đi kèm dị sản. Cách đánh giá này đã đạt được sự thống nhất cao hơn và giúp cho tiên lượng nguy cơ ung thư dạ dày dễ dàng hơn trong thực hành lâm sàng [12], [13]. 1.2. VIÊM LOÉT DẠ DÀY - TÁ TRÀNG THEO Y HỌC CỔ TRUYỀN 1.2.1. Đại cương YHCT không có bệnh danh viêm loét dạ dày - tá tràng, căn cứ vào các triệu chứng lâm sàng, viêm loét dạ dày - tá tràng thuộc phạm vi của chứng Vị quản thống. Trong các sách y văn cổ đã mô tả rất kỹ về chứng bệnh này. Mô tả sớm nhất về triệu chứng của Vị quản thống được tìm thấy trong Hoàng đế