Ly hôn có yếu tố nước ngoài

62<br /> <br /> Sáng ngày 26- 05- 2005<br /> <br /> LY HÔN CÓ YẾU TỐ NƯỚC NGOÀI<br /> <br /> <br /> BERNARD AUDIT<br /> Giáo sư, Chủ nhiệm Bộ môn Tư pháp quốc tế<br /> Trường Đại học Paris II (Panthéon-Assas), Pháp<br /> <br /> <br /> Cũng giống như mọi vấn đề liên quan đến quy chế nhân thân, vấn đề ly hôn có yếu tố<br /> nước ngoài bắt nguồn từ hiện tượng di dân. Vợ, chồng có thể là công dân của những<br /> nước khác nhau hoặc có thể có cùng quốc tịch nhưng cư trú tại những nước khác<br /> nhau; thậm chí, vợ chồng có thể không cùng quốc tịch và nơi cư trú: do người vợ hoặc<br /> người chồng đi lao động ở nước ngoài xa gia đình hoặc đơn giản là do hai người đã ly<br /> thân trên thực tế để chuẩn bị chính thức chấm dứt quan hệ hôn nhân. Nhìn từ góc độ<br /> xã hội học, có thể nhận thấy rằng hiện nay, ở nhiều nước, nguy cơ tan vỡ gia đình<br /> ngày một gia tăng do tác động của nhiều yếu tố khác nhau: người phụ nữ ngày càng<br /> trở nên độc lập hơn; tuổi thọ của con người được nâng cao; quan niệm truyền thống<br /> về ly hôn dần thay đổi: ly hôn không còn bị coi là một tội lỗi.<br /> <br /> Do mỗi quốc gia có một cách nhìn nhận khác nhau về hôn nhân, dẫn đến sự khác biệt<br /> trong quy định của nội luật nên ly hôn có yếu tố nước ngoài thực sự đặt ra vấn đề<br /> xung đột pháp luật. Thực vậy, chỉ liên quan đến các trường hợp ly hôn, chúng ta cũng<br /> có thể nhận thấy rất nhiều quan điểm khác nhau về căn cứ ly hôn: từ quan điểm chặt<br /> chẽ về ly hôn do có yếu tố lỗi của vợ hoặc chồng cho đến quan điểm thoáng hơn về ly<br /> hôn do ly thân từ hai năm trở lên và cuối cùng là quan điểm cởi mở hơn nữa với<br /> trường hợp thuận tình ly hôn và chấm dứt chung sống (trường hợp này mới phát triển<br /> tại Pháp). Sự đa dạng về quan điểm đối với vấn đề ly hôn đồng thời cũng tác động<br /> nhất định đến những quy định về thủ tục ly hôn, vốn có quan hệ chặt chẽ với vấn đề<br /> nội dung. Hiện nay, nhiều quốc gia đã chuyển từ quan điểm thứ nhất (ly hôn do lỗi)<br /> sang quan điểm thứ ba (thuận tình ly hôn).<br /> <br /> Ngày nay, những khác biệt giữa các nước trong vấn đề ly hôn đã có xu hướng giảm<br /> bớt. Những nước trước đây từng phản đối ly hôn thì giờ đây cũng đã chấp nhận khái<br /> niệm này. Có thể nói, hiện nay, không còn nước nào không cho phép ly hôn. Các quy<br /> định về căn cứ ly hôn cũng dần thống nhất với nhau. Mặc dù vậy, quy định của các<br /> nước về ly hôn cũng chưa hẳn đã hoàn toàn thống nhất: tùy nước mà ly hôn có thể<br /> đơn giản hoặc phức tạp. Điều này khiến cho khi xảy ra tranh chấp, vợ chồng có thể lợi<br /> dụng những điểm khác biệt này để lẩn tránh pháp luật.<br /> <br /> Ngoài ra, ly hôn cũng vấn đề nhạy cảm thể hiện sự xung đột giữa các nền văn hóa, bởi<br /> vì ly hôn khiến cho chúng ta nhìn nhận lại một vấn đề cơ bản đối với một số quốc gia,<br /> đó là vấn đề bình đẳng nam-nữ. Đặc biệt, pháp luật của các nước Hồi giáo, vốn dựa<br /> trên tư tưởng trọng nam khinh nữ, còn cho phép người chồng được đơn phương chấm<br /> dứt hôn nhân.<br /> <br /> Theo quan điểm phổ biến nhất hiện nay, ly hôn là "chế định có hình thức của một vụ<br /> kiện". Ở những nước theo hệ thống luật Common Law, ly hôn chỉ đơn giản đặt ra vấn<br /> đề về thẩm quyền của Tòa án thụ lý hồ sơ: Nếu một Tòa án có thẩm quyền thụ lý hồ<br /> sơ thì Tòa án đó sẽ áp dụng pháp luật nước mình. Trong khi ở những hệ thống luật<br /> khác, nếu vụ việc có yếu tố nước ngoài thì cần tách biệt hai vấn đề là pháp luật áp<br /> dụng và thẩm quyền của Tòa án; đồng thời, cũng phải tính đến vấn đề công nhận<br /> quyết định ly hôn của cơ quan có thẩm quyền nước ngoài. Chính vì vậy, bài trình bày<br /> này sẽ đề cập lần lượt hai vấn đề sau: xung đột pháp luật và xung đột thẩm quyền xét<br /> xử.<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  63<br /> <br /> I. XUNG ĐỘT PHÁP LUẬT<br /> <br /> Do thời gian có hạn nên tôi sẽ chỉ trình bày các quy định về căn cứ ly hôn. Ly hôn là<br /> vấn đề thuộc về quy chế nhân thân và do vậy, chịu sự điều chỉnh của pháp luật nhân<br /> thân (Luật nơi cư trú của đương sự hoặc luật của nước mà đương sự mang quốc tịch).<br /> Về điểm này, người ta nhận thấy có sự do dự trong việc lựa chọn giữa hệ thuộc luật<br /> nơi cư trú của đương sự và hệ thuộc luật của nước mà đương sự mang quốc tịch.<br /> <br /> A. HỆ THUỘC LUẬT QUỐC TỊCH<br /> <br /> Hệ thuộc luật này thể hiện quan điểm truyền thống về chủ quyền và thẩm quyền của<br /> một quốc gia đối với công dân của nước mình tại nơi họ cư trú. Tuy nhiên, vấn đề này<br /> lại đặt ra một số khó khăn về mặt thực tiễn và thậm chí là cả về mặt lý luận.<br /> <br /> 1. Khó khăn về mặt thực tiễn: tình trạng một người có nhiều quốc tịch hoặc không<br /> quốc tịch<br /> <br /> Khó khăn lớn nhất là tình trạng một người có nhiều quốc tịch. Tình trạng này hiện khá<br /> phổ biến, do pháp luật của nhiều nước cho phép phụ nữ sau khi kết hôn với người<br /> nước ngoài vẫn được giữ quốc tịch gốc. Một lý do khác, đó là phụ nữ có quyền yêu cầu<br /> cho con cái được mang quốc tịch của mẹ. Do vậy, nhiều trẻ em sinh ra có hai quốc<br /> tịch. Đối với xung đột về quốc tịch, có hai giải pháp truyền thống, đó là:<br /> <br /> ƒ Nếu người có nhiều quốc tịch là công dân của nước có cơ quan thụ lý vụ việc<br /> thì quốc tịch của nước có cơ quan thụ lý vụ việc đương nhiên là quốc tịch có giá<br /> trị;<br /> <br /> ƒ Nếu người đó có hai quốc tịch nước ngoài thì cơ quan thụ lý vụ việc phải xác<br /> định quốc tịch nào là quốc tịch có quan hệ chặt chẽ nhất.<br /> <br /> Giải pháp thứ nhất tương đối khó, bởi vì giải pháp này sẽ dẫn đến tình huống người vợ<br /> là công dân của nước A kết hôn với người chồng là công dân của nước B và sau đó có<br /> quốc tịch của nước B do kết hôn. Nếu thủ tục ly hôn được tiến hành tại nước B thì<br /> pháp luật áp dụng là pháp luật nước B. Quyết định ly hôn có nguy c không được công<br /> nhận tại nước A. Chính vì vậy, giải pháp hợp lý nhất là trong trường hợp quyết định<br /> được đưa ra nước ngoài, thẩm phán được yêu cầu công nhận quyết định ly hôn (ở đây<br /> là thẩm phán nước A) nên công nhận quyết định ly hôn mà không chỉ trích quyết định<br /> này của thẩm phán nước B. Giải pháp này hiện đang rất phổ biến trong thực tiễn xét<br /> xử ở Châu Âu. Đây đồng thời cũng là giải pháp được quy định tại Công ước La Hay<br /> năm 1970 về công nhận quyết định ly hôn.<br /> <br /> Đối với giải pháp thứ hai, chúng ta thậm chí có thể không ưu tiên lựa chọn quốc tịch<br /> của nước có Tòa án thụ lý vụ việc nếu quốc tịch này không có quan hệ chặt chẽ với<br /> đương sự. Theo hướng này, khoản 1 và 3 Điều 1 Đạo luật năm 1981 của Hà Lan quy<br /> định rằng: "Nếu một người có từ hai quốc tịch trở lên thì luật quốc tịch có hiệu lực áp<br /> dụng là luật của nước có quan hệ chặt chẽ nhất với người đó trong mọi trường hợp ".<br /> <br /> 2. Khó khăn về mặt lý luận<br /> <br /> Quy định vấn đề ly hôn thuộc phạm vi điều chỉnh của luật quốc tịch tất yếu đặt ra vấn<br /> đề luật áp dụng đối với những gia đình có thành viên là công dân của những nước<br /> khác nhau. Trong luật quốc tịch, nhiều giải pháp đã được tính đến, tuy nhiên, không<br /> giải pháp nào thỏa mãn yêu cầu đặt ra:<br /> <br /> ƒ Áp dụng kết hợp luật quốc tịch của cả người vợ và người chồng: giải pháp này<br /> không phù hợp bởi vì quy định như vậy quá gò bó;<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 64<br /> <br /> ƒ Áp dụng riêng rẽ luật quốc tịch của từng người cho từng vấn đề tương ứng: giải<br /> pháp này sẽ dẫn đến những hệ quả vô lý (một người được coi là đã ly hôn ở nước<br /> này trong khi người còn lại vẫn được coi là đã kết hôn ở nước khác);<br /> <br /> ƒ Lựa chọn áp dụng luật quốc tịch của vợ hoặc của chồng: trước đây, pháp luật<br /> áp dụng là pháp luật của người chồng. Ngày nay, phương án này đôi khi vẫn được<br /> áp dụng tại các Tòa Bảo hiến của Đức, Ý hoặc được quy định trong pháp luật của<br /> một số nước như Tây Ban Nha, Nhật Bản. Các quốc gia Hồi giáo hiện vẫn áp dụng<br /> giải pháp này.<br /> <br /> Như vậy, chỉ còn một giải pháp duy nhất khả thi, đồng thời cũng là giải pháp phổ biến<br /> hiện nay, đó là căn cứ theo hệ thuộc phụ trợ: hệ thuộc luật nơi cư trú chung. Giải<br /> pháp này được đề xuất tại Điều 7 Nghị quyết của Viện Pháp luật quốc tế và sau đó<br /> được chuyển hóa vào nội luật của nhiều nước. Cùng với thời gian, các phương án dần<br /> được tinh lọc để đi đến thứ tự ưu tiên áp dụng như sau: trước hết phải ưu tiên áp dụng<br /> pháp luật quốc tịch chung của vợ và chồng; trong trường hợp không có quốc tịch<br /> chung, áp dụng pháp luật quốc tịch chung cuối cùng; tiếp đến là pháp luật nơi cư trú<br /> chung; nơi cư trú chung cuối cùng và cuối cùng là pháp luật của Tòa án thụ lý vụ việc.<br /> <br /> B. HỆ THUỘC LUẬT NƠI CƯ TRÚ HOẶC NƠI THƯỜNG TRÚ<br /> <br /> Quy định áp dụng pháp luật nơi cư trú đối với vấn đề ly hôn thể hiện nguyên tắc "pháp<br /> luật áp dụng đối với một tình huống nhất định là pháp luật nơi gần nhất so với nơi xảy<br /> ra tình huống đó". Khái niệm nơi cư trú phải được hiểu là nơi cư trú trong quan hệ tư<br /> pháp quốc tế. Cụ thể là nếu hai vợ chồng không chung sống với nhau nhưng cùng cư<br /> trú trong một nước thì được coi là có cùng nơi cư trú. Điều quan trọng là tình huống<br /> trên thực tế bởi vì thực tế thường khác với khái niệm pháp lý trong nội luật. Hiện nay,<br /> có thể nhận thấy xu hướng chung là chuyển sang căn cứ theo một tiêu chí cụ thể hơn,<br /> tiêu chí nơi thường trú (Đạo luật năm 1981 của Hà Lan quy định trong trường hợp<br /> không có quốc tịch chung thì căn cứ theo tiêu chí "nơi thường trú tại cùng một nước").<br /> <br /> 1. Thuận lợi<br /> <br /> Hệ thuộc này có nhiều thuận lợi. Thứ nhất, nếu ly hôn chịu sự điều chỉnh của pháp luật<br /> quốc tịch thì sẽ có khả năng phải áp dụng pháp luật nước ngoài; như vậy, thẩm phán<br /> sẽ gặp khó khăn hơn so với việc áp dụng pháp luật của Tòa án. Tuy nhiên, nếu pháp<br /> luật áp dụng là pháp luật nơi cư trú hoặc pháp luật nơi thường trú thì điều này hoàn<br /> toàn phù hợp với tiêu chí chung về thẩm quyền xét xử của Tòa án: thẩm phán hầu<br /> như sẽ không còn phải áp dụng pháp luật nước ngoài. Thứ hai, với hệ thuộc nơi cư trú<br /> hoặc nơi thường trú, chúng ta có thể tránh được tình trạng pháp luật của vợ và chồng<br /> có quy định khác biệt. Rất có thể quy định cũ về việc đương nhiên coi phụ nữ có cùng<br /> nơi cư trú với chồng sẽ được xóa bỏ. Tuy nhiên, trên thực tế, vợ chồng thường cư trú<br /> tại cùng một nước. Trong trường hợp vợ chồng cư trú tại các nước khác nhau, chúng<br /> ta có thể áp dụng pháp luật nơi cư trú chung cuối cùng (với điều kiện một trong hai<br /> người hiện vẫn đang cư trú tại nơi cư trú đó; đây là trường hợp thường xuyên xảy ra<br /> nhất trên thực tế).<br /> <br /> Với những thuận lợi nêu trên, hiện nay, hệ thuộc luật nơi cư trú hoặc nơi thường trú<br /> thường hay được áp dụng hơn hệ thuộc luật quốc tịch. Về nguyên tắc, pháp luật Pháp<br /> căn cứ theo hệ thuộc luật quốc tịch. Từ năm 1975, các trường hợp ly hôn giữa các cặp<br /> vợ chồng cư trú tại Pháp do pháp luật Pháp điều chỉnh. Nếu quy định này được ban<br /> hành vào thời điểm hiện nay thì rất có thể, pháp luật Pháp sẽ lựa chọn tiêu chí nơi<br /> thường trú. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa rằng hai hệ thuộc này không có những<br /> hạn chế nhất định.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  65<br /> <br /> 2. Hạn chế<br /> <br /> Một hạn chế của hệ thuộc nơi cư trú và đặc biệt là hệ thuộc nơi thường trú, đó là trong<br /> một số trường hợp, chúng ta không thể xác định được chính xác hệ thuộc cần áp<br /> dụng. Ví dụ: Đối với những người lao động nhập cư, chúng ta không thể biết họ muốn<br /> cư trú lâu dài hay chỉ muốn tạm trú tại nước tiếp nhận lao động. Ngoài ra, cá nhân có<br /> thể khai báo không đúng sự thật để lẩn tránh pháp luật, bởi vì định nghĩa về nơi cư trú<br /> của một người thể hiện ý định cư trú của người đó. Hạn chế này thường không xảy ra<br /> đối với hệ thuộc nơi thường trú, tuy nhiên, hệ thuộc này lại có hạn chế khác, đó là: nơi<br /> thường trú thường xuyên thay đổi, làm ảnh hưởng đến hiệu lực của quyết định ly hôn.<br /> Nếu ly hôn được giải quyết theo pháp luật của nước nơi vợ chồng thường trú thì khi nơi<br /> thường trú thay đổi, liệu hiệu lực của quyết định ly hôn có thay đổi theo pháp luật của<br /> nơi thường trú mới hay không?<br /> <br /> Cũng có thể xảy ra trường hợp vợ chồng không cư trú hoặc không thường trú tại cùng<br /> một nước. Trong trường hợp này, chúng ta có thể áp dụng trở lại hệ thuộc "luật quốc<br /> tịch chung", nếu vợ chồng cùng chung quốc tịch (P. Lagarde)…<br /> <br /> C. XEM XÉT NGUYỆN VỌNG CỦA CÁC BÊN<br /> <br /> Nghị quyết năm 1987 của Viện Pháp luật quốc tế về hai hệ thuộc luật quốc tịch và luật<br /> nơi cư trú trong tư pháp quốc tế quy định như sau: "5. Về hiệu lực của việc kết hôn, ly<br /> hôn và ly thân, các quốc gia nên cho phép vợ chồng được tự do lựa chọn giữa luật<br /> quốc tịch và luật nơi cư trú, nếu vợ chồng có cùng quốc tịch, cùng nơi cư trú và nước<br /> mà vợ chồng mang quốc tịch không phải là nước nơi vợ chồng cư trú".<br /> <br /> Tương tự, Đạo luật năm 1981 của Hà Lan nêu trên cũng đề cập đến trường hợp vợ<br /> chồng có cùng quốc tịch nhưng quốc tịch chung không kéo theo quan hệ xã hội thực tế<br /> với nước có liên quan đối với ít nhất một trong hai người. Trong trường hợp này, pháp<br /> luật quốc tịch chung chỉ có hiệu lực áp dụng nếu vợ chồng lựa chọn áp dụng pháp luật<br /> này; nếu không, pháp luật áp dụng là pháp luật nơi thường trú của vợ chồng (như<br /> vậy, với quy định này, phụ nữ có thể không thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật<br /> của người chồng, tức pháp luật của nước mà người vợ mặc nhiên mang quốc tịch kể từ<br /> thời điểm kết hôn (khoản 2 Điều 1). Ngoài ra, khoản 4 Điều này còn cho phép người<br /> vợ hợp tự do lựa chọn pháp luật Hà Lan là pháp luật áp dụng trong mọi trường hợp.<br /> Quy định này nhằm cho phép lựa chọn áp dụng pháp luật của Tòa án trong trường hợp<br /> Tòa án có thẩm quyền xét xử vụ việc.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> <br /> Mỗi hệ thống pháp luật có thể có những hệ thuộc chính khác nhau; tuy nhiên, hệ<br /> thuộc nơi cư trú và hệ thuộc nơi thường trú vẫn là những hệ thuộc phụ trợ thường<br /> xuyên được sử dụng tại các nước theo hệ thuộc luật quốc tịch.<br /> <br /> II. XUNG ĐỘT THẨM QUYỀN XÉT XỬ<br /> <br /> A. THẨM QUYỀN CỦA TÒA ÁN<br /> Trong lĩnh vực ly hôn, có rất nhiều căn cứ xác định thẩm quyền đa dạng; điều này<br /> khiến cho chúng ta phải lưu ý đến vấn đề nhiều Tòa án được yêu cầu giải quyết cùng<br /> một vụ việc.<br /> 1. Tính đa dạng của các căn cứ xác định thẩm quyền<br /> a. Căn cứ khách quan<br /> <br /> Một số căn cứ cho phép xác định được thẩm quyền của Tòa án mà ít gây tranh chấp.<br /> Căn cứ đầu tiên là Tòa án của nước nơi thường trú của vợ chồng. Căn cứ này được dễ<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 66<br /> <br /> dàng chấp nhận bởi vì có quan hệ chặt chẽ với tình huống. Trong trường hợp vợ chồng<br /> không thường trú tại cùng một nơi thì có thể xác định thẩm quyền của Tòa án theo các<br /> căn cứ sau:<br /> <br /> o Nơi thường trú chung cuối cùng của vợ chồng, với điều kiện vợ hoặc chồng vẫn<br /> phải tiếp tục cư trú tại nơi đó. Nơi thường trú chung cuối cùng là nơi tập trung<br /> quyền lợi của vợ chồng. Ngoài ra, có thể tính đến việc con chưa thành niên hiện<br /> vẫn đang cư trú cùng với vợ hoặc chồng tại nơi cư trú chung cuối cùng của vợ<br /> chồng.<br /> o Nơi thường trú của bị đơn: Đây là một căn cứ xác định thẩm quyền khá phổ<br /> biến.<br /> <br /> o Nơi thường trú của nguyên đơn. Căn cứ này không phù hợp với nguyên tắc xác<br /> định thẩm quyền truyền thống theo đó cần ưu tiên áp dụng tiêu chí nơi cư trú của<br /> bị đơn. Tuy nhiên, xuất phát từ tính đặc thù của vấn đề ly hôn, chúng ta vẫn có thể<br /> áp dụng căn cứ nơi thường trú của nguyên đơn: quyền lợi của nguyên đơn thường<br /> xứng đáng được ưu tiên xem xét hơn quyền lợi của bị đơn, bởi vì đây là trường hợp<br /> liên quan đến một người vợ hoặc chồng bị bỏ rơi. Tuy nhiên, để xác định thẩm<br /> quyền theo căn cứ này, thời gian cư trú của nguyên đơn phải đủ dài (theo Nghị định<br /> mới đây của Liên minh Châu Âu, thời gian này là 1 năm và có thể giảm xuống 6<br /> tháng nếu vợ hoặc chồng là công dân của nước có liên quan hoặc "cư trú" tại nước<br /> này theo cách giải thích của các nước theo hệ thống luật Common Law).<br /> <br /> o Trong một số trường hợp, Tòa án có thẩm quyền là Tòa án nơi kết hôn. Tuy<br /> nhiên, căn cứ xác định thẩm quyền này không hoàn toàn thỏa đáng.<br /> <br /> b. Quốc tịch của vợ chồng<br /> <br /> Về nguyên tắc, căn cứ này không đặt ra vấn đề gì nếu quốc tịch được căn cứ là quốc<br /> tịch chung của vợ chồng; bởi vì trong trường hợp đó, căn cứ này không phân biệt quốc<br /> tịch của vợ và chồng. Nghị định của Cộng đồng Châu Âu về thẩm quyền của Tòa án,<br /> công nhận và thi hành quyết định của Tòa án trong lĩnh vực hôn nhân quy định căn cứ<br /> đầu tiên được sử dụng để xác định thẩm quyền trực tiếp của Tòa án là căn cứ nơi<br /> thường trú chung của vợ chồng. Trong trường hợp vợ chồng có nơi thường trú chung<br /> thì Tòa án có thẩm quyền là Tòa án của nước mà vợ chồng mang quốc tịch. Phương án<br /> này chính là phương án quy định trong Công ước La Hay ngày 1 tháng 6 năm 1970 về<br /> công nhận quyết định ly hôn (Điều 2.3.). Ngoài ra, chúng ta còn thấy xuất hiện thêm<br /> một điều kiện, đó là quốc tịch chung của vợ chồng phải ít có ý nghĩa đối với một trong<br /> hai vợ chồng; đây là trường hợp người phụ nữ được tự động nhập quốc tịch của chồng<br /> sau khi kết hôn và cả hai vợ chồng đều không cư trú tại nước mà họ mang quốc tịch.<br /> <br /> Căn cứ quốc tịch của bị đơn cũng không vấp phải thái độ phản đối nào, với điều kiện bị<br /> đơn được quyền tự do sử dụng hoặc không sử dụng căn cứ này.<br /> <br /> Còn trường hợp quốc tịch của nguyên đơn? Vốn được công nhận một cách phổ biến,<br /> thẩm quyền riêng biệt của quốc gia trong việc điều chỉnh quy chế công dân của nước<br /> mình hoàn toàn có thể mở rộng sang cả lĩnh vực về thẩm quyền của Tòa án để đảm<br /> bảo quyền lợi của quốc gia trong lĩnh vực này. Đây có thể được coi là một đặc quyền;<br /> tuy nhiên, thẩm quyền của Tòa án trong trường hợp này lại hoàn toàn có căn cứ. Tóm<br /> lại, thẩm quyền của Tòa án nước có nguyên đơn là công dân không nhất thiết kéo theo<br /> hiệu lực áp dụng của luật của Tòa án đó. Như chúng ta đã xem xét, hiện nay, thông<br /> thường, trong trường hợp vợ chồng không cùng quốc tịch, quy phạm xung đột sẽ dẫn<br /> chiếu đến pháp luật của nơi cư trú chung hoặc thậm chí là nơi cư trú chung cuối cùng<br /> nhằm nhanh chóng áp dụng pháp luật quốc tịch của một bên. Ngoài ra, cho dù Tòa án<br /> áp dụng pháp luật của nước mà nguyên đơn mang quốc tịch với tư cách là pháp luật<br /> có hiệu lực áp dụng chính hoặc áp dụng phụ trợ, thì cũng hoàn toàn dễ hiểu khi một<br /> người có thể được Tòa án trong nước áp dụng pháp luật nhân thân của nước mình.<br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />  67<br /> <br /> Liên quan đến quy phạm xác định thẩm quyền gián tiếp, Công ước La Hay nói trên đã<br /> công nhận Tòa án có thẩm quyền là Tòa án của nước mà nguyên đơn đã từng mang<br /> quốc tịch, kèm theo một số điều kiện bổ sung đối với yếu tố chủ quan này (điểm 4 và<br /> 5 Điều 2).<br /> <br /> Thỏa thuận chung của vợ chồng cũng có thể được chấp nhận. Trước hết, thỏa thuận<br /> chung của vợ chồng cho phép khắc phục tình trạng có quá nhiều căn cứ xác định thẩm<br /> quyền của Tòa án: nếu vợ chồng thống nhất lựa chọn một căn cứ để xác định thẩm<br /> quyền của Tòa án thì thỏa thuận của vợ chồng sẽ cho phép loại trừ các căn cứ còn lại.<br /> Tuy nhiên, thỏa thuận chung của vợ chồng không thực sự là một yếu tố có căn cứ<br /> vững chắc, bởi vì thỏa thuận của vợ chồng có thể dẫn đến các trường hợp lạm dụng<br /> (forum shopping). Có thể xác định được các Tòa án có thẩm quyền thụ lý vụ án; hoặc<br /> trong trường hợp liên quan đến việc công nhận quyết định ly hôn, chúng ta có thể yêu<br /> cầu Tòa án phải có liên hệ chặt chẽ với tình huống. Nghị định của Liên minh Châu Âu<br /> cho phép vợ chồng yêu cầu Tòa án nơi thường trú của vợ hoặc chồng giải quyết ly<br /> hôn, nếu yêu cầu đó là yêu cầu chung của vợ chồng.<br /> <br /> 2. Vấn đề nhiều Tòa án cùng thụ lý một vụ việc (litispendance)<br /> <br /> Do có nhiều căn cứ khác nhau để xác định thẩm quyền của Tòa án, đồng thời xuất<br /> phát từ đặc điểm còn nhiều tranh cãi của các tranh chấp giữa vợ và chồng nên nguy<br /> cơ một vụ việc được 2 Tòa án cùng thụ lý là tương đối cao. Trong trường hợp này, cần<br /> loại trừ một Tòa án, nếu không, các Tòa án có thể sẽ gặp phải những tình huống hoàn<br /> toàn mâu thuẫn với nhau. Đây chính là nguyên tắc giải quyết trường hợp nhiều tòa án<br /> cùng có thẩm quyền đối với một vụ việc. Nguyên tắc này ngăn chặn khả năng khởi<br /> kiện trước một Tòa án nếu vụ việc đã được một Tòa án khác thụ lý. Về nguyên tắc,<br /> Tòa án thứ hai thụ lý vụ việc phải chuyển hồ sơ sang cho Tòa án thứ nhất giải quyết.<br /> Tuy nhiên, hiện nay, ngoài một số công ước quốc tế, vấn đề tòa án của nhiều nước<br /> cùng có thẩm quyền đói với một vụ việc còn rất ít được đề cập.<br /> <br /> Nghị định của Liên minh Châu Âu là một ví dụ về công nhận tình trạng tòa án của<br /> nhiều nước cùng có thẩm quyền với một vụ việc (litispendance). Có thể nhận thấy<br /> Nghị định này đã công nhận khái niệm litispendance theo nghĩa rộng. Về nguyên tắc,<br /> litispendance chỉ xảy ra khi Tòa án của hai nước khác nhau nhận được yêu cầu khởi<br /> kiện đối với cùng một vụ việc và cùng có thẩm quyền đối với vụ việc đó. Tuy nhiên, ở<br /> đây, chúng ta lại đang ở trong khuôn khổ của vấn đề chia rẽ giữa vợ và chồng, tức<br /> một vấn đề được thể hiện qua hai nội dung hoàn toàn khác biệt là ly hôn và ly thân;<br /> và trong một số trường hợp còn có thêm một nội dung nữa, đó là yêu cầu tuyên bố<br /> hôn nhân vô hiệu. Theo quy định của Nghị định Liên minh Châu Âu, dù nội dung khởi<br /> kiện có thể khác nhau (ví dụ một người yêu cầu ly hôn tại một nước thành viên của<br /> Liên minh Châu Âu còn người kia yêu cầu tuyên bố hôn nhân vô hiệu tại một nước<br /> thành viên khác) thì Tòa án thứ hai thụ lý vụ việc phải mặc nhiên đình chỉ vụ việc cho<br /> đến khi xác định được thẩm quyền của Tòa án thứ nhất. Nếu Tòa án thứ nhất có thẩm<br /> quyền thì Tòa án thứ hai phải chuyển hồ sơ vụ việc sang cho Tòa án thứ nhất, đồng<br /> thời nguyên đơn đã khởi kiện ra Tòa án thứ hai có thể khởi kiện ra Tòa án thứ nhất có<br /> thẩm quyền (Điều 19).<br /> <br /> B. CÔNG NHẬN QUYẾT ĐỊNH LY HÔN CỦA TÒA ÁN NƯỚC NGOÀI<br /> <br /> Nếu quyết định ly hôn được đưa ra tại một nước thì quyết định này nên được công<br /> nhận tại những nước khác nhằm tránh tình trạng một quyết định có quy chế không<br /> thống nhất tại những nước khác nhau. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa rằng chúng<br /> ta có thể bỏ qua công tác kiểm tra quyết định ly hôn của Tòa án nước ngoài. Những<br /> nội dung cơ bản của công tác kiểm tra này tương đối phổ biến.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br /> 68<br /> <br /> 1. Kiểm tra thẩm quyền của Tòa án ra quyết định<br /> <br /> Đây là nội dung quan trọng nhất. Chúng ta không nên coi quy phạm xác định thẩm<br /> quyền của Tòa án là các quy phạm thẩm quyền chuyên biệt. Hiện nay, quan điểm này<br /> cũng đã dần thay đổi. Căn cứ xác định thẩm quyền hợp lý nhất, đó là căn cứ về mối<br /> quan hệ hệ thuộc cần thiết giữa Tòa án và vụ việc.<br /> <br /> 2. Liệu có cần kiểm tra pháp luật áp dụng?<br /> <br /> Không cần thiết phải kiểm tra pháp luật áp dụng, bởi vì quốc tịch, nơi cư trú và nơi<br /> thường trú đều đã là những hệ thuộc chặt chẽ. Pháp luật hiện đại của Hà Lan, Đức,<br /> Thụy Sĩ… quy định không cần kiểm tra pháp luật áp dụng.<br /> <br /> 3. Trật tự công<br /> <br /> Có hai hình thức trật tự công:<br /> <br /> a. Trật tự công về mặt tố tụng<br /> <br /> Trật tự công về mặt tố tụng liên quan đến công tác kiểm tra, giám sát việc tuân thủ<br /> các quyền tự bảo vệ, hay nói cách khác là kiểm tra xem liệu các quyền tố tụng của<br /> người vợ hoặc chồng đã được đảm bảo tuân thủ hay chưa. Tuy nhiên, về khía cạnh<br /> này, trường hợp thuận tình ly hôn lại đặt ra một vấn đề tương đối đặc thù: Bởi vì ở<br /> đây, chúng ta không thể đề cập đến "các quyền tự bảo vệ", tuy nhiên, điều này không<br /> có nghĩa là không thể xảy ra trường hợp người vợ hoặc người chồng gây sức ép buộc<br /> người kia thuận tình ly hôn.<br /> <br /> b. Trật tự công về mặt nội dung<br /> <br /> Chúng ta cần phải chấp nhận các hình thức ly hôn khác với các hình thức quy định<br /> trong pháp luật của Tòa án nơi thi hành quyết định ly hôn (căn cứ khác nhau, hiệu lực<br /> ly hôn rộng hơn hoặc hạn chế hơn). Tuy nhiên, riêng đối với các quan niệm về mặt<br /> đạo đức, cần đặc biệt tránh công nhận các quan điểm đạo đức trái ngược với quan<br /> điểm của mình. Đây chính là trường hợp người chồng đơn phương chấm dứt hôn nhân.<br /> <br /> 4. Vi phạm pháp luật<br /> <br /> Do có quá nhiều trường hợp lạm dụng để lẩn tránh pháp luật (forum shopping) trong<br /> lĩnh vực ly hôn nên cần quy định thêm điều kiện không vi phạm pháp luật. Tuy nhiên,<br /> cần lưu ý rằng điều kiện không vi phạm pháp luật thường trùng với các điều kiện đã<br /> nêu trên. Bởi vì vi phạm pháp luật thường đi kèm với vi phạm về thẩm quyền của Tòa<br /> án thụ lý vụ việc, vi phạm về quyền tự bảo vệ hoặc vi phạm về pháp luật áp dụng<br /> (nếu chúng ta vẫn giữ nguyên điều kiện này).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Nhà Pháp luật Việt - Pháp<br />