Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_2

Chia sẻ: Up Upload | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

117
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'minh triết phương đông và triết học phương tây_2', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_2

32 nh»m ®¸nh vµo lý trÝ ch©u ¢u tõ sau l−ng, tÊn c«ng vµo nã tõ bªn s−ên vµ, thö lµm cuéc gi¶i kÕt mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã, cè th¨m dß nã trong tÝnh ®Æc thï cña nã - t¸i kh¸m ph¸ nã trong tÝnh ®éc ®¸o cña nã. Bëi vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ “t−¬ng ®èi hãa nã”, b»ng c¸ch trë l¹i c¸i tÝnh phæ biÕn mµ nã tù g¸n cho m×nh mét c¸ch hån nhiªn (mÆt tr¸i hiÖn t¹i cña chñ nghÜa d©n téc trung t©m x−a cò), mµ lµ më ra cho nã nh÷ng kh¶ n¨ng th«ng hiÓu kh¸c, t¹o cho nã c¬ héi tù vÊn. 2. §−îc n¾m b¾t l¹i vµ khoanh vßng l¹i chÆt chÏ h¬n, viÖc nèi kÕt c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt sÏ cho chóng ta mét vÝ dô vÒ c¸i kh¶ n¨ng kh¸c Êy mµ triÕt häc ®· kh«ng khai th¸c (kh«ng ph¶i lµ triÕt häc hoµn toµn kh«ng biÕt ®Õn nã, nh−ng kh«ng ph¶i nã ®· mang ®ì sù ph¸t triÓn cña triÕt häc; vµ cã thÓ nã ®· ¶nh h−ëng ®Õn thÇn häc nhiÒu h¬n, nh−ng lµ trªn mét b×nh diÖn thÇn bÝ). Tr−íc khi nãi r»ng ®¹o cña ng−êi qu©n tö võa tá râ l¹i võa Èn khuÊt (Trung dung, § 12), trong ®o¹n tr−íc ®ã ®· thÊy Khæng Tö nãi: TÇm tái nh÷ng sù bÝ Èn, thi hµnh nh÷ng viÖc l¹ th−êng ®Æng cho ®êi sau khen m×nh cã ®¹o thuËt; ta kh«ng lµm nh÷ng viÖc Êy ®©u!1 ë ®©y Khæng Tö c«ng khai dÌ chõng ®èi víi c¸i Èn khuÊt ®−îc coi nh− lµ tr¸i ng−îc víi c¸i gÇn gòi vµ gi¶n dÞ cña ®¹o (®¹o trung dung cña ®iÒu tiÕt). C©u nãi trªn cña «ng cho ta thÊy râ c¸i mµ minh triÕt tõ chèi vµ khiÕn cho nã t¸ch biÖt víi triÕt häc; thËm chÝ, sù t−¬ng ®ång cña nã, ng−îc l¹i, cßn cho thÊy triÕt häc sinh ra tõ ®©u: b»ng c¸ch “dß xÐt c¸i Èn khuÊt”, triÕt häc tù coi m×nh lµ mét thiªn anh hïng ca cña ch©n lý, còng gièng nh− ng−êi anh hïng næi bËt lªn v× c¸c kú tÝch cña m×nh, nã næi bËt lªn v× cuéc chinh phôc c¸c ®iÒu bÝ Èn, nã còng thËt Ên t−îng. Cßn Trung Hoa th× ch¼ng hÒ ®Þnh lµm anh hïng ca, ë ®Êy ng−êi ta còng ch¼ng hÒ ®Þnh lµm nªn thiªn anh hïng ca cña t− duy ®i t×m “ch©n lý” tËn chèn xa x«i; bëi, nh− ta thÊy ®−îc nãi ë ®o¹n tiÕp sau, “®¹o vèn ë n¬i ng−êi chí ch¼ng xa”: “nÕu ng−êi ta lµm cho ®¹o t¸ch xa m×nh, th× ch¼ng ph¶i lµ ®¹o n÷a råi” (§ 13)2. Nghe cã vÎ nh− lµ nãi lËp lê, nh− m©u thuÉ víi ®iÒu ®¹o cña ng−êi qu©n tö th× còng ph¶i “Èn khuÊt”, (vµ nhiÒu nhµ b×nh chó kh¸ lóng tóng vÒ chç nµy); hoÆc, ®óng h¬n lµ nã khiÕn ta nghÜ ®Õn hai d¹ng thøc cña cña c¸i Èn khuÊt: cã c¸i Èn khuÊt lµ v× mê mÞt, c¸i Èn khuÊt cña Èn ng÷ vµ thÇn bÝ, nã khiÕn ta t¸ch xa c¸i ®¹o th«ng th−êng, c¸i ®¹o cña ®iÒu tiÕt, mµ Khæng Tö dÌ chõng; vµ cã c¸i Èn khuÊt cña c¸i kh«ng ngõng ph¬i bµy ra (kh«ng ngõng “thanh tho¸t” - kh«ng ngõng “ra søc (phÝ)”, nã thËt sù lµ chiÒu kÝch kh¸c cña ®¹o. Hay, nãi theo tõ ng÷ cña mét nhµ b×nh chó (Th¹ch §øc Thµnh3, lêi b×nh cña Chu Hy th× siªu h×nh h¬n): cã c¸i “Èn khuÊt” thuéc vÒ c¸i “tuyÖt ®èi v« h×nh-v« ©m” - mµ Khæng Tö dÌ phßng - nã lµ c¸i Èn khuÊt “do t¸ch biÖt”; vµ l¹i cã c¸i Èn khuÊt cña c¸i “khai triÓn ra mét c¸ch réng r·i nhÊt - phong phó nhÊt” vµ “®ång thêi l¹i n»m ngay trong lßng c¸i gÇn gòi nhÊt” (hay, chÝnh x¸c h¬n, “xuyªn qua c¸i gÇn gòi nhÊt”), c¸i Èn khuÊt cña c¸i ta “vÉn dïng ®ã hµng ngµy” “vµ tuy nhiªn ta l¹i kh«ng nh×n thÊy”. HoÆc, còng cã thÓ dÞch: “vµ do chÝnh vËy mµ kh«ng nh×n thÊy ®−îc” (vÉn lµ c¸i h− tõ võa chØ sù ®èi lËp võa chØ sù nèi tiÕp - nhi - nèi kÕt hai c¸i l¹i 1 Trung Dung - B¶n dÞch cña §Æng Trung Cßn. S®d. nt. 2 Chóng t«i kh«ng ch¾c l¾m víi tªn gäi nµy. 3
33 víi nhau). C¸i Èn khuÊt Êy lµ Èn khuÊt bëi v× nã võa qu¸ khai triÓn võa qu¸ gÇn gòi (®−îc qu¸ quen dïng hµng ngµy) ®Ó khiÕn ta cã thÓ nhËn ra nã: kh«ng ph¶i kh«ng thÓ ®¹t ®Õn ®−îc nã v× nã tï mï, v× nã tèi nghÜa, mµ v× sù ph¬i bµy ra - ®Õn v« cïng - cña c¸i hiÓn nhiªn. §iÒu Êy ®−îc ®−a vµo mét c©u ngay ®Çu luËn v¨n1: Ch¼ng cã g× nh×n thÊy râ h¬n lµ c¸i Èn khuÊt. Mét lêi b¸o tøc th× cã thÓ lµ qu¸ m¹nh, hay qu¸ trän vÑn, ®Ó cho lêi b×nh chó cã thÓ b¸m vµo ®ã, dõng l¹i ë cÊp ®é triÖt ®Ó ®ã, mµ kh«ng bÞ gi¶m nhiÔm ngay mÊt ®i. Tuy nhiªn ®ã râ rµng lµ mét nghÞch biÖn, vµ t«i nghÜ Ýt ra nã cã thÓ ®−îc hiÓu theo hai c¸ch. Cµng qu¸ dÔ thÊy, qu¸ hiÓn nhiªn, th× c¸i dÔ thÊy kh«ng cßn dÔ thÊy n÷a, ng−êi ta kh«ng thÓ chó ý ®Õn nã, vËy nªn ph¶i lµm cho ng−êi ta chó ý ®Õn nã. Vµ, mÆt kh¸c, c¸i kh«ng ngõng hiÓn lé ra th× kh«ng hÒ hao c¹n ®i trong bÊt cø hiÓn lé nµo cña nã - tøc lu«n lui vÒ (lµm dù tr÷) ®èi víi mçi hiÓn lé ®ã (x. § cuèi 12)2. C¸i Èn khuÊt cña ®¹o do vËy kh«ng ph¶i v× ®¹o lµ hiÕm l¾m, v× ®¹o ®øng t¸ch xa ra, ®øng ra bªn ngoµi, mµ ng−îc l¹i lµ v× ®¹o lu«n vµo cuéc, ë gÇn; bªn c¹nh c¸i Èn khuÊt v× kh«ng víi tíi ®−îc, l¹i cã c¸i Èn khuÊt tr¸i ng−îc l¹i: c¸i ta lu«n ch¹m ®Õn ®−îc. Nh− vËy c¸i Èn khuÊt ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸i Èn khuÊt cña kÝn mËt, hay huyÒn bÝ, mµ lµ cña c¸i kh«ng ngõng ph¬i bµy. Bëi, ta ®· hiÓu râ, chÝnh v× nã kh«ng ngõng (ph¬i bµy) - nã võa kh«ng ngõng võa kh«ng cã kh¶ n¨ng ngõng l¹i - mµ c¸i Èn khuÊt Êy lµ Èn khuÊt. Khæng Tö ®· cÈn thËn dÆn c¸c häc trß cña «ng ®iÒu ®ã: “C¸c trß ngì r»ng ta cã ®iÒu giÊu giÕm víi c¸c trß sao? Kh«ng, ta ch¼ng cã giÊu giÕm ®iÒu chi hÕt. Ta ch¼ng cã lµm ®iÒu chi mµ kh«ng cho c¸c trß hay. Kh©u nµy lµ vËy ®ã” (VII, 23)3. Kh¸c víi nhµ triÕt häc, nh− ta biÕt, lu«n s½n sµng tù coi m×nh lµ con ng−êi kh¸c th−êng, Ýt nhÊt lóc khëi ®Çu cña truyÒn thèng lµ nh− vËy, tù coi m×nh lµ kÎ kÕ thõa cña nhµ ThÊu thÞ, ng−êi thÇy ph¸p, thÇy bãi, tù g¸n cho m×nh nh÷ng thiªn bÈm ®Æc biÖt (khëi ®Çu bµi th¬ cña m×nh, ParmÐnide tù giíi thiÖu m×nh nh− mét ng−êi ®−îc ©n sñng) vµ kh«ng hÒ do dù tr−ng ra sù ®éc ®¸o cña m×nh (HÐraclite, EmpÐdocle...: h·y nhí l¹i tÝnh c« lËp d÷ tîn cña vÞ nµy, vµ d¸ng vÎ xa hoa cña vÞ kia) - bËc minh triÕt ch¼ng hÒ lµm qu¸ ®iÒu g×, ch¼ng hÒ lµm g× kh¸c l¹, «ng kh«ng tù g¸n cho m×nh mét thiªn bÈm nµo ®Æc biÖt vµ béc lé tÊt c¶ m×nh ra - «ng øng xö mét c¸ch b×nh th−êng. Nh−ng chÝnh v× øng xö cña «ng lµ b×nh th−êng, v× nã th−êng xuyªn ®iÒu hßa, nªn ch¼ng cã g× gì bá nã ra ®Ó cho ta cã thÓ thÊy ®−îc sù ®iÒu tiÕt: sù ®iÒu tiÕt Êy ta kh«ng nhËn ra ®−îc, nã lÉn vµo c¸i “kh¶ dÜ” - ta ch¼ng cã g× ®Ó nãi vÒ nã c¶. §ång thêi mçi lêi «ng nãi, hay mçi hµnh vi «ng lµm, cho thÊy sù nhÊt qu¸n trong minh triÕt mµ «ng thùc hiÖn vµ lu«n biÕn th«ng qua «ng. Mçi lêi ®Òu nãi lªn tÊt c¶ (mçi hµnh vi ®Òu chØ ra tÊt c¶), nh−ng bao giê còng lµ theo mét c¸ch nµo ®ã, theo mét lèi vßng nµo ®ã: cho nªn c¸c ®å ®Ö cña «ng cã c¶m gi¸c kh«ng bao giê «ng nãi víi hä tÊt c¶, chØ ra Trung Tøc Trung dung. 1 Trung Nguyªn v¨n trong Trung dung: “Thiªn ®Þa chi ®¹i gi¶, nh¬n du h÷u së h¸m. Cè qu©n tö ngø ®¹i, 2 thiªn h¹ m¹c n¨ng t¶i yÕn; ngø tiÓu, thiªn h¹ m¹c n¨ng ph¸ yªn”. §oµn Trung Cßn dÞch: “Trêi ®Êt réng lín mªnh m«ng, mµ ng−êi ta cßn cã chç phiÒn tr¸ch. Cho nªn bËc qu©n tö nãi ®Õn chç réng lín cña ®¹o th× trong thiªn h¹ kh«ng vËt g× chøa nã cho næi; cßn nãi tíi chç nhá nhÆt Èn khuÊt cña ®¹o, th× trong thiªn h¹ còng kh«ng vËt g× t¸ch b¹ch cho ®−îc”. §oµn Trung Cßn dÞch. S®d. LuËn LuËn ng÷ - S®d. 3
34 cho hä tÊt c¶; vµ c¸i mµ hä kh«ng thÓ biÕt ®Õn tËn cïng, ®Õn tËn ®¸y, ®èi víi hä cø cßn Èn khuÊt. NÕu c¸i hiÓn nhiªn cã mét chiÒu kÝch Èn khuÊt, ®i ®«i víi sù ph¬i bµy cña nã, th× tøc lµ nã võa trµn lÊp qua ta (vµ ta kh«ng thÓ nh×n thÊy nã ®−îc) vµ võa kh«ng ngõng ph¬i ra cho ta nh×n thÊy (nh− lµ c¸i “hiÓn-nhiªn”1), tù nã ®· ngô ý mét c¸i vèn chung n¬i nã tõ ®ã mµ ®Õn. Vèn Èn khuÊt hay vèn hiÓn nhiªn: c¸i kh«ng ngõng lµ hiÓn nhiªn gi¶ ®Þnh mét vèn tiÒm tµng, c¸i kh«ng ngõng lµ hiÓn lé gi¶ ®Þnh mét vèn Èn khuÊt. Nh−ng, c¸c nhµ b×nh chó sÏ nhÊn m¹nh, mçi mét øng xö hay mçi mét lêi nãi thãang qua cña bËc minh triÕt, còng nh− mçi hiÖn t−îng nhá cña tù nhiªn, hiÓn lé ra vËy ®ã, chøa trong nã tÊt c¶ c¸i “®¹o” - c¸i ®¹o, th«ng th−êng, cña sù ®iÒu tiÕt - mµ tõ ®ã hiÖn thùc n¶y sinh mét c¸ch v« tËn. Cho nªn ch¼ng nªn vËn ®Õn “trÝ tuÖ” cña m×nh ®Ó mµ “®uæi b¾t c¸i huyÒn bÝ”, ®Ó mµ ®i t×m c¸i Èn khuÊt ë tËn ®©u ®©u: c¸i Èn khuÊt n»m ngay trong lßng c¸i hiÓn nhiªn. C¸i hiÓn nhiªn Êy thuéc vÒ néi giíi: v× nã ph¬i bµy ra kh¾p n¬i vµ mäi lóc, nªn nã võa lµ c¸i chung nhÊt võa lµ c¸i th«ng th−êng nhÊt, bëi mäi sù trªn ®êi ®Òu chØ lµ tiÕn tr×nh, mäi c¸i, tr−íc hÕt lµ chÝnh ta, ®Òu ®−îc nã “biÕn th«ng” qua, c¸i néi giíi kh«ng cã vÞ trÝ riªng cña nã, nã lµ “kh«ng thÓ ®Þnh vÞ ®−îc (v« ph−¬ng)”, còng ch¼ng thÓ c« lËp nã ra, do ®ã, kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc nã - c¸i “tinh tÕ” cña nã tuét mÊt khái tay ta; vµ bëi v× mçi mét tiÕn tr×nh nhá ®Òu lµ hiÖn th©n cña nã, nh−ng ch¼ng cã tiÕn tr×nh nµo khiÕn cho nã c¹n kiÖt, bëi v× thÕ giíi kh«ng ngõng diÔn tiÕn, nªn c¸i néi giíi lu«n nhiÒu h¬n lµ c¸i ®ang hiÖn t¹i hãa: nã lµ mét c¸i vèn v« tËn “kh«ng thÓ dß t×m ®Õn ®¸y”. Nh−ng c¸i kh«ng thÓ dß t×m ®ã (c¸i kh«ng thÓ dß t×m ®−îc cña “trêi”- tù nhiªn) kh«ng ph¶i lµ c¸i kh«ng dß t×m ®−îc cña triÕt häc. Bëi, trong khi triÕt häc, Ýt ra lµ theo c¸i nh×n cña minh triÕt, ®i t×m mét c¸i Èn khuÊt v× tï mï, c¸i Èn khuÊt tèi nghÜa-hiÓm trë, c¸i Èn khuÊt cña c¸c nguyªn lý (hay cña c¸i numen2, hay cña vËt tù nã, tãm l¹i, mét c¸i Èn khuÊt “tiªn nghiÖm”), th× minh triÕt ngê vùc mét “chiÒu s©u” nh− vËy: mét nhµ b×nh chó (Chu Hy) nãi: “Ch¼ng nªn ®i t×m s©u c¸c lÏ ph¶i Èn giÊu, riªng lÎ”, ®iÒu ®ã sÏ t¹o nªn mét sù “th¸i qu¸” cña thøc nhËn (vÉn lµ sù ®iÒu tiÕt); ch¼ng ph¶i “®i t×m xa”, minh triÕt lÆp ®i lÆp l¹i ®Õn ch¸n ngÊy: c¸i Èn khuÊt cña minh triÕt lµ c¸i Èn khuÊt cña hiÓn nhiªn (cña néi giíi); vµ c¸i khã nh×n thÊy nhÊt - hay c¸i khã nãi ra nhÊt - n»m ë c¸i gÇn, c¸i ph¼ng l×, c¸i th−êng nhËt. 3. Nãi lªn ®iÒu ®ã mét lÇn ch¼ng ®ñ. LÆp ®i lÆp l¹i, c¾t nghÜa, b×nh chó còng vËy th«i - bëi, kh«ng thÓ nhËn ra nã, nãi cho ®óng ®ã kh«ng ph¶i lµ mét “t− t−ëng”: qu¶ vËy, c¸i hiÓn nhiªn lµ nh− thÕ ®Êy, c¸i hiÓn nhiªn cña néi giíi, mµ ng−êi ta kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc - c¸i hiÓn nhiªn cña “cuéc ®êi” t«i ®ã, “ë gÇn ngay ®©y”, nã khiÕn t«i kh«ng bao giê nh×n thÊy ®−îc cuéc ®êi t«i: hay c¸i hiÓn nhiªn cña “®¹o”, ho¹t ®éng “Ð-vidence”: ë ®©y t¸c gi¶ ®· c¾t ®«i tõ Ðvidence (hiÓn nhiªn) ra lµm hai: tiÒn tè Ð trong gèc La-tinh 1 chØ sù c¸ch xa hay hôt thiÕu hoÆc biÕn ®æi tr¹ng th¸i hay hoµn tÊt; vµ vidence b¾t nguån tõ gèc La- tinh videre= nh×n thÊy. -Chó thÝch cña t¸c gi¶: VÉn l¹i lµ Wittgenstein: “T«i thËt khã nh×n thÊy ®−îc nh÷ng g× bµy ra d−íi m¾t t«i" (Nh÷ng nhËn xÐt lÉn lén. 1940). “C¸c ph−¬ng diÖn quan träng nhÊt cña c¸c sù vËt ®Òu bÞ che giÊu ®i ®èi víi chóng ta v× vÎ gi¶n dÞ vµ quen thuéc cña chóng” (Truy tÇm triÕt häc, I) NoumÌne= chuyÓn tõ tõ Hy L¹p noomena “nh÷ng c¸i ®−îc t− duy”, d¹ng bÞ ®éng cña ®éng tõ 2 noein “t− duy”→ noÌse. NghÜa triÕt häc: ®èi t−îng cña lý tÝnh, hiÖn thùc lý tÝnh. VËt tù nã.
35 trong mäi tiÕn tr×nh, vµ kh«ng ngõng trµn lÊp qua t«i. Cho nªn minh triÕt kh«ng ngõng trë l¹i c¸i vèn néi t¹i ®ã - nh−ng ch¼ng thÓ nãi thªm ®−îc g× vÒ nã (trong mét l«gÝch cña diÔn tõ): chØ cã thÓ xem xÐt l¹i nã theo mét lèi vßng kh¸c vµ, b»ng mét biÕn thiªn v« tËn, lu«n ®¹t ®Õn nã mét c¸ch s©u réng h¬n. Kinh “HÖ tõ Th−îng” Kinh DÞch (A, 5) nãi: C¸i ®¹o cña néi t¹i, tõ ®ã hiÖn thùc kh«ng ngõng do ®iÒu tiÕt mµ sinh ra, chÝnh nã, khai triÔn ra trªn b×nh diÖn h¹nh kiÓm, t¹o nªn c¸i “thiÖn” (c¸i trung dung cña ®¹o ®øc) vµ, thùc t¹i hãa trong mçi c¸ nh©n, t¹o nªn “tÝnh ng−êi”. Song, v× th«ng th−êng con ng−êi kh«ng gi÷ ®−îc m×nh ë cÊp ®é tæng qu¸t Êy cña ®¹o, hä hiÓu nã theo quan ®iÓm c¸ nh©n cña m×nh (theo c¸i “t«i riªng” cña m×nh), vµ do ®ã mµ thiªn vÞ, nªn hä biÕn nã thµnh mét ®èi t−îng nhÊt ®Þnh: con ng−êi ®¹o ®øc “t×m thÊy ë ®ã ®¹o ®øc”, con ng−êi tri thøc “t×m thÊy ë ®Êy tri thøc”, v.v. Cßn sè ®«ng, “th× vËn ®Õn nã hµng ngµy, mµ ch¼ng hay”: hä kh«ng ngõng sö dông nã, nh−ng, ®Ých x¸c lµ v× nã liªn tôc diÔn tiÕn, v× nã lµ th«ng th−êng, vµ do ®ã ch¼ng hÒ næi bËt lªn, nªn hä lu«n quªn khuÊy mÊt nã. VËy nªn diÔn tõ cña minh triÕt chÝnh lµ g©y chó ý ®Õn nã. HoÆc b»ng c¸ch “®¶o lén” lêi nãi vµ d−íi d¹ng nghÞch biÖn, nh− trong nh÷ng ch©m ng«n cña c¸c bËc ThÇy L·o cña “®¹o”, c¸c nhµ “L·o häc” (xem L·o Tö § 78: “lêi hîp ®¹o ®ã nghe nh− ng−îc ®êi”; cho nªn “®¹o s¸ng th× d−êng nh− tèi t¨m”, “®¹o tiÕn th× d−êng nh− thôt lïi...”, § 41; hay “c¸i g× hoµn toµn th× d−êng nh− khiÕm khuyÕt”, “c¸i g× cùc ®Çy th× d−êng nh− h− kh«ng...”, § 45)1: m©u thuÉn ®−îc ph¬i bµy, kªu gäi ta v−ît qua, ®−a ta ®Õn chç t¸i kh¸m ph¸ c¸i toµn vÑn cña ®¹o, ®−îc gi¶i phãng khái nh÷ng c¸i nh×n h¹n chÕ, thËm chÝ chuyªn nhÊt, mµ chóng ta bÞ ®ãng cøng vµo ®ã. HoÆc b»ng c¸ch vËn ®Õn nh÷ng lêi LuËn nãi th−êng ngµy, nh− trong LuËn Ng÷ cña Khæng Tö; song tõ nay ta ®· biÕt d−íi c¸i vÎ v« h¹i cña nhËn xÐt, lêi nãi Êy ®−a ta trë l¹i c¸i ®¹o cña ®iÒu tiÕt (®Õn tõ vèn néi giíi - “Trêi” - vµ hiÖn th©n trong “b¶n tÝnh” con ng−êi, xem V, 122 ). C¸c nhµ b×nh chó nãi thªm: vÒ c¸i b¶n tÝnh ®ã, bËc minh triÕt kh«ng bµn ®Õn ®Ých danh, song tõ tÊt c¶ nh÷ng g× «ng nãi nh©n bÊt cø dÞp nµo, còng nh− nh÷ng g× ta thÊy qua c¸ch hµnh xö cña «ng, tÊt dÉn ®Õn ®ã; vµ ®Õn tËn trong sù tÇm th−êng nhÊt cña nã, tr¶i dµi theo ngµy th¸ng, chóng vÉn cho ta nhËn ra c¸i vèn Èn khuÊt. ThËm chÝ vÒ sau, kÕt nèi hai L·o vÞ l¹i víi nhau, ng−êi ta nãi r»ng nh÷ng nghÞch biÖn cña L·o Tö, bµn râ rµng vÒ LuËn “®¹o”, chÝnh chóng còng chØ lµ con ®−êng ®Ó ®¹t ®Õn c¸i minh triÕt mµ LuËn ng÷ cña Khæng Tö, trong khi chØ bµn vÒ nh÷ng chuyÖn ®êi sèng th−êng ngµy, ®· ®Ó lé ra mét c¸ch Èn ngÇm (song l¹i cµng trùc tiÕp h¬n). Vµ d−íi c¸i d¸ng vÎ th−êng g©y hoang mang, tõng quyÕn rò ph−¬ng T©y xiÕt bao, c¸c diÔn tõ cña c¸c bËc ThÇy cña chan (thiÒn, trong tiÕng NhËt) chÝnh chóng còng kh«ng nh»m ®Õn ®iÒu g× kh¸c h¬n - song l¹i khã h¬n c¶: khiÕn cho ng−êi ta ý thøc ®−îc c¸i ®¹o cña néi giíi ®ã ngay trong lßng c¸i b×nh th−êng - “®½n gç vµ ®Þu n−íc” - theo c¸ch “gÇn” h¬n c¶, ®¬n gi¶n h¬n c¶, th−êng nhËt h¬n c¶. 4. V¶ ch¨ng, chØ cã “diÔn tõ” th× kh«ng ®ñ. V× ë giai ®o¹n gÇn nhÊt nµy, ch¼ng cßn cã g× ®Ó nãi ë ®Êy c¶, mµ chØ lµ thu b¾t, lµ ®Ó cho biÕn th«ng, nªn ng−êi Trung Hoa ®· t×m ®Õn mét lêi nãi “kh«ng nãi”: nã gîi ra nh−ng kh«ng biÓu ®¹t ý nghÜa (signifier), më cho thÊy nh−ng kh«ng biÓu hiÖn. Thao t¸c “thÈm mü” cña nã, ®Æc biÖt L·o Tö - §¹o ®øc kinh - B¶n dÞch cña NguyÔn HiÕn Lª. NXB. V¨n Ho¸ -1994. L·o 1 LuËn Nguyªn v¨n trong LuËn ng÷: “V¨n ch−¬ng cña ThÇy th× chóng ta ®Òu ®−îc nghe. Cßn vÒ bæn tÝnh 2 con ng−êi còng nh− §¹o Trêi th× chóng ta ch¼ng nghe ThÇy ta d¹y.” S®d.
36 lµ héi häa, ch¼ng nh»m g× kh¸c h¬n lµ lµm cho ta cã thÓ c¶m nhËn ®−îc c¸i hiÓn nhiªn Êy cña ®¹o mµ ta lu«n quªn khuÊy. §¹o cña néi giíi ®ång thêi lµ néi giíi cña ®¹o. Thay v× biÓu hiÖn mét d¸ng vÎ cña thÕ giíi, mét phong c¶nh riªng biÖt, khi vÏ bÊt cø c¸i g×, mét cµnh tre hay mét khèi ®¸, kh«ng bao giê nã vÏ mét vËt, mµ lµ thùc t¹i hãa c¸i néi giíi liªn tôc ®ã cña tiÕn tr×nh. Th«ng qua mèi t−¬ng quan gi÷a c¸i h− vµ c¸i ®Çy, nã vÏ lªn sù nèi ®Çu ®ã cña c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt: c¸i “h−” kh«ng ®−îc ®Æt ë cuèi ch©n trêi, mµ thÊm ®Ém toµn bé c¶nh vËt, hiÓn hiÖn bªn trong tõng nÐt bót vµ khiÕn cho mçi nÐt Êy cã thÓ kh«ng ngõng “thanh tho¸t” ra - “®ñ ®Çy” - “ph¬i bµy” sù hiÖn diÖn cña m×nh toµn vÑn nhÊt. KhiÕn cho sù hiÓn nhiªn cña c¸i h− Êy næi bËt lªn. Nh÷ng d·i m©y hay n−íc t¾m lªn toµn bé c¶nh vËt, vµ ngay tõ mÐp d−íi cña cuén tranh, ë ®Êy ch¼ng cã g× ®−îc vÏ trªn giÊy c¶, chØ tho¸ng ®−îm nh÷ng m¶ng nhÑ: c¸i mµu tr¾ng Êy, ph¸t t¸n trong lßng cña ®−êng nÐt, vÏ nªn c¸i vèn néi giíi cña tiÕn tr×nh. H×nh thøc th¬ “cùc ng¾n”, thÓ tø tuyÖt còng vËy. Th¬ tø tuyÖt Trung Hoa, còng nh− th¬ hai-ku NhËt B¶n, nãi lªn mét c¸ch v¾n gän nhÊt c¸i hiÓn nhiªn (néi giíi) thanh tho¸t ngay s¸t c¹nh, khiÕn ta nghe c¶m ®−îc c¸i vèn Èn khuÊt Êy. Hai m−¬i tõ sau ®©y hîp thµnh mét bµi th¬: Ng−êi nhµn hoa quÕ rông §em xu©n nói v¾ng teo Tr¨ng lªn chim nói h·i D−íi khe chèc chèc kªu1 (V−¬ng Duy) Ph¬i bµy cña hiÓn nhiªn: phong c¶nh v« cïng ®¬n gi¶n, b×nh th−êng - mét ®ªm hoµn toµn gièng nh− bao nhiªu ®ªm kh¸c; vµ trong hai m−¬i tõ Êy, thËm chÝ cßn cã nh÷ng tõ ®−îc lÆp l¹i: “xu©n”, “nói”. LÈn lót cña hiÓn nhiªn: toµn bé c¶nh vËt, võa míi ®−îc ph¸c häa ra, ®· liÒn nhßa ®i: ng−êi nghØ vµ hoa rông, ®ªm yªn tÜnh, nói v¾ng ng−êi. Vµ c¸i sù cè x¶y ra sau ®ã vµ c¸ thÓ hãa ë ®©y (tr¨ng lªn, c¸c con chim ho¶ng sî) lµ ®Ó nh¾c nhí ®Õn c¸i néi giíi kh«ng ngõng biÕn th«ng qua tÊt c¶ c¶nh vËt ®ã. Nh− mét tiÕng “kªu”, “chèc chèc”, khiÕn ta nghe ®−îc c¸i im lÆng bèn bÒ. C¸c nhµ b×nh chó nãi: còng gièng nh− trong héi häa c¸i ®ñ ®Çy cña ®−êng nÐt ®−îc t¾m trong c¸i h− kh«ng, c¸i “®ñ ®Çy” cña c¸c tõ, ë ®©y, ®−îc t¾m trong c¸i kho¶ng “tr¾ng” cña bµi th¬: mÊy tõ ®an vµo nhau Êy, nh− mét nÐt bät n−íc, khiÕn ta ý thøc ®−îc c¸i vèn néi giíi, khiÕn ta chó ý ®Õn nã. ThÓ th¬ tø tuyÖt nµy kh«ng chØ lµ thÓ th¬ ng¾n nhÊt, kiÖm nhÊt, mµ ch©u ¢u kh«ng cã ®−îc, nã cßn thùc hiÖn mét chøc n¨ng riªng (vµ ë Trung Quèc “thÈm mü häc”, vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn, cã vai trß nh− b¶n thÓ häc cña chóng ta). Bëi bµi th¬ nµy kh«ng diÔn ®¹t, nã còng kh«ng m« t¶. Lµ c¶nh vËt hay lµ t©m tr¹ng ®©y? ChØ cã c¶nh vËt ®−îc nãi ®Õn, nh−ng bµng b¹c trong toµn bé (vµ cµng râ rÖt h¬n c¶) lµ “t©m tr¹ng” - kh«ng chia chÎ hai c¸i Êy ra ®−îc, bµi Nguyªn v¨n: 1 Nh©n nhµn quÕ hoa l¹c, D¹ tÜnh xu©n s¬n kh«ng. NguyÖt xuÊt kinh s¬n ®iÓu Thêi minh t¹i gi¶n trung (B¶n dÞch trªn ®©y lµ cña T−¬ng Nh−)
37 th¬ kh«ng cã ®èi t−îng riªng. Nh−ng nã thu b¾t [nh÷ng g×] ë trªn th−îng nguån cña mäi “®èi t−îng” cã thÓ cã. VI C¸i phi-kh¸ch thÓ cña minh triÕt 1. Ta biÕt, hoÆc Ýt ra ta vÉn lÆp ®i lÆp l¹i, tõ thêi HÐgel, r»ng: triÕt häc ®· ®−îc sinh ra ë Hy L¹p, dÉu t− duy ®· xuÊt hiÖn sím h¬n ë nh÷ng n¬i kh¸c, tr−íc hÕt lµ ë Trung Quèc, bëi ®Ò cao nguyªn lý vÒ tù do, nh÷ng ng−êi Hy L¹p lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®· cã thÓ n¾m b¾t ®−îc c¸i kh¸ch thÓ trong mèi t−¬ng quan víi chñ thÓ: thay v× tiÕp tôc tù hßa tan trong c¸i “chÊt thÓ phæ qu¸t”, nh− “ng−êi ph−¬ng §«ng” vÉn lµm,
38 vµ ®Ó cho ý thøc cña m×nh tiªu tan trong ®ã, con ng−êi c¸ thÓ ë Hy L¹p tù røt m×nh ra khái nã vµ, dùa trªn chÝnh m×nh, tù ®Æt m×nh thµnh chñ thÓ, thùc hiÖn x¸c ®Þnh chÊt thÓ nh− lµ kh¸ch thÓ. Tõ ®ã mµ n¶y sinh kh¸i niÖm. T− duy Trung Hoa, vÒ phÇn m×nh, ®· dao ®éng gi÷a nh÷ng c¸i chung “m¬ hå” nhÊt, “trõu t−îng” nhÊt, chØ s¶n sinh ra mét tÝnh phæ biÕn h− kh«ng, vµ, ë m¹n bªn kia, c¸i cô thÓ tØ mÈn nhÊt, “tÇm th−êng” nhÊt, vµ còng tøc lµ c»n cçi nhÊt. Kh«ng lµm viÖc gi÷a hai c¸i trªn, nã kh«ng quan niÖm ®−îc kh¸ch thÓ; do ®ã, nã ®· lì mÊt triÕt häc. Tõ viÖc kh¸ch thÓ, trong mèi t−¬ng quan cña nã víi chñ thÓ, ®−îc tõng b−íc “x¸c ®Þnh” vµ “suy ngÉm”, ®· n¶y sinh kh¶ n¨ng cña mét lÞch sö, lÞch sö cña “ch©n lý”, tøc lµ cña triÕt häc. Nh−ng ®Êy lµ nh×n tõ chÝnh bªn trong cña triÕt häc. Tõ bªn ngoµi, nghÜa lµ cè g¾ng ®Ó ®øng ra bªn ngoµi cña lÞch sö Êy, ta buéc ph¶i ®Æt c©u hái, liÖu trong khi lµm nh− vËy, ngay tõ ®Çu, triÕt häc cã ®¸nh mÊt ®i c¸i g× kh«ng. Nãi c¸ch kh¸c, liÖu cã mét sù tr¶ gi¸ nµo cho c¸i c«ng cuéc x¸c ®Þnh mµ t− duy ®· dÊn th©n vµo ®ã kh«ng vµ, triÕt häc, ch¼ng hÒ ý thøc ®−îc, ®· ph¶i høng chÞu? HoÆc, triÕt häc ®· kh«ng cßn cã thÓ t− duy ®−îc n÷a vÒ ®iÒu g× vµ “ph−¬ng T©y” vÒ sau, cã thÓ nãi, ®· ph¶i kh«ng ngõng bï trõ (®Æc biÖt th«ng qua sù huyÒn bÝ cña t«n gi¸o hay, trong thêi kú hiÖn ®¹i, b»ng th¬, tõ ®ã ®−îc coi nh− lµ mét t− duy kh¸c)? Muèn trë l¹i “céi rÔ” cña siªu h×nh häc, th¨m dß nã trong nÒn t¶ng cña nã vµ ®Ó v−ît qua nã, ch¨m chó vµo nhÞp nhÊn, mang tÝnh nguyªn lai h¬n, cña sù thanh tho¸t ra vµ sù rót lui vÒ, Heidegger më l¹i mét lèi ra cho vÊn ®Ò: “Trong c¸i ®Õn hay c¸i lui vÒ cña ch©n lý cña B¶n thÓ, cã mét c¸i kh¸c bÞ nguy c¬: kh«ng ph¶i thÓ chÕ cña triÕt häc, còng kh«ng ph¶i chØ chÝnh triÕt häc, mµ lµ sù gÇn kÒ vµ xa c¸ch cña c¸i Êy (von Jenem) c¸i tõ ®ã triÕt häc, víi t− c¸ch lµ t− duy b»ng biÓu t−îng cñÊnci ®−¬ng tån t¹i nh− nã vèn vËy, nhËn ®−îc b¶n chÊt vµ yÕu tÝnh cña m×nh” (Siªu h×nh häc lµ g×?). ë phÝa bªn nµy cña “ch©n lý”, cña “B¶n thÓ”, vµ còng tøc lµ cña triÕt häc, cã “c¸i Êy” - nh−ng cã thÓ nãi ®−îc vÒ nã kh«ng? - mµ triÕt häc, víi t− c¸ch lµ t− duy b»ng biÓu t−îng, tù thÊy m·i m·i xa c¸ch vµ nuèi tiÕc. Nh−ng tõ nay ®óng lµ ®· cã “ch©n lý”, “B¶n thÓ”, triÕt häc, d−êng nh− m·i m·i cÇn thiÕt, tõ khi ng−êi ta ®· kh¸m ph¸ ra chóng: do sù thuËn tiÖn cña nã, kh¸i niÖm ®−îc ¸p ®Æt ë kh¾p n¬i, tËn ®Õn ë Trung Quèc vµ NhËt B¶n (khi hä gÆp chóng, lóc “më cöa” víi ph−¬ng T©y, vµo cuèi thÕ kû XIX). Vµ, ngay chÝnh bªn trong truyÒn thèng ch©u ¢u, hiÖn t−îng häc còng kh«ng thÓ bá qua nã: cã “mét c¸i g× ®ã kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc trong t− duy ph−¬ng T©y, Merleau-Ponty kÕt luËn trong cuèn “Ph−¬ng §«ng vµ nhµ triÕt häc”, “®ã lµ nç lùc kh¸i niÖm, tÝnh nghiªm kh¾c cña kh¸i niÖm”. Cho nªn “ph−¬ng T©y” (theo nghÜa réng) vÉn lµ hÖ quy chiÕu: chÝnh nã ®· s¸ng chÕ ra c¸c ph−¬ng tiÖn lý thuyÕt vµ thùc hµnh ®Ó nhËn thøc, ®· më ra con ®−êng ch©n lý”. Nh− vËy Merleau Ponty nh©n thÓ ®ång hãa lu«n “nhËn thøc” vµ “ch©n lý”, cø nh− c¸i nµy chØ ®¬n gi¶n lµ lÆp l¹i c¸i kia. Cø nh− sù ®ång hãa Êy tù nã ch¼ng ®Æt ra vÊn ®Ò g× hÕt vµ hai c¸i ®ã tÊt ph¶i ®i ®«i víi nhau - Ýt nhÊt th×, theo truyÒn thèng, triÕt häc vÉn ngô ý nh− vËy. Song sÏ ph¶i bµn l¹i vÒ c¸i ®iÒu hµm Èn ®ã. Bëi c¸i khiÕn ta kh¸m ph¸ ra minh triÕt ®èi diÖn víi triÕt häc, hay Trung Hoa ®èi diÖn víi “ph−¬ng T©y” (c¸i ph−¬ng T©y “theo nghÜa réng” Êy lµ g× vËy - nã Ýt d©n téc trung t©m chñ nghÜa h¬n ch¨ng?), lµ cã mét nhËn thøc ®· kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®i qua viÖc x¸c ®Þnh mét “kh¸ch thÓ” vµ cøu c¸nh, hay tiªu chuÈn cña nã kh«ng ph¶i lµ ch©n lý. Bëi, ë minh triÕt còng vËy, còng cã vÊn ®Ò häat ®éng nhËn thøc (prise de conscience) (nÕu kh«ng ®ång ý víi nhau ®−îc vÒ mét quy chÕ cña ý thøc); hoÆc, Ýt ra, kh¸i niÖm Êy, ngay tõ ®Çu, sÏ thùc hiÖn mét sù ®èi chiÕu thuËn tiÖn. C¸c lêi nãi cña
39 Khæng Tö hay c¸c bµi tø tuyÖt ®êi §−êng cho thÊy ®iÒu ®ã: t− duy Trung Hoa kh«ng ch×m ®¾m vµo t×nh c¶m t«n gi¸o m¬ hå vµ c¸i “cao c¶ cña ng−êi ph−¬ng §«ng” mµ HÐgel ®· lªn ¸n. Song vËy th× minh triÕt nhËn thøc ®iÒu g×? Hay ®óng h¬n c¸i “®iÒu g×” Êy lµ ®· qu¸ råi. Bëi, nÕu cã nhËn thøc, th× kh«ng ph¶i lµ nhËn thøc vÒ b¶n chÊt, nã kh«ng mang tÝnh b¶n thÓ häc; nã kh«ng thiÕt lËp mét “kh¸ch thÓ” mµ còng kh«ng biÓu hiÖn nh− mét t− t−ëng. 2. §Ó kh«ng mÊt kh¶ n¨ng cã ®−îc kho¶ng c¸ch, h·y kiªn nhÉn trë l¹i rµ s¸t c¸c tõ. Vµ tr−íc hÕt lµ nh÷ng tõ chung nhÊt vµ kÝn ®¸o nhÊt, chóng dïng ®Ó cÊu tróc nªn ng«n ng÷, h¬n lµ quan t©m ngay ®Õn c¸c kh¸i niÖm: bëi chÝnh trong chóng chøa ®ùng ho¹t ®éng kh¶ dÜ (le jeu possible) cña t− duy. Trong tiÕng Trung Quèc cã mét “h− tõ” nh− vËy (chi1) nã cã thÓ kh«ng dïng ®Ó chØ ®Þnh còng kh«ng ph¶i lµ ®¹i tõ ®Ó nh¾c l¹i, mµ chØ dïng ®Ó lµm cho tõ ng÷ ®øng tr−íc nã mang d¹ng ®éng tõ : do nã, ®èi t−îng cña ®éng tõ ®−îc ®Ó ë tr¹ng th¸i kh«ng x¸c ®Þnh hay ®óng h¬n, ®Ó kh«ng bÞ cÇm tï trong kh¸i niÖm ®èi t−îng, ta sÏ nãi r»ng ®éng tõ sÏ më ra (®−a ®Õn) tr¹ng th¸i kh«ng x¸c ®Þnh. Trong c¸c ch©m ng«n cña c¸c nhµ t− t−ëng chuyªn bµn vÒ ®¹o, c¸c nhµ L·o häc, lu«n cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng c¸i kh«ng x¸c ®Þnh ®ã còng ®−a trë l¹i, song tõ xa h¬n, vÒ c¸i v¶ ch¨ng vÉn liªn tôc ®−îc nãi ®Õn - tøc lµ c¸i “®¹o”. Song trong ng÷ c¶nh cña Khæng Tö, ë ®ã lêi nãi kh«ng ngõng biÕn dÞ vµ r¶i ra theo ngµy th¸ng, ch¼ng tô tiªu vµo c¸i g× hÕt, th× kh«ng ph¶i nh− vËy. Mét häc trß cña Khæng Tö, l¹i lµ ng−êi ®−îc ThÇy yªu nhÊt mét h«m ngËm ngïi khen r»ng (IX, 10): §¹o cña ThÇy ta, cµng tr«ng lªn th× cµng thÊy cao; cµng dïi vµo th× biÕt lµ cµng kiªn cè; míi nh×n thÊy tr−íc mÆt, bçng hiÖn l¹i sau l−ng.2 “Chi” - “c¸i Êy”, Es3: ë ®©y ch¼ng cã Èn ng÷ nµo c¶, mÆc dÇu c¸i vÎ ®è ch÷ ®ã, bëi ch¼ng ph¶i ®o¸n xem lèi diÔn ®¹t ®ã ®−a ta trë l¹i c¸i g×; ®óng ra, còng ch¼ng cã g× khã t¶ nªn lêi, bëi c¸c ®éng tõ ®iÒu khiÓn c¸i kh«ng x¸c ®Þnh ®ã lµ nh÷ng ®éng tõ hµnh ®éng th«ng th−êng nhÊt vµ cô thÓ nhÊt. VËy mµ, sù kh«ng x¸c ®Þnh ®ã ch¼ng hÒ døt, vµ ng−êi häc trß kÕt luËn: DÇu ta muèn th«i, còng kh«ng th«i ®−îc. Ta ®· ®em hÕt tµi lùc ®Ó th«ng suèt th× d−êng nh− cã vËt chi cao lín chËn ®øng tr−íc ta; vµ dÉu ta muèn theo cho cïng, còng kh«ng lµm sao theo cho næi.4 H− tõ “chi” trong ch÷ H¸n tr−íc ®©y th−êng ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt còng b»ng mét h− tõ, theo 1 chóng t«i lµ rÊt ®¾t: “ch−ng”. Nh− ta thÊy, trong c©u d−íi ®©y, §oµn Trung Cßn ®· dÞch b»ng tõ “th×”. Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “Ng−ìng chi, di cao; toµn chi, di kiªn; chiªm chi, t¹i tiÒn, hèt yªn t¹i hËu” LuËn 2 §oµn Trung Cßn dÞch. S®d. (TiÕng La-tinh) = ng«i thø hai, sè Ýt, th× hiÖn t¹i, thÓ tr×nh bµy. 3 §oµn Trung Cßn - Nt. 4 2 §óng ra trong tiÕng ViÖt, trong tr−êng hîp cô thÓ nµy ng−êi ta nãi: “T«i kh«ng thÓ nµo tin ®−îc (hay kh«ng thÓ ngê r»ng) anh Êy ®· chÕt” Chó thÝch cña t¸c gi¶: Chó Wittgenstein (1942): “Anh kh«ng thÓ kÐo c¸i h¹t ®Ó lµm cho nã n¶y lªn trªn mÆt ®Êt. TÊt c¶ nh÷ng g× anh cã thÓ lµm lµ cung cÊp cho nã søc nãng, ®é Èm vµ ¸nh s¸ng: khi Êy nã sÏ ph¶i n¶y lªn.”
40 Trong lêi nãi nµy, ®−îc coi lµ râ rµng h¬n c¶ ®Ó nãi vÒ c¸ch d¹y cña ThÇy, ng−êi häc trß nhÊn m¹nh hai ®iÒu m©u thuÉn khiÕn anh rèi trÝ. Mét mÆt, anh kh«ng thÓ n¾m ®−îc c¸i “chi”/“c¸i Êy”, v× anh kh«ng th«ng suèt ®−îc c¸i Êy: võa v× nã khiÕn anh ph¶i kh«ng ngõng ®µo s©u, xuyªn thÊu vµo (tr«ng lªn “cao h¬n”, xuyªn vµo “r¾n h¬n”) võa v× c¸i Êy, ch¼ng cã “n¬i chèn” còng ch¼ng cã “®é ®Æc” riªng, cø “m¬ hå ®Õn møc kh«ng thÓ-biÓu diÔn ®−îc” (nh− lêi b×nh “míi nh×n thÊy tr−íc mÆt, bçng hiÖn l¹i sau l−ng”); khã kh¨n cña sù héi gi¸c võa ë chç sù héi gi¸c m·i kh«ng dõng l¹i võa ë chç c¸i Êy vÉn “kh«ng sao n¾m b¾t ®−îc”: “anh võa siÕt l¹i, th× sù cÇm n¾m ®· qu¸ møc, anh võa bu«ng ra, th× kh«ng cßn cÇm n¾m ®−îc n÷a” (Chu Hy). MÆt kh¸c, ng−êi häc trß thõa nhËn râ r»ng c¸i anh ta kh«ng thÓ héi gi¸c ®−îc, vµ tõ ®ã anh kh«ng thÓ ®¹t tíi ®−îc, anh kh«ng biÕt lµm sao ®Ó “theo cho næi”, c¸i Êy l¹i ®Õn víi anh nh− mét sù hiÓn nhiªn: hiÖn lªn ngay tr−íc m¾t, nh− anh nãi tõ ®Çu, “nh×n thÊy tr−íc mÆt”, nh− anh nãi ë cuèi c©u. V¶ ch¨ng c¸c nhµ b×nh chó ®· cÈn thËn nhÊn m¹nh vµo ®iÓm nµy: c¸i Êy “nh×n thÊy tr−íc m¾t” anh nh− vËy cã nghÜa lµ c¸i Êy “còng ë trong c¸c øng xö vµ c¸c t×nh huèng vÉn diÔn ra hµng ngµy” vµ, do vËy, "c¸i Êy ch¼ng hÒ cã g× lµ huyÒn bÝ vµ khã t¶ nªn lêi”; nãi c¸ch kh¸c, c¸i kh«ng n¾m b¾t ®−îc ®ã kh«ng “n»m ngoµi” c¸i gi¶n dÞ nhÊt vµ c¸i th−êng nhËt nhÊt, trong cö chØ hay trong hµnh vi nhá nhÊt - “uèng”, “¨n” hay “®øng dËy”. Nh− vËy, mét mÆt ch¼ng hÒ cã c¸i tÇm th−êng vµ c¸i cô thÓ, nh− HÐgel ®· nãi vÒ t− duy Trung Hoa, vµ, mÆt kh¸c còng ch¼ng cã c¸i m¬ hå, hay c¸i kh«ng x¸c ®Þnh, “më réng ®Õn v« cïng” - c¸i “cao c¶ cña ng−êi ph−¬ng §«ng” - kú thùc chØ lµ mét sù trõu t−îng trèng rçng; nh−ng nhËn thøc vÒ ®¹o diÔn ra ngay tù trong lßng cña c¸i cô thÓ nhÊt vµ tÇm th−êng nhÊt - song ch¼ng bao giê toµn vÑn (v× lµ bÊt tËn). Kh«ng cÇn sù can thiÖp trung gian cña mét kh¸i niÖm, mµ b»ng “ngé” (rÐalisation) tõng b−íc, cã thÓ nãi nh− vËy (theo nghÜa cña tõ tiÕng Anh to realize, bÞ tranh c·i trong tiÕng Ph¸p: “Tõ ®ã sÏ sèng, Gide nãi, nã biÓu ®¹t, vµ biÓu ®¹t rÊt tèt, mét t− t−ëng mµ d−êng nh− ta bçng thÊy ngay lµ ta kh«ng thÓ nµo bá qua c¸i tõ ®· t¹o nªn t− t−ëng Êy”). Nh−ng víi c¸i tõ Êy, nhÆt lÊy bªn lÒ cña ng«n ng÷, vµ ng−êi ta giao cho nã lµm c¸i thÕ n−íc ®«i cho kh¸i niÖm, ta cã thÓ lµm thµnh mét kh¸i niÖm ®−îc kh«ng (vµ nã ch¼ng hÒ gièng c¸i tói t¹p nham cña “trùc gi¸c” ®èi lËp víi lý trÝ)? Ta nãi, triÕt häc “quan niÖm” (nã cã mét kh¸ch thÓ: ch©n lý), cßn minh triÕt th× ngé ra (c¸i “chi”/“c¸i Êy” cña hiÓn nhiªn). Theo nghÜa nh− khi ng−êi ta nãi ng−êi ta nhËn ra, hay ®óng h¬n lµ kh«ng sao nhËn ra ®−îc r»ng mét ng−êi nµo ®ã ®· chÕt². ë ®Êy cÇn cã mét sù cuén më ra (t− duy Trung Hoa ®óng lµ t− duy cña tiÕn tr×nh), ë ®Êy còng cÇn cã sù thö th¸ch cña c¸i th−êng nhËt vµ c¸i cô thÓ (nh− trong c¸c ®èi tho¹i cña Khæng Tö nh»m khiÕn ng−êi ta chó ý): c¸i th−êng nhËt Êy, hay c¸i cô thÓ Êy, kh«ng hiÖn ra víi ta nh− lµ kh¸ch thÓ (cña nhËn thøc), mµ nh− lµ c¬ héi (®Ó ngé ra; x. c©u tr¶ lêi cña bËc ThÇy thiÒn vÒ “®¹o”: “C©y b¸ch ngoµi s©n” - mäi c¸i ®Òu cã thÓ gióp ta ngé ra, ngay c¶ c¸i vËt ®Çu tiªn hiÖn ra d−íi m¾t ta, nh− “c©y b¸ch ngoµi s©n”). NhËn thøc (b»ng kh¸i niÖm) cã thÓ ®−îc ®Æt ra nh− lµ cøu c¸nh, con sù ngé ra th× kh«ng; ngé ra kh«ng phô thuéc vµo c¸c ph−¬ng tiÖn mµ vµo c¸c ®iÒu kiÖn, ta chØ cã thÓ t¹o thuËn lîi cho nã (còng nh− mäi qu¸ tr×nh chÝn cña c©y tr¸i, M¹nh Tö b¶o, ch¼ng nªn hoµi c«ng mµ kÐo c¸c mÇm c©y lªn, ph¶i ®Ó cho chóng tù mäc, nh−ng cÇn chó ý th−êng xuyªn “xíi ®Êt” ë gèc cho nã). HoÆc n÷a, trong khi triÕt häc hµnh ®éng trùc tiÕp, nh»m vµo mét kh¸ch thÓ, vµ lµ c«ng viÖc ph−¬ng ph¸p (mµ ng−êi ta cã thÓ tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng), th× viÖc ngé ra l¹i hµnh ®éng gi¸n tiÕp, bao giê còng theo ®−êng vßng (con ®−êng cña lêi l−u
41 ý khiÕn cho nã dÔ dµng), vµ lµ c«ng viÖc tiÒm tµng vµ hµm sóc, kh«ng bao giê cã thÓ lµm s¸ng tá hoµn toµn ®−îc, vµ hiÓn lé ra b»ng c¸i kÕt qu¶ cña nã hiÖn lªn “nh©n thÓ”. “Nµy”, “bçng nhiªn”, t«i “ngé ra”. Ýt nhÊt, t«i ®· m−êng t−îng... Nh− vËy “ngé ra” lµ chÝnh x¸c h¬n c¸i “nhËn thøc” ®¬n gi¶n (vèn còng thuéc vÒ tri thøc): ngé ra, tøc lµ nhËn thøc, kh«ng ph¶i vÒ c¸i ta kh«ng nh×n thÊy, hay vÒ c¸i ta kh«ng biÕt, mµ, ng−îc l¹i, vÒ c¸i ta thÊy, vÒ c¸i ta biÕt, thËm chÝ vÒ c¸i ta qu¸ biÕt råi - vÒ c¸i ta cã ngay d−íi m¾t: ngé ra, nãi c¸ch kh¸c lµ nhËn thøc vÒ c¸i hiÓn nhiªn. Hay, ®Ó cho s¸t nghÜa h¬n, ngé ra, cã nghÜa lµ nhËn thøc ®−îc tÝnh cã thùc cña thùc t¹i. Ch¼ng h¹n, thêi gian tr«i qua, ng−êi ta giµ ®i - hay ®¬n gi¶n h¬n lµ ng−êi ta “sèng”. Bëi v× kh«ng ai thËt sù ngé ra, t«i muèn nãi lµ ngé ra mét c¸ch toµn vÑn, r»ng råi ra m×nh sÏ chÕt, tuy nhiªn ai còng biÕt ®iÒu ®ã. Ta gÆp mét minh häa trong lêi nãi sau ®©y. Gi÷a hai ®o¹n ta võa ®äc ë trªn, gåm phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt cña lêi nãi, ng−êi häc trß cho biÕt ThÇy ®· lµm thÕ nµo ®Ó chØ ra cho anh ta biÕt ®−îc ®¹o: “ThÇy ta mµ tõng tù dÉn dô ng−êi mét c¸ch khÐo lÐo. Ngµi dïng v¨n häc mµ më mang tri thøc cña ta, ®em lÔ tiÕt mµ −íc thóc than t©m ta.”1 ”DÉn dô ng−êi mét c¸ch khÐo lÐo”: cÇn cã mét sù cuén më ra nh− ®Ó cho c©y mäc lªn; vµ “v¨n häc” cïng “lÔ tiÕt” lµ nh÷ng c¸i ThÇy bµn ®Õn h»ng ngµy ®Ó t¹o cho t©m trÝ chÝn muåi. Bëi, “®¹o”, ta biÕt nã, chø ta “kh«ng nghe nã nãi”. Nh−ng qua v¨n häc vµ lÔ tiÕt ta bµn ®Õn hµng ngµy, qua sù kÐo c¨ng mµ chóng sinh lµm n¶y sinh gi÷a sù ph¸t triÓn vµ c¸i ng−îc l¹i víi nã, ta kh«ng ngõng nh×n thÊy mét ®ßi hái thiÕt yÕu h¬n, ®ßi hái cña “®¹o”, ®Êy lµ ®iÒu ThÇy khiÕn ta ngé ra. Vµ sù ngé ra Êy ch¼ng bao giê døt, nh− lêi nãi trªn ®· kÕt luËn. ë ®©y ng−êi häc trß chØ nhËn ra r»ng sù ngé ra lµ rÊt khã kh¨n - vµ chÝnh v× thÕ mµ lêi nãi nµy lµ mÉu mùc. Nh»m trë thµnh chÝnh thèng (Chu Hy), truyÒn thèng T©n Khæng gi¸o sÏ ®Æt mét c¸i tªn cho c¸i kh«ng thÓ n¾m b¾t Êy, c¸i ®ång thêi lµ c¸i th−êng nhËt nhÊt vµ cô thÓ nhÊt, mµ ng−êi ta cø ph¶i kh«ng ngõng “ngé ra”. C¸i tªn Êy, ta ®· biÕt: ®ã lµ c¸i “trung dung” (cña ®iÒu tiÕt). V× ®¹o cña bËc minh triÕt “chØ lµ c¸i l«gÝch cña sù thÝch nghi trän vÑn”, nªn “nÕu ta kh«ng chó ý ®Õn c¸i Êy, ta sÏ quªn khuÊy mÊt nã”; “song ta võa chó ý ®Õn nã th× nã l¹i ®· v−ît qua mÊt”. Bëi, ®èi víi bËc minh triÕt, c¸i trung dung ®−îc t¹o nªn gi÷a “sù më mang” b»ng v¨n häc vµ “−íc thóc” b»ng lÔ tiÕt Êy kh«ng cßn lµ ®èi t−îng cña mét sù g¾ng søc, mét ý ®å hay mét sù ch¨m chó, nã ®· trë thµnh tù nhiªn, lµ néi tµng trong toµn bé hµnh xö xña «ng, vµ chÝnh v× vËy ng−êi häc trß bèi rèi vµ ch¼ng thÊy nªn ®i theo lèi nµo. C¸ch hiÓu nµy kh«ng sai, song ta vÉn l−êng thÊy kh¸i niÖm bÞ ph¸p ®iÓn hãa nh− vËy, sÏ lµm mÊt ®i nh÷ng g× ë lêi nãi. Ph¶i lµm sao ®Ó cã thÓ ®Ó cho c¸i “chi”/“c¸i Êy” vÉn ë trong sù kh«ng x¸c ®Þnh cña nã ®Æng nãi lªn ®−îc sù nèi ®Çu gi÷a c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt - chÝnh lµ c¸i n»m s©u trong lßng cña tr¶i nghiÖm b×nh th−êng nhÊt, kh«ng thÓ bÞ kh¸ch thÓ hãa (inobjectivable) vµ ta cÇn nhËn ra tÝnh hiÓn nhiªn cña nã: ®Êy chÝnh lµ c¸i mµ t«i ®· b¾t ®Çu gäi lµ c¸i vèn néi giíi (le fonds d'immanence); vµ, ng−êi ta sÏ hiÓu ra, chÝnh nã lµ c¸i t«i kh«ng ngõng muèn n¾m b¾t ë ®©y, b»ng tÊt c¶ nh÷ng lèi ®i vßng liªn tôc nµy, bëi nã kh«ng thÓ lµ ®èi t−îng cña diÔn tõ, trong khi cè t¸i chiÕm h÷u nã b»ng triÕt häc. 3. Bëi chØ cã n¨ng lùc ngé ra c¸i vèn néi giíi ®ã míi lµm c«ng viÖc chia t¸ch ra vµ tõ ®ã mµ n¶y sinh minh triÕt. Gi÷ cho c¸i “chi”/“c¸i Êy” cã ®−îc chøc n¨ng kh«ng 1 §oµn Trung Cßn dÞch. S®d.
42 x¸c ®Þnh cña nã, bËc minh triÕt nãi (vµ chØ riªng ®iÒu ®ã ®· lµm thµnh mét diÔn tõ, VIII, 9): “§èi víi d©n, chuyÖn nµo cÇn lµm th× nªn khiÕn hä lµm, chí kh«ng nªn gi¶ng gi¶i nghÜa lý s©u xa, vi diÖu víi hä”1. M¹nh Tö ph¸t triÓn: Lµm viÖc mµ ch¼ng hiÓu nghÜa lý së hµnh cña m×nh, cã thãi quen mµ ch¼ng chÞu quan s¸t nh÷ng tËp qu¸n cña m×nh: trän ®êi cø noi theo m·i, mµ ch¼ng biÕt ph¶i quÊy thÕ nµo, ng−êi nh− thÕ thËt nhiÒu l¾m vËy. (VII, A, 5).2 Bëi v× ng−êi ta kh«ng cã ý thøc vÒ ®¹o “cña m×nh”, c¸i “chi”/“c¸i Êy” kh«ng ph¶i chÝnh lµ ®¹o, mµ lµ c¸i ®¹o do tõ ®ã mµ ®Õn, trªn th−îng nguån cña nã: mäi ng−êi ®Òu phô thuéc vµo nã, mäi ng−êi ®Òu quen víi nã, hä sèng víi nã nh− mét sù hiÓn nhiªn, vµ thËm chÝ lµ ®iÒu hiÓn nhiªn th«ng th−êng nhÊt - nh−ng kh«ng n¾m ®−îc nã. Hay ®óng h¬n, v× hä sèng víi nã nh− mét ®iÒu hiÓn nhiªn, nªn hä kh«ng ngõng quªn khuÊy mÊt c¸i Êy. Bëi còng nh− ®èi víi c¸i ta kh«ng biÕt, th× ta mï mÞt vÒ nã, c¸i ta kh«ng ngé ra, th× ta còng ®Ó quªn khuÊy ®i mÊt. HÐraclite còng kh¸c biÖt víi nh÷ng ng−êi kh¸c - nh÷ng kÎ “nhiÒu l¾m” - ®· “quªn khuÊy ®i mÊt” nh÷ng g× hä lµm khi thøc “còng nh− hä quªn khuÊy ®i mÊt nh÷ng g× ®· quªn khi ngñ” (§. 1, ë ®Çu luËn v¨n). Nh−ng, ®Ó lµm cho nh÷ng ng−êi kh¸c hiÓu ra nh÷ng g× hä ®· quªn khuÊy mÊt, nh÷ng g× hä vÉn lµm hµng ngµy vµ vÉn tËn dông chóng, song l¹i ch¼ng cã ý thøc vÒ chóng, HÐraclite tin t−ëng ë hiÖu lùc cña diÔn tõ, logos, diÔn tõ cña «ng, “lµ m·i m·i”, lu«n lu«n ®óng, “b¶n thuyÕt tr×nh” cña nã, “chia tõng sù vËt ra theo b¶n chÊt cña chóng”, “c¾t nghÜa chóng lµ nh− thÕ nµo”. DiÔn tõ cña triÕt häc chØ dÉn, tõng ®iÓm mét, mét c¸ch cã ph−¬ng ph¸p. Nh−ng c¸i vèn cña néi giíi, kh«ng thÓ nµo “thuyÕt tr×nh” nã ra (nh− mét kh¸ch thÓ), hay lÊy nã lµm mét ch©n lý (ch©n lý “m·i m·i”); ta chØ cã thÓ theo dßng th¸ng ngµy, b»ng lèi ®i vßng nµy hay lèi vßng kh¸c, gióp ngé ra ®−îc nã. Bëi, cuèi cïng, sù ngé ra ®Ých thùc, ph¶i lµ tù m×nh ®¹t ®−îc, lµ kÕt qu¶ cña mét sù bËn lßng ch¨m chó - song l¹i kh«ng cè t×nh bËn lßng. Cã lÏ khã t×m ra ®−îc mét minh häa nµo tèt h¬n ®o¹n sau ®©y cña M¹nh Tö (c¸c bËc ThÇy cña ThiÒn còng kh«ng nãi g× nhiÒu h¬n), vµ còng vÉn lu«n theo c¸ch c¸i “chi”/“c¸i Êy” kh«ng thÓ kh¸ch thÓ hãa (IV, B, 14). M¹nh Tö nãi: Ng−êi qu©n tö nhê tu häc ®¹o lý mµ trÝ ®øc ngµy cµng thªm cao s©u; ng−êi muèn tu häc m·i cho ®Õn khi tù m×nh ®¾c ®¹o vËy. HÔ tù m×nh ®¾c ®¹o, th× gi÷ g×n nã mét c¸ch an æn. §· gi÷ g×n ®¹o lý mét c¸ch an æn, ¾t kho tµng ®¹o lý cña ng−êi ®−îc s©u réng. Kho tµng ®¹o lý ®· ®−îc s©u réng, mÆc t×nh ng−êi lÊy bªn nµy lÊy bªn kia mµ dïng, vµ ng−êi vÉn ë n¬i nguån gèc ®¹o lý. Bëi thÕ nªn ng−êi qu©n tö muèn tu häc m·i cho ®Õn khi tù m×nh ®¾c ®¹o vËy.3 C¸i “chi”/“c¸i Êy” nhê minh triÕt mµ ®¹t tíi ®−îc, ch¼ng chøa g× ®Æc biÖt c¶, vµ ®Êy chÝnh lµ c¸i c¸ch ta “®¾c ®¹o”, ta “g×n gi÷”, ta “an æn” ®−îc trong nã, ®Õn møc tõ ®ã c¸i Êy hiÓn lé ra nh− mét “nguån suèi” - dÇu ta cã “lÊy” ®i c¸i g× vµ “lÊy” ë bªn nµo. Ch¼ng ph¶i ta cã thÓ x¸c minh ®iÒu ®ã trong mäi kinh nghiªm dï nhá nhÊt ®Êy sao? Khi ta ch¬i mét nh¹c cô ch¼ng h¹n, tõ lóc do nç lùc vµ tËp trung, “c¸i Êy” b¾t §oµn Trung Cßn dÞch - S®d. 1 M¹nh M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. 2 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. 3
43 ®Çu ®Õn, nh− ta th−êng nãi (khi nãi vÒ c¸i néi giíi), th× c¸i kh¶ n¨ng bçng cø nh− tù nã hiÓn lé ra, mÆc dï ta ch¼ng cßn chó ý, ch¼ng cßn nghÜ ®Õn n÷a - ch¼ng cÇn cè g¾ng còng ch¼ng ph¶i tËp trung, nh− mét c¸i “vèn (t−)”, lu«n lu«n s½n sµng øa rØ ra. Sù “ngé ra” cña minh triÕt còng ®óng nh− vËy: ®Õn b»ng con ®−êng tù m×nh ®¾c ®¹o - sau mét qu¸ tr×nh chÝn muåi l©u dµi. Bëi, “nÕu ta s¾p ®Æt vµ söa so¹n”, th× kh«ng thÓ cã sù tù m×nh ®¾c ®¹o, nh− nhµ b×nh chó (Tr×nh Di) c¶nh b¸o chóng ta; “chØ cã thÓ ®¾c ®¹o khi võa cã sù nhÊn ch×m (cña ý thøc) l¹i võa cã sù tÝch tô (cña suy t−), khi ng−êi ta thËt tho¶i m¸i vµ kh«ng cßn ham muèn g× n÷a”. Cßn, “nÕu ta hèi h¶ vµ c−ìng Ðp ®Ó ®¹t cho ®−îc ®Õn nã”, “th× ta chØ cßn n¾m lÊy ®−îc c¸i t«i c¸ thÓ cña m×nh th«i”, rÊt h¹n chÕ, “ch¼ng bao giê ®ñ”. Còng tøc lµ nãi r»ng, muèn cho c¸i Êy cña néi giíi hiÖn ra, th× ph¶i ®Ó cho néi giíi tù nã vËn hµnh. Theo quan niÖm Trung Quèc vÒ tÝnh hiÖu lùc, sù ngé ra kh«ng thÓ nh¾m ®Õn mét c¸ch trùc tiÕp nh− mét cøu c¸nh, b»ng mét kÕ häach, theo mét khu«n mÉu, mµ nã ®Õn mét c¸ch gi¸n tiÕp, nh− lµ hÖ qu¶: ®¸p l¹i nh÷ng nç lùc cña ta mµ ta kh«ng hÒ dù ®Þnh hay tÝnh to¸n, hay nh− c¸i ®−îc tr¶ l¹i cho ta (nh− mét mãn l·i) tõ tÊt c¶ ®Çu t− cña ta tr−íc ®ã. ChÝnh v× thÕ mµ nã lµm thµnh c¸i “vèn” (“t−”), kh«ng ngõng tù nã giµu cã thªm m·i vµ cã dÞp lµ l¹i phun trµo lªn; vµ c¸i tr−íc ®©y d−êng nh− kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc b©y giê tù nã ®Ó cho ta n¾m b¾t lÊy mµ ta ch¼ng hay. Nhµ b×nh chó ng−êi Anh (Legge, tr. 323) ®· nãi rÊt ®óng: ®Êy chÝnh lµ c¸i cã thÓ “øng dông v« tËn”; bëi cã thÓ kh¸m ph¸ ra c¸i Êy “trong v« sè hiÖn t−îng”, “còng hÖt nh− cã thÓ t×m thÊy n−íc dÔ dµng vµ kh¾p n¬i d−íi mÆt ®Êt nÕu ta ®µo xuèng”. H×nh ¶nh Êy ®óng, song, v× nã bÞ hßa tan ®i trong c¸c ph¹m trï vèn quen thuéc cña chóng ta, nªn Legge c¶m thÊy nã “tï mï” (vµ sù thÊt väng cña «ng l¹i soi s¸ng cho ta thÊy cÇn ph¶i tiÕn hµnh gi¶i kÕt ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc nã): ®¸ng chó ý lµ «ng ta tù hái ®©y cã ph¶i lµ vÊn ®Ò vÒ “c¸i t«i riªng cña con ng−êi” hay lµ vÒ “nh÷ng g× ë bªn ngoµi nã”? Song, c¸i “chi” cña néi t¹i khiÕn cho c©u hái kh«ng thÝch ®¸ng, nã n»m ë chç chia t¸ch ra cña c¸i ta (man's own self) vµ c¸i bªn ngoµi ta. Bëi, nh− nhµ b×nh chó Trung Hoa ®· cho thÊy, kh«ng thÓ cã c¸i giíi t¹i nÕu ta thu hÑp l¹i trong “c¸i t«i c¸ thÓ”, ®−îc quan niÖm nh− lµ t¸c nh©n ®éc lËp (chØ phô thuéc vµo chñ kiÕn cña chÝnh m×nh) vµ trong giíi h¹n nh÷ng kh¶ n¨ng riªng cña m×nh (bëi lµm sao cã thÓ hiÓu ®−îc nÕu kh«ng ph¶i lµ c¸i “trë l¹i víi ta”, mét c¸ch gi¸n tiÕp, nh− lµ hÖ qu¶?): ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc kh¶ n¨ng cña nã, cÇn ph¶i tõ bá ph¹m trï kh¸ch thÓ mµ trë l¹i ph¹m trï tiÕn tr×nh; còng v× “c¸i Êy” lu«n lu«n lµ vèn, chø kh«ng ph¶i lµ kh¸ch thÓ (vµ kh«ng ph¶i lµ kh¸ch thÓ cña trùc gi¸c còng nh− cña tri gi¸c), nªn ta míi cã thÓ “ë trong nã”, “an æn” trong nã, vµ nhóng m×nh vµo ®ã nh− vµo mét nguån suèi kh«ng bao giê c¹n. Cho nªn Legge ®· kh«ng hiÓu: “Ta cã thÓ ®äc v« sè trang cña c¸c nhµ b×nh chó Trung Quèc, mµ ch¼ng cã ®−îc trong ®Çu mét ý t−ëng g× râ rµng c¶ vÒ lêi d¹y cña M¹nh Tö ë ®o¹n v¨n nµy.” Thùc tÕ lµ, “c¸i Êy” cña vèn néi giíi mµ minh triÕt Trung Hoa gióp ta ngé ra kh«ng cßn thuéc vÒ cÊp ®é “t− t−ëng” - “a clear idea” - còng kh«ng lµ mét kh¸ch thÓ: vµ qu¶ lµ HÐgel ®· cã lý khi nghÜ r»ng ng−êi Hy L¹p ®· quan niÖm kh¸ch thÓ trong mèi t−¬ng quan cña nã víi chñ thÓ b¾t ®Çu tõ kinh nghiÖm vÒ mét sù gi¶i tho¸t vµ v× hä ®· kh¸m ph¸ ra tù do. Ng−îc l¹i, d−íi h×nh t−îng “®¹o”, chø kh«ng cßn lµ B¶n thÓ n÷a (hay Th−îng §Õ) - §¹i Kh¸ch thÓ, tr¶i nghiÖm mµ t− duy Trung Hoa suy nghiÖm lµ tr¶i nghiÖm cña sù “®¾c ®¹o”, nh− ®· ®−îc nãi ë ®©y, nãi c¸ch kh¸c lµ cña sù tù
44 1 ph¸t (theo nghÜa cña sponte sua ), chø kh«ng ph¶i cña tù do; hay nÕu tù do còng ®−îc quan niÖm nh− lµ tù ph¸t, th× ®Êy lµ tù ph¸t cña ý chÝ - chø kh«ng ph¶i cña néi giíi: c¸i tù ph¸t cña néi giíi mµ ta thÊy hiÓn hiÖn râ rµng trong tÊt c¶ c¸c tiÕn tr×nh, nã t¹o nªn c¸i vèn cña c¸c tiÕn tr×nh ®ã, gièng nh− trong n¨ng lùc “ngé ra” mµ minh triÕt ®−a ta ®Õn. Còng tøc lµ nãi r»ng minh triÕt, ë Trung Quèc, soi s¸ng mét m¶ng cña tr¶i nghiÖm kh¸c víi triÕt häc cña chóng ta: nã kh«ng ph¶i lµ mét t− duy cßn n»m l¹i trong buæi Êu th¬, mµ ®· s¶n sinh ra mét trÝ n¨ng kh¸c. (TiÕng La-tinh)=mét c¸ch tù ph¸t. 1
45 VII Minh triÕt kh«ng chùng l¹i trong thêi th¬ Êu cña triÕt häc 1. Ch¼ng cã thÓ “tho¸t ra khái HÐgel” dÔ dµng nh− vËy. §Æc biÖt ë ®©y: c¸i «ng HÐgel tõng nãi r»ng «ng b¾t ®Çu b»ng triÕt häc cña ng−êi Trung Quèc, nh−ng “®Ó råi vÒ sau kh«ng nãi ®Õn nã n÷a”; bëi ë bªn Êy qu¶ cã nh÷ng triÕt gi¶, nh−ng cßn ch−a cã triÕt häc. Dùa trªn ý kiÕn cña Husserl cho r»ng mäi t− t−ëng ®Òu thuéc vÒ mét tæng thÓ lÞch sö tõ nay ®−îc coi nh− lµ “thÕ giíi tr¶i nghiÖm”, r»ng c¸c t− t−ëng ph¸t triÓn trong c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau do vËy cÇn ®−îc xem nh− lµ bÊy nhiªu “mÉu vËt nh©n lo¹i häc”, bëi chóng lµ bÊy nhiªu biÕn dÞ cña “thÕ giíi tr¶i nghiÖm” nµy, do vËy, kh«ng c¸i nµo cã thÓ tù coi m×nh lµ cã vÞ trÝ ngo¹i lÖ hay chØ ®¬n gi¶n lµ cã nh÷ng quyÒn riªng biÖt, Merleau-Ponty muèn nh×n thÊy ë “ph−¬ng §«ng” mét c¸i g× ®ã nhiÒu h¬n lµ mét t− duy cßn ch−a v−¬n tíi ®−îc kh¸i niÖm. Bëi c¸i Ph−¬ng §«ng Êy ®· cung cÊp cho ph−¬ng T©y c¬ héi ®Ó t¸i kh¸m ph¸ cho ®Õn tËn ý t−ëng cña nã vÒ ch©n lý vµ kh¸i niÖm; vµ, “b»ng lèi ®i vßng ®ã, c¸c nÒn v¨n minh cßn ch−a cã ®−îc trang bÞ triÕt häc hay kinh tÕ nh− chóng ta l¹i cã mét gi¸ trÞ chØ dÉn cho chóng ta”. Dï sao th× “trang bÞ” chØ thuéc vÒ mét bªn, cßn sù chØ dÉn, trong tr−êng hîp nµy, l¹i ®Õn tõ bªn kh«ng cã. Qua c¸c “dÞ b¶n nh©n lo¹i mµ chóng ta xa c¸ch ®Õn thÕ”, chóng ta t×m l¹i ®−îc kh¶ n¨ng nghÜ ra “c¸c trùc gi¸c lý thuyÕt cña chóng ta ®· ®Õn tõ ®©u”: “tõ ®©u”, cã nghÜa lµ tõ “tr−êng tån sinh” nµo mµ c¸c thµnh c«ng l©u dµi cña chóng ®· khiÕn ta quªn mÊt (vµ cuéc “khñng ho¶ng” hiÖn t¹i cña chóng - cuéc khñng ho¶ng cña “tri thøc ch©u ¢u, x. Husserl - khiÕn chóng ta ph¶i nh×n nhËn l¹i). DÉu rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng “liªn hÖ ngang” mµ mçi nÒn v¨n hãa vÉn gi÷ ®èi víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c, Merleau-Ponty vÉn kh«ng tho¸t ra ®−îc khái c¸i ®Þnh kiÕn b¸ chñ cña triÕt häc. C©u nãi sau ®©y cña «ng thËm chÝ cã g× ®ã thËt nÆng nÒ nÕu nã kh«ng do thiÕu hiÓu biÕt h¬n lµ ng©y ng« (vµ sù thiÕu hiÓu biÕt Êy, khoa Trung Quèc häc, tù giam h·m m×nh trong chuyªn ngµnh cña nã - ®Ó khái ph¶i suy nghÜ - ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm): “Trong “tÝnh trÎ con” cña ph−¬ng §«ng cã mét ®iÒu g× ®ã cã thÓ chØ ra cho chóng ta, chÝ Ýt còng lµ sù hÑp hßi cña c¸c t− t−ëng ng−êi lín cña chóng ta.” DÉu cã cÈn thËn ®ãng c¸c ngoÆc kÐp còng ch¼ng thay ®æi ®−îc g×: nÕu nã cã c¶m thÊy chËt chéi trong t− duy cña nã, th× ph−¬ng T©y còng kh«ng v× thÕ mµ kh«ng coi r»ng chÝnh nã, b»ng lÞch sö triÕt häc cña nã, ®· v¹ch ra c¸i trôc t− duy cña nh©n lo¹i. VËy nªn, ®Ó tho¸t ra khái HÐgel, vµ cµng ®Æc biÖt lµ tho¸t ra khái chñ nghÜa d©n téc trung t©m, víi t− c¸ch lµ chñ nghÜa logo-trung t©m, mµ «ng ®· ®Æt ta ngay vµo trong ®ã, ch¼ng cßn c¸ch nµo kh¸c, ng−êi ta còng ®· d¹y chóng ta nh− thÕ råi, lµ ph¶i “®¶o lén ng−îc nã l¹i”. Bëi, chØ ®Þnh v−ît qua nã, nh− Husserl hay Merleau-Ponty, ta bÞ gi÷ l¹i - bÞ cÇm tï - trong ý t−ëng vÒ mét sù ph¸t triÓn lÞch sö trong ®ã “ph−¬ng T©y”, tõ AthÌnes ®Õn Berlin, mÆc nhiªn ®−îc coi lµ khung c¶nh - vµ nh÷ng t− t−ëng kh¸c, v× ®· ®i ra ngoµi khung c¶nh cña chÝnh chóng, ®· trë thµnh kh«ng thÓ nhËn ra ®−îc n÷a. Deleuze trong cuèn TriÕt häc lµ g×? ®· muèn ®iÒu khiÓn chÝnh cuéc ®¶o lén ®ã, khi «ng mæ xÎ ®Õn tËn tõng tõ ng÷, vµ cßn tèt h¬n lµ b»ng c¸c kh¸i niÖm chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, ®Ó ph¸t hiÖn cho triÕt häc b¶n chÊt riªng cña ®Þa h¹t cña nã: thay v× tÝnh tÊt yÕu, ng−êi ta l¹i trë l¹i ®Ò cao quyÒn lùc kh«ng thÓ kh¾c phôc cña c¸i ngÉu nhiªn;
46 thay v× c¸i khëi nguyªn, tõ sau Nietzsche (vµ Nietzsche ®óng lµ lèi vµo Hy L¹p kh¸c cña chóng ta) ng−êi ta l¹i nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña kh«ng khÝ vµ “m«i tr−êng”; thËm chÝ, vµ ®Ó buéc téi phÝa ®èi lËp, thay v× “tù nhiªn”, ng−êi ta l¹i yªu s¸ch "thiÖn chÝ”. Tãm l¹i, ch¼ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c cho phÐp chÐp sö - mµ triÕt häc ®· tù ®ång nhÊt m×nh vµo ®ã - lµ biÕn thµnh mét thø “®Þa lý häc”. Tõ ®ã, mµ cã c¸i dù tÝnh, míi, vÒ mét kiÓu “®Þa-triÕt häc”. §Ó nghiÒn ngÉm vÒ c¸c t− t−ëng tïy thuéc vµo khung c¶nh riªng cña chóng, vµ nh− vËy t¹o l¹i mét c¬ may cho sù dÞ biÖt, chóng ta kh«ng cßn lµm lÞch sö n÷a, mµ lµ lËp b¶n ®å... Nh−ng tÊm b¶n ®å ®−îc vÏ nªn nh− vËy, còng ch¼ng lµm thay ®æi ®−îc chót g× lÞch sö, c¸i lÞch sö vÉn ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i tõ HÐgel; sù ®¶o lén ®· ®−îc ®iÒu khiÓn khÐo tíi møc vÒ c¬ b¶n nã l¹i trë l¹i nguyªn nh− cò: triÕt häc ®−îc sinh ra ë Hy L¹p, cßn h¬n thÕ n÷a, nã lµ mét “s¶n vËt Hy L¹p” (tr. 89). Bëi chØ cã Hy L¹p t− duy b»ng kh¸i niÖm chø kh«ng ph¶i b»ng h×nh t−îng, chØ cã nã ®· nghÜ ra ®−îc mét ®å ¸n néi giíi cña t− duy (un plan d'immanence de la pensÐe) ; ë chç kh¸c (ë Trung Quèc), c¸i ta gÆp “kh«ng thËt sù lµ triÕt häc”, mµ chØ lµ “tiÒn-triÕt häc”. Mµ, nãi tiÒn-triÕt häc tøc muèn ngô ý lµ t− duy cßn ch−a ®¹t ®−îc ®Õn triÕt häc: nã cßn n»m l¹i ë phÝa bªn nµy - nã cßn chùng l¹i trong thêi th¬ Êu. Song ch¾c h¼n råi, nh− Merleau-Ponty ®· nãi - thuyÕt nh©n lo¹i phæ biÕn nh©n v¨n chñ nghÜa vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ -, ta cã thÓ häc ®−îc ë con trÎ bao nhiªu ®iÒu. Tr¶ lêi c©u hái kh«ng ngõng ®Æt ra: cã triÕt häc ë nh÷ng n¬i kh¸c kh«ng? - ph−¬ng T©y vÉn tiÕp tôc tr¶ lêi vßng vo, theo kiÓu Normand, “cã chø nh−ng mµ”. “Cã chø”, bëi v× kh«ng thÓ nghi ngê r»ng ë nh÷ng n¬i kh¸c ng−êi ta còng t− duy (vµ ngµy cµng phª ph¸n c¸i chñ nghÜa d©n téc trung t©m x−a cò cña m×nh nhiÒu h¬n, nã ngµy cµng nhÊn m¹nh nhiÒu h¬n ®Õn kh¶ n¨ng ®ã - nh−ng chØ lµ theo c¸ch hÖ t− t−ëng, chø kh«ng ph¶i tõ mét quan ®iÓm triÕt häc); nh−ng mµ, v× Ch©u ¢u lµ h×nh th¸i lÞch sö duy nhÊt ®· tiÕn hµnh ®−îc mét cuéc lËt ng−îc “kú diÖu” trªn chÝnh m×nh (tõ ®ã, nhê cã t− duy cña nã vÒ ch©n lý, nã ®· tråi v−ît lªn ®−îc khái c¸i ®Æc thï nh©n chñng häc cña m×nh; x. Husserl, Merleau-Ponty); hay v× chØ cã ë Hy L¹p míi diÔn ra cuéc gÆp gì gi÷a mét “m«i tr−êng” (nh−ng lµ cña nh÷ng ng−êi di tró) víi c¸i ®å ¸n néi giíi cña t− duy (Deleuze). Tuy nhiªn, Ch©u ¢u (vµ triÕt häc) kh«ng thÓ tho¸t ra ®−îc khái c¸i thÕ n−íc ®«i ®ã khi nµo nã cßn ch−a nghÜ ®Õn mét kh¶ n¨ng t− duy kh¸c víi triÕt häc: kh«ng t− duy b»ng kh¸i niÖm (nh»m ®i ®Õn ch©n lý) vµ còng kh«ng ph¶i, do vËy, mµ lµ c¸i thÓ t¹ng truyÒn thèng kh¸c cña triÕt häc (tøc t«n gi¸o, thuéc lÜnh vùc huyÒn bÝ, bao hµm ®øc tin). Nãi c¸ch kh¸c, khi nµo nã cßn ch−a h×nh thµnh ®−îc mét kh¸i niÖm vÒ minh triÕt nh− lµ hiÖn t−îng xen kÎ víi triÕt häc. Bëi v×, ®èi víi minh triÕt cña “ph−¬ng §«ng”, nã cµng ngµy cµng ¶o ¶nh hãa (c¸i §¹o!), vµ thËm chÝ ®«i khi nã cßn quy y theo ®Êy n÷a (c¸c gi¸o ph¸i), nh−ng nã cßn ch−a t− duy vÒ minh triÕt. Nã cßn ch−a t− duy vÒ minh triÕt b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn vèn lµ cña nã, nã kh«ng nhËn thøc minh triÕt. Ng−êi ta vÉn chê ®îi mét triÕt häc vÒ minh triÕt (còng nh− ®· tõng cã mét triÕt häc vÒ t«n gi¸o). B»ng chøng lµ tÝnh n−íc ®«i ë Deuleuze, nã lµm háng mét sè chç trong cuèn s¸ch tuyÖt vêi TriÕt häc lµ g×? cña «ng... Bëi, cã lóc, trong mét ®ét ph¸ lý thuyÕt, ph¹m trï cña «ng vÒ c¸i tiÒn-triÕt häc ®−îc quan niÖm nh− lµ mét c¸i phi-triÕt häc mµ ta ngê nã “cßn n»m ë trung t©m cña triÕt häc” h¬n c¶ chÝnh triÕt häc (tr. 43); cã lóc, nã l¹i ®−îc quy, mét c¸ch tÇm th−êng, thµnh c¸i kh«ng thÓ ®¹t ®−îc tíi triÕt häc vµ cßn ch÷ng l¹i ë vÒ tr−íc triÕt häc (tr.89). Vµ sù nhËp nh»ng cµng trë nªn hiÓn nhiªn khi nãi ®Õn minh triÕt.ThiÕt lËp mét ®å ¸n néi giíi “nh− mét chiÕc sµng c¨ng ra trªn
47 c¸i hçn mang”, «ng ®em ®èi lËp c¸c nhµ triÕt häc víi “c¸c bËc Minh triÕt” “lµ nh÷ng nh©n vËt t«n gi¸o”, nh÷ng “tu sÜ”; v¶ ch¨ng ë mét chç kh¸c, «ng cßn viÕt: “minh triÕt hay t«n gi¸o” “cã hÖ träng g× ®©u (tr. 86). Song qu¶ lµ hÖ träng ®Êy, vµ c¸i tõ “hay” Êy, ®−îc ®−a vµo ®ã nh− lµ nh©n thÓ tho¸ng qua, kh«ng thÓ lµm cho ng−êi ta chÊp nhËn mét sù ®ång nhÊt mµ ng−êi ta thÊy qu¸ râ lµ nã nh»m bµo ch÷a cho triÕt häc nh− thÕ nµo: Bëi chØ cã triÕt häc míi v−ît ra ®−îc khái mét t− duy nguyªn thñy cßn bÞ k×m l¹i trong niÒm t«n kÝnh ®èi víi c¸c quyÒn uy, chØ duy nhÊt cã nã míi ®¹t ®−îc ®Õn chç t− duy vÒ c¸i néi giíi “thuÇn tóy”. VËy mµ, nh×n kü h¬n, ta sÏ nhËn ra ë Trung Quèc mét t− duy cña minh triÕt chØ ®−îc thiÕt lËp (rÊt sím) b»ng c¸ch tho¸t ra khái sù k×m kÑp cña t«n gi¸o, nh−ng kh«ng xung ®ét víi nã, nh− lý tÝnh ch©u ¢u ®· lµm, vµ kh«ng coi thÇn häc lµ thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc: còng nh− mét t− duy vÒ c¸i néi giíi, v× nã kh«ng ph¶i t− duy vÒ c¸i hçn mang (c¸i ®· khiÕn triÕt häc sau ®ã cø ph¶i ch¨m chó ®Õn c¸i hoµi nghi, c¸i cËt vÊn), kh«ng t− duy vÒ c¸i néi giíi nh− lµ “®å ¸n” (nh− Deleuze ®· x¸c ®Þnh, theo chøc n¨ng “c¸i sµng” cña nã), mµ nh− lµ vèn (c¸i t«i võa gäi lµ vèn néi giíi). ThËm chÝ, nh×n kü h¬n n÷a hay ®óng h¬n lµ nh×n tõ ®Çu kh¸c, nghÜa lµ n÷a nh×n tõ lèi ®i vßng ®èi víi chóng ta lµ Trung Hoa, ta sÏ thÊy kh«ng ph¶i minh triÕt cã hä hµng víi t«n gi¸o - vµ sÏ gi÷ mét mèi liªn hÖ ®¸ng nghi ngê ®èi víi nã (th«ng qua sù thÇn kh¶i, t«i sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nµy) - mµ chÝnh triÕt häc ®· lµ kÎ hä hµng Êy. 2. VÒ viÖc minh triÕt kh«ng ch÷ng l¹i trong thêi th¬ Êu cña t− duy, ta sÏ chøng minh mét c¸ch dÔ dµng - mét c¸ch x¸c thùc - b»ng c¸ch chØ ra r»ng nã còng tõng biÕt ®Õn kh¶ n¨ng cña triÕt häc. B»ng chøng lµ trµo l−u t− t−ëng ®−îc kh¼ng ®Þnh mét c¸ch m¹nh mÏ vµo thÕ kû IV-III tr−íc c«ng nguyªn, ®Æc biÖt ®èi lËp víi c¸c tr−êng ph¸i, hay ®óng h¬n lµ víi c¸c “gia ®×nh”1, c¸c nhµ minh triÕt Khæng gi¸o hay L·o häc, vµ ®−îc gäi lµ c¸c nhµ MÆc häc (nh÷ng ng−êi theo truyÒn thèng cña MÆc Tö) - hay, chÝnh x¸c h¬n lµ c¸c nhµ “MÆc häc muén” (Later Mohists; x. t¸c phÈm tuyÖt vêi cña A.C. Graham dùng l¹i t− t−ëng cña hä). §Êy lµ c¸i ®¸ng cho chóng ta nh×n l¹i s¸t h¬n mét chót - bëi cÇn ph¶i nh×n xa råi l¹i nh×n gÇn, nh×n ra xa h¬n c¶ råi l¹i nh×n l¹i gÇn h¬n c¶ (b»ng kh«ng ta sÏ chØ dõng l¹i ë nh÷ng ®iÒu s¸o mßn bÊt tËn vÒ t− duy Trung Hoa). C¸c nhµ MÆc häc ®· quan niÖm ®Ých x¸c vÒ “kh¸ch thÓ”, kh«ng ph¶i b»ng sù ph©n biÖt víi chñ thÓ (tuy sù ph©n biÖt ®· ®−îc v¹ch râ ë B, 76) mµ trong mèi quan hÖ cña “chñ thÓ” víi c¸i “tªn” dïng ®Ó chØ nã (danh thùc) cña nã: trong tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh cña c¸c sù vËt (hÖ vËt), nhËn thøc ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch g¾n c¸i danh thùc vµo ®èi t−îng cña nã, cã nghÜa lµ g¾n c¸i ta dïng ®Ó “quy chiÕu” vµo c¸i ®−îc ®Æc thï quy chiÕu nh− vËy (A, 80), vµ viÖc nµy ®−îc thùc hiÖn theo mét “tiªu chÝ” mµ ®èi t−îng ®−îc ®em so s¸nh (chuÈn mùc cña tiªu chÝ ®ã lµ “c¸i mµ c¸i ®ã gièng ®Ó ®−îc coi lµ nh− vËy”: ®èi víi mét vßng trßn, th× ®ã lµ “ý t−ëng” vÒ vßng trßn còng nh− c¸i com-pa hay mét vßng trßn cho tr−íc); hoÆc, khi sù khíp víi tiªu chuÈn kh«ng thÓ hoµn toµn “chÆt khÝt”, v× kh«ng ®óng trªn tÊt c¶ c¸c ®iÓm, th× theo mét “tiªu chuÈn” lµ “c¸i do nã mµ vËt Êy lµ nh− vËy” vµ do nã mµ sù g¾n vµo cña vËt ®−îc “thÝch hîp” (A, 98): mét khi “tiªu chuÈn ®· ®−îc cè ®Þnh”, ta cã thÓ “t¸ch c¸c con ®−êng ra”; còng gièng nh− mét khi, nhê cã tiªu chuÈn ®ã, “thÓ lo¹i ®· ®−îc cè ®Þnh”, c¸c c¸i kh¸c cã thÓ “cø thÕ mµ ®i tíi” (b»ng c¸ch ®i tõ c¸i ®· nh− vËy sang tÊt c¶ nh÷ng c¸i gièng víi nã, B,12). KÕt qu¶ lµ ta cã sù nhËn thøc mét ch©n lý b»ng “sù thÝch ®¸ng (®−¬ng)”, cã Ta th−êng gäi lµ "gia" (B¸ch gia ch− tö) 1
48 1 thÓ so s¸nh víi c¸i lèi ph−¬ng T©y vÉn ph¸t triÓn (x. adaequatio rei et intellectus ): theo c¸c vÝ dô dïng ë tr−êng, “c¸i Êy” cña ®èi t−îng lµ “®−¬ng” víi “bß” hay víi “ngùa”, vµ nÕu mét ng−êi gäi c¸i Êy lµ bß vµ ng−êi kia gäi lµ kh«ng-bß, th× ng−êi nµy vµ ng−êi kia kh«ng thÓ cïng ®óng, tÊt mét ng−êi lµ “®−¬ng” cßn ng−êi kia lµ kh«ng “®−¬ng” (A, 50, 70); vµ thËm chÝ cho r»ng kh«ng ng−êi nµo ®óng h¬n ng−êi nµo th× còng “tÊt yÕu” lµ “kh«ng ®−¬ng”. Tõ ®ã c¸c nhµ MÆc häc x¸c ®Þnh mét ch©n lý l«gÝch: c¸i “cã thÓ (kh¶)” trë thµnh c¸i cã thÓ chÊp nhËn ®−îc chØ duy nhÊt tõ quan ®iÓm cña lêi, chø kh«ng cßn lµ cña c¸i “còng ®−îc” ho¹t sinh mµ bËc minh triÕt Khæng gi¸o, kh«ng cÇn ®Õn bÊt cø mét sù ph¸p ®iÓn hãa nµo, chØ ra con ®−êng do ®Êy c¸i lý t−ëng vµ c¸i h÷u hiÖu cã thÓ kh«ng ngõng dung hîp víi nhau (do ®Êy mµ “®¹o” lu«n cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc): c¸i kh¶ Êy lµ do tÝnh chÝnh ®¸ng cña mÖnh ®Ò, do nguyªn lý duy nhÊt vÒ “sù cè kÕt bªn trong” (c¸i lý) cña nã vµ ®Æc biÖt kh«ng phô thuéc vµo chç Ýt hay nhiÒu ng−êi ñng hé nã (B,78). C¸i ng−îc víi nã lµ c¸i “m©u thuÉn” (bét)2: nh− vËy b¸c bÎ r»ng ng−êi ta cã thÓ b¸c bÎ lµ sai, nh− c¸c nhµ L·o häc vÉn lµm, lµ bét, bëi v× nh− thÕ tøc lµ chÝnh m×nh còng b¸c bÎ; còng nh− khi bËc ThÇy L·o häc cho r»ng viÖc häc lµ v« Ých: bëi khi cho r»ng viÖc häc lµ v« Ých th× chÝnh «ng ta ®· d¹y råi, ®iÒu ®ã ®i ng−îc l¹i víi tÝnh v« dông mµ viÖc häc ®· bÞ lªn ¸n. Do ®ã, cã hai ®iÓm c¸c nhµ MÆc häc ®Æc biÖt chó träng: tÝnh chÝnh x¸c cña c¸c ®Þnh nghÜa (x. A,1-87) vµ tÝnh chÆt chÏ trong biÖn luËn (x. B, 32-82). Ng−îc l¹i víi mét xu h−íng truyÒn thèng cña t− duy Trung Hoa tËn dông gi¸ trÞ ¸m chØ cña c¸c tõ, chØ ®iÓm xuyÕt vµ ®Ó cho ng−êi ta suy t−ëng (nh− kh¸i niÖm “nh©n” cña Khæng Tö), c¸c nhµ MÆc häc hÕt søc chó ý x¸c ®Þnh tÊt c¶ c¸c kh¸i niÖm cña hä, dï chóng thuéc lÜnh vùc nhËn thøc hay ®¹o ®øc (v×, ®èi víi hä, hai lÜnh vùc Êy t¸ch biÖt h¼n nhau), dï ®ã lµ ®øc “nh©n” hay lµ h×nh häc (sù b»ng nhau, t©m ®iÓm, ®iÓm...); còng nh− ph©n biÖt hÕt søc cÈn thËn c¸c c¸ch sö dông kh¸c nhau cña c¸c tõ ng÷ (x. A, 76-87). Cßn vÒ “biÖn luËn”, th× nã ®−îc quan niÖm hÕt søc chÆt chÏ lµ sù ®èi ®Çu gi÷a hai lËp tr−êng “®èi nghÞch” tÊt yÕu ph¶i dÉn ®Õn “th¾ng lîi” cña mét trong hai phÝa, hai mÖnh Êy ®Òu lµ chÊp nhÊt (A, 74, B, 35): “BiÖn luËn lµ khi mét bªn nãi lµ nh− thÕ nµy cßn bªn kia th× nãi lµ kh«ng ph¶i thÕ nµy” (nh−, quay trë l¹i vÝ dô trªn, nÕu mét bªn nãi ®Êy lµ mét con bß cßn bªn kia nãi ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét con bß; bëi nÕu bªn kia nãi ®Êy lµ mét con ngùa, th× kh«ng cßn cã biÖn luËn thËt sù n÷a). Trong “biÖn luËn” theo nghÜa chÆt chÏ, mét trong hai phÝa nhÊt thiÕt ph¶i ®óng - lµ “thÝch ®¸ng” (®−¬ng) - vµ chØ mét trong hai phÝa mµ th«i. Kh«ng thÓ cßn cã chuyÖn n−íc ®«i. 3. VËy lµ, víi c¸c nhµ MÆc häc, t− duy Trung Hoa bçng tho¸t ra khái vÎ l¹ lïng cña nã, nã trë nªn thËt quen thuéc - ta thÊy gÇn nã víi Hy L¹p mét c¸ch ®¸ng kinh ng¹c. Hay ®óng h¬n, ph¶i ch¨ng ta thÊy mét h×nh thÕ nh− nhau, cã thÓ gäi lµ h×nh thÕ “duy lý”, næi lªn cïng lóc ë c¶ hai bªn? Bëi, còng nh− ë Hy L¹p, vµ gÇn nh− lµ vµo cïng mét thêi ®¹i, c¸c nhµ MÆc häc giµnh −u tiªn cho quan hÖ nh©n qu¶ (cè 3/aitia4, quy t¾c ®Çu tiªn cña hä: b»ng viÖc ph©n biÖt gi÷a nguyªn nh©n “nhá” vµ “lín” - cÇn (TiÕng La-tinh) = sù t−¬ng thÝch gi÷a vËt víi c¸i ta n¾m ®−îc vÒ nã b»ng lý tÝnh. 1 “bét”: Läan, tr¸i - Ngê vùc, nghi hoÆc (Theo tõ ®iÓn §µo Duy Anh). 2 3 “cè”. Tõ ®iÓn §µo Duy Anh gi¶i thÝch: “ViÖc - Cí - Nguyªn nh©n - Cè ý lµm - V× v©y, cho nªn” (TiÕng La-tinh) = nguyªn nh©n, nguyªn cí. 4
49 nh−ng kh«ng ®ñ hay cÇn vµ ®ñ, A, 1); còng nh− vËy, hä t− duy b»ng b»ng c¸c tõ ng÷ vÒ c¸i bé phËn vµ c¸i toµn thÓ (A,2), ®Þnh nghÜa thêi gian, kh«ng gian, c¸i giíi h¹n vµ c¸i v« giíi h¹n mét c¸ch trõu t−îng (A, 40, 42), ®Æt vÊn ®Ò vÒ kh¶ n¨ng cña “hoµi nghi” (B, 10), ph©n biÖt mét c¸ch chu ®¸o c¸c kiÓu c¸ch thuyÕt gi¸o còng nh− phèi hîp, vµ më réng suy nghÜ cña hä sang lÜnh vùc khoa häc - quang häc, c¬ häc vµ h×nh häc (A, 52,69). V×, còng nh− ë Hy L¹p, hä cho r»ng chØ l«gÝch míi cã thÓ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò mét c¸ch rèt r¸o vµ quan niÖm mét kh¸i niÖm vÒ tÝnh tÊt yÕu mµ, hÓ kh«ng xuÊt ph¸t tõ viÖc g¾n tªn gäi vµo víi ®èi t−îng, lµ c¸i vèn lu«n lu«n qu¸ ®é, mµ ®−îc biÖn minh mét c¸ch thuÇn tóy néi t¹i - c¸i nµy kh«ng thÓ ®i mµ kh«ng cã c¸i kia (nh− “anh c¶” víi “em thø”) - th× cã thÓ bÞ coi lµ phi thêi gian bëi “ch¼ng bao giê kÕt thóc” (A,51). Vµ còng gièng nh− trong duy lý Hy L¹p, c¸i tÊt yÕu l«gÝch Êy kh«ng ®−îc m©u thuÉn víi thùc tÕ: “NÕu ®iÒu ng−êi Êy nãi kh«ng thÓ chÊp nhËn theo l«gÝch, th× viÖc coi ®iÒu Êy lµ ®−¬ng mét c¸ch kh¸ch quan tÊt yÕu ®· ®−îc xem xÐt sai” (B, 71). Ta kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy tõ ®ã, kh¸c víi c¸c trµo l−u t− t−ëng kh¸c cña Trung Hoa, c¸c nhµ MÆc häc ®· quan niÖm mét lý thuyÕt vÒ nhËn thøc gièng nh− triÕt häc ë bªn ta. NhËn thøc ®−îc quy vÒ mét n¨ng lùc riªng (A,3), nã kh¸c víi sù c¶m nhËn ®¬n gi¶n, bëi mét khi ta ®· “®i qua sù vËt”, ta vÉn cßn cã thÓ m« t¶ chóng (A,5); ®ång thêi, còng gièng nh− ë Hy L¹p, kh¶ n¨ng nhËn thøc Êy ®−îc coi lµ t−¬ng tù víi c¶m nhËn, theo vÞ trÝ hµng ®Çu cña c¸i nh×n vµ cña “sù hiÓu biÕt”. Tõ ®ã, c¸c nhµ MÆc häc cho r»ng cã thÓ cã mét nhËn thøc tiªn nghiÖm bëi nã ®−îc bao hµm bëi ®Þnh nghÜa vµ kh«ng cÇn ®Õn sù chi viÖn cña quan s¸t (x. vÝ dô vÒ vßng trßn ë A, 93). Bëi, bªn c¹nh nh÷ng g× ta biÕt ®−îc b»ng “th«ng tin” hay b»ng “kinh nghiÖm c¸ nh©n”, cßn cã c¸i ta biÕt ®−îc b»ng “gi¶i thÝch” (thuyÕt, ®−îc c¾t nghÜa lµ “c¸i lµm cho s¸ng tá”): nhê cã c¸i nµy, ng−êi ta lµm bËt lªn c¸c “nguyªn cí”, cã thÓ do lý lÏ mµ nhËn ra hay kh«ng nhËn ra (h÷u thuyÕt/ v« thuyÕt, x. logon didonai). Ngay c¶ ®Õn kh¸i niÖm “ý” còng ®−îc c¸c nhµ MÆc häc cÊp cho mét quy chÕ lý thuyÕt: bëi nh÷ng g× ta biÕt mét c¸ch tiªn nghiÖm chÝnh lµ c¸i mµ ý ®· chøa ®ùng trong nã víi t− c¸ch lµ biÓu thÞ ngÇm, vµ trong giíi h¹n ®Þnh nghÜa cña nã, kh«ng thÓ bÞ biÕn ®æi (B, 57, 58): T«i biÕt mét c¸ch tiªn nghiÖm mét hßn ®¸ lµ cøng, chø kh«ng ph¶i nã tr¾ng, hay mét c©y cét lµ trßn, chø kh«ng ph¶i b»ng gç g×, lµ v× ®iÒu ®ã ®· bao hµm trong ®Þnh nghÜa cña nã, lµ hîp thµnh trong “ý” ta cã vÒ nã. Quan hÖ nh©n qu¶, biÖn luËn vµ tÊt yÕu l«gÝch (phi thêi gian): qua cuéc kh¶o s¸t nhanh nµy, ®iÒu t«i thÊy cã ý nghÜa, lµ vÉn ®óng nh÷ng thµnh phÇn l«gÝch gièng nhau Êy, ë c¶ hai bªn, ë Trung Quèc còng nh− ë Hy L¹p, kÕt hîp víi nhau vµ thµnh hÖ thèng. Nh− vËy ta thÊy râ t− duy Trung Hoa kh«ng hÒ kh«ng biÕt ®Õn c¸i mµ Hy L¹p, vÒ phÇn m×nh, ®· ph¸t triÓn trong triÕt häc. Vµ ®iÒu ®ã cßn cÇn ®−îc nghiªn cøu kü h¬n n÷a: bëi ta ®Æc biÖt nhËn ra, trong lßng MÆc häc, nh÷ng nÐt ®· ®−îc ph¸p ®iÓn hãa vµ æn ®Þnh ë chóng ta, trong häc thuyÕt Aristote (vµ chóng ta ®· thÊm nhiÔm ®Õn møc kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a; hoÆc cã thÓ ngµy nay, tho¸t ra khái bao nhiªu thÕ kû m¹o x−ng lµ hiÓn nhiªn, chóng ta ®· b¾t ®Çu nh×n thÊy l¹i nã?). Nguyªn lý vÒ m©u thuÉn mµ chóng ta ®· thÊy ë c¸c nhµ MÆc häc d−íi d¹ng ph¸i sinh cña nã, nguyªn lý vÒ c¸i bµi trung, lµ nh− vËy ®ã, (nguyªn lý vÒ m©u thuÉn chÝnh nã mang mét tÝnh chÊt hÖ tiªn ®Ò mµ Trung Hoa ®· kh«ng nghÜ ®Õn): hoÆc ng−êi ta nãi r»ng ®Êy lµ mét con bß, hoÆc ng−êi ta nãi r»ng ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét con bß, hai mÖnh ®Ò Êy kh«ng thÓ cïng lóc ®Òu lµ ®−¬ng vµ “tÊt yÕu mét bªn ph¶i lµ nh− vËy cßn bªn kia th× kh«ng ph¶i”, kh«ng thÓ cßn cã kh¶ n¨ng nµo kh¸c. Khi ta xÐt ®Õn “lo¹i” th× còng vËy, chiÕu theo chøc n¨ng thao t¸c ®−îc giµnh cho nã trong c¸c thñ tôc m« t¶ bëi nã lµ c¸i duy
50 nhÊt ®−îc ®Æt chen vµo gi÷a tõ ng÷ ®−îc “ph« ra” h¬n c¶ (−, c¸i “ho¹t sinh”) vµ tõ riªng: ng−êi ta cÈn thËn x¸c ®Þnh, cã céng ®ång lo¹i khi cã “c¸i do ®ã mµ gièng nhau” (A,86); ®ång thêi “nÕu ng−êi ta chän lùa mét c¸ch tïy tiÖn c¸i ®ã”, “th× sÏ kh«ng thÓ biÕt ®−îc sù kh¸c nhau” (B,66). Bß vµ ngùa lµ nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nh−ng kh«ng thÓ “chÊp nhËn” dïng “viÖc bß cã r¨ng cßn ngùa th× cã mét c¸i ®u«i” ®Ó chøng minh r»ng bß kh«ng ph¶i lµ mét con ngùa, bëi c¶ hai con ®Òu cã hai thø ®ã; cßn nÕu ta vËn ®Õn viÖc bß cã sõng mµ ngùa th× kh«ng, th× ë ®©y ®óng lµ cã sù kh¸c nhau vÒ lo¹i, nh−ng “kh«ng ph¶i lµ c¸i do ®ã c¸c lo¹i nµy (tÊt ph¶i) kh¸c nhau”. Trong lèi khai triÔn nÆng nÒ ®ã, ta thÊy mèi bËn t©m vÒ l«gÝch cã thÓ ®i ®Õn ®©u: nhµ MÆc häc, còng nh− Aristote, ®· thiÕt lËp c¬ së cho sù m« t¶ thÕ giíi cña m×nh trªn c¸c sù kh¸c nhau ®Æc thï. 4. Dï cuéc kh¶o s¸t thËt ch¸n ng¾t, v× nã ch¼ng kh¸m ph¸ ®−îc g× c¶, dï ta còng chØ gÆp l¹i m·i ë ®ã c¸i ta ®· biÕt ë ng−êi Hy L¹p, vµ ë ®Êy nã cßn ®−îc ph¸t biÓu râ h¬n, song vÉn cã mét ®iÒu g× ®ã mµ sù tæng kÕt, quay trë l¹i, sÏ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh: t− duy Trung Hoa ®· biÕt ®−îc ®Õn ®©u kh¶ n¨ng cña triÕt häc? HoÆc, nãi ng−îc l¹i, sù ®¨ng quang cña triÕt häc ®· hßa lÉn ®Õn ®©u víi qu¸ khø Hy L¹p cña nã? Bëi ta ngê r»ng, ë Trung Quèc, c¸c tr−êng ph¸i t− t−ëng kh¸c kh«ng thÓ döng d−ng víi c¸c thñ tôc biÖn luËn mµ c¸c nhµ MÆc häc ®· thùc hµnh; vµ, vµo cuèi thêi Cæ §¹i ®ã, vµo thÕ kû IV- III tr−íc c«ng nguyªn, tÊt c¶ c¸c tr−êng ph¸i ®· ®èi diÖn víi ®ßi hái biÖn luËn cã suy tÝnh ®· xuÊt hiÖn vµ buéc ph¶i tÝnh ®Õn nã. ThËm chÝ ®· xuÊt hiÖn nh÷ng “biÖn gi¶” ®· tá ra nghi ngê c¸c bËc thÇy minh triÕt x−a b»ng c¸ch vun ®¾p c¸c nghÞch lý. Hä ®Èy lý tÝnh ®Õn cïng, chØ b¸m vµo tÝnh chÊt h×nh thøc cña biÖn luËn. Ng−êi ta ®· so s¸nh hä - dÇu lµ kh¸ xa - víi c¸c nhµ ngôy biÖn cña chóng ta. Cho nªn cÇn ph¶i trë l¹i c¸i ®−êng xÎ trªn ®©y. DÇu chóng kh«ng th«ng liªn víi nhau (vµ chÝnh ®iÒu nµy cµng khiÕn cho gi¶ thuyÕt cµng thªm søc thuyÕt phôc), Trung Hoa vµ Hy L¹p cæ ®¹i, trong sù ph¸t triÓn cña t− duy còng nh− cña nÒn v¨n minh vËt chÊt cña hä, ®· t−¬ng hîp víi nhau trªn rÊt nhiÒu ®iÓm. Kh«ng ph¶i bªn nµy (Trung Hoa) th× cã minh triÕt, cßn bªn kia (Hy L¹p) th× cã triÕt häc. Bëi tõ lóc, ë Trung Hoa, biÖn luËn th¾ng thÕ, c¸c kh¸i niÖm ®−îc x¸c ®Þnh vµ viÖc tranh luËn ®−îc tæ chøc (nh− ë T¾c H¹), c¸i “ch©n” ®−îc ®em ®èi lËp ®Ých danh víi c¸i “gi¶”, c¸c lËp tr−êng ®−îc x¸c lËp, va ch¹m víi nhau, ®−îc b¶o vÖ - vµ t− duy mang tÝnh lÞch sö : tøc lµ ta ®· cã triÕt häc. Vµ sù thËt lµ (vÒ mÆt lÞch sö) sù tiÕn triÔn triÕt häc ®ã cña t− duy ®−îc x¸c minh trong mét sè thêi ®iÓm: vÒ vÊn ®Ò “b¶n chÊt con ng−êi”, vµo cuèi thêi Cæ §¹i Trung Hoa; hay vÒ quy chÕ cña nhËn thøc (trong T©n-Khæng gi¸o, vµo thÕ kû XII); hay trong ph¶n øng chèng l¹i V−¬ng D−¬ng Minh, vµo thÕ kû XVII (®Æc biÖt ë V−¬ng Phu Chi). Vµ nh×n ng−îc l¹i còng ®óng. Khi, ë phÝa ch©u ¢u, triÕt häc tõ bá biÖn luËn phª ph¸n, hay Ýt nhÊt xa l¸nh nã, th× vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra lµ mét “con ®−êng” “sèng tèt h¬n” h¬n lµ ®i t×m ch©n lý, triÕt häc rót lui khái c¸c cuéc tranh luËn ®· lµm nªn lÞch sö cña nã vµ trë thµnh philosophia perennis1(tõ ng÷ kú l¹, nh−ng nã cho thÊy c¸i, dï ch¼ng muèn, triÕt häc vÉn kh«ng thÓ tõ bá ®−îc: cø nh− ë ®Êy l¹i hiÖn lªn mét mÉu sè chung - lµ th©n, lµ cÇu hay lµ nÒn chung - trªn ®ã “ng−êi ta” lu«n ®ång t×nh, ë ®ã “ng−êi ta” lu«n trë l¹i, vµ c¸c biÖn luËn cña nã, ®−îc coi nh− lµ c¸c bÊt ®ång, vÉn che giÊu ) -, nã nh−êng chç cho minh triÕt. B»ng chøng lµ c¸c nhµ kh¾c kû chñ nghÜa, Ýt ra lµ c¸c nhµ kh¾c kû hoµng téc (ÐpitÌte, Marc-AurÌle). Bëi, ë hä, chiªm nghiÖm vÒ bËc minh triÕt (TiÕng La-tinh) = TriÕt häc tr−êng tån. 1
51 vµ c¸ch øng xö ph¶i theo, trong tr−êng hîp khÈn cÊp vµ ®èi mÆt víi tai häa cña c¸c thêi ®¹i, t− duy bÞ phi lÞch sö hãa phÇn lín (®ång thêi nã còng mÊt ®i tÝnh ®èi mÆt); vµ v× vËy ta gÆp l¹i t− duy cña nã mét nh− mét thø h¹t nh©n æn ®Þnh, th«ng liªn tõ thêi ®¹i nµy sang thêi ®¹i kh¸c, bëi nã ch¼ng bao giê bÞ phª ph¸n mét c¸ch trùc tiÕp - lu«n s½n sµng bµy dän ra l¹i (nh− c¸i ta “cã nhiÒu nhÊt trong tay”, procheirotaton1) - cho ®Õn tËn trong tÝnh hiÖn ®¹i cña chóng ta. Cßn ph¶i tr¶ lêi c©u hái: t¹i sao duy lý MÆc häc, cuèi cïng, ®· kh«ng ph¸t triÓn ®−îc? Bëi ph¶i nhËn r»ng nã ®· biÕn mÊt vµo cuèi thêi Cæ §¹i Trung Hoa (-221), vµ c¸c v¨n b¶n t− liÖu gèc cña nã nay ta chØ cßn tõng m¶nh; chØ ®Õn ®Çu thÕ kû XX, khi kh¸m ph¸ ra l«-gÝch ph−¬ng T©y, ng−êi Trung Quèc míi l¹i chó ý ®Õn nã. Nã bÞ ch«n vïi suèt hai thiªn niªn kû. Kh«ng ph¶i nã bÞ ®¸nh b¹i, mµ nã ®· d¹t sang bªn r×a vµ r¬i vµo quªn l·ng; tãm l¹i, nã ®· kh«ng “bÐn” - nã kh«ng tiÕp tôc tr¹ng th¸i ®«ng ®Æc l¹i (nh− khi ta nãi mét mãn n−íc sèt s¸nh l¹i), nã kh«ng tiÕp tôc n¶y në (nh− mét c¸i c©y bÐn rÔ). Võa lµ vÊn ®Ò liªn kÕt néi t¹i võa lµ vÊn ®Ò m«i tr−êng gÆp ph¶i: ®iÒu kiÖn tr−íc ®¶m b¶o tÝnh liªn kÕt cña h×nh thÕ lý thuyÕt cho phÐp nã cã thÓ thµnh h×nh vµ kh¼ng ®Þnh, ®iÒu kiÖn sau cho phÐp nã cã thÓ bÐn rÔ vµ th«ng thæ hãa. NÕu nã kh«ng “bÐn” ®−îc, Êy lµ v× mét qu¸ tr×nh toµn thÓ hãa nµo ®ã ®· kh«ng thÓ diÔn ra (bªn d−íi ®ã hiÖn t−îng vÉn cø t¶n m¸c vµ óa vµng ®i). B»ng chøng lµ, nÕu hä quan niÖm c¸i ch©n b»ng “®−¬ng” kh¸ch quan hay b»ng “tÝnh chÝnh ®¸ng” l«-gÝch, th× ng−êi Trung Quèc, vµ ngay c¶ c¸c nhµ MÆc häc, còng kh«ng bao giê t− duy mét kh¸i niÖm, hîp nhÊt vµ toµn thÓ, vÒ ch©n lý. Hä kh«ng bao giê quan niÖm, ®i t×m, ch©n lý (kh¸i niÖm nµy lµ ®−îc dÞch tõ ph−¬ng T©y). VËy nªn, vÒ nguyªn nh©n bÞ vïi lÊp cña lý tÝnh MÆc häc, kh«ng thÓ chØ ®−a ra mét lèi gi¶i thÝch x· héi häc, nh− Graham ®· ®Þnh lµm, dï c¸ch gi¶i thÝch lµ ®óng: c¸c nhµ MÆc häc h¼n ®· ®−îc h×nh thµnh trong m«i tr−êng thî thñ c«ng, chø kh«ng ph¶i trong m«i tr−êng c¸c qu©n s− cña triÒu ®×nh nh− c¸c nhµ Khæng häc, vµ ®iÒu ®ã khiÕn ta hiÓu sù quan t©m cña hä ®Õn tÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan ®Õn kÝch th−íc còng nh− ®Õn c¸i mµ chóng ta sÏ gäi lµ kü thuËt; nh−ng, chÝnh v× thÕ, ®iÒu ®ã khiÕn hä ph¶i chÞu sù khinh rÎ cña tÇng líp c¸c nhµ nho-quan l¹i ®· b¾t ®Çu cã ®Þa vÞ ¸p ®Æt ë Trung Quèc, ngay c¶ tr−íc khi §Õ chÕ xuÊt hiÖn. Còng kh«ng thÓ dùa vµo c¸c lý do th−êng ®−îc viÖn dÉn chung h¬n, dï lµ vÒ mÆt ng«n ng÷ häc hay lÞch sö : kh«ng ph¶i v× tiÕng Trung Quèc khã cho viÖc thiÕt lËp c¸c kh¸i niÖm, v× râ rµng t− duy Trung Hoa ®· biÕt thiÕt lËp c¸c kiÓu dÊu trõu t−îng hãa cña m×nh2; còng kh«ng ph¶i v× sù kiÓm duyÖt cña mét quyÒn lùc ®éc ®o¸n v×, vµo cuèi thêi Cæ §¹i, Trung Quèc bÞ chia thµnh c¸c c«ng quèc ®èi chäi nhau mµ nhµ t− t−ëng cã thÓ ®i l¹i tù do (víi danh nghÜa lµ “du sÜ”), nãi chung còng gièng nh− nhµ triÕt häc Hy L¹p ®i l¹i gi÷a c¸c thµnh quèc. Nh− vËy lý do, Ýt ra còng mét phÇn, lµ n»m trong néi t¹i cña t− duy - vµ ®Êy lµ ®iÒu khiÕn chóng ®¸ng chó ý ®èi víi triÕt häc: nÕu viÖc MÆc häc kh«ng bÐn ®−îc chøng tá mét sù kh¸ng cù ®èi víi triÕt häc, th× mét sù kh¸ng cù nh− vËy chØ cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch toµn vÑn tõ mét xu h−íng ng−îc l¹i, biÓu hiÖn b»ng ph¶n øng, ®ã lµ xu h−íng ph¶n-triÕt häc. Bëi nÕu ta thÊy c¸c nhµ t− t−ëng chÝnh trong thêi Êy tham gia tranh luËn, th× kh«ng ph¶i lµ v× hä “yªu thÝch” viÖc ®ã (M¹nh Tö bµy tá râ rµng th¸i ®é ®ã ë (TiÕng La-tinh) = c¸i cã thÓ ®¹t ®Õn h¬n c¶. 1 Nh− lèi Phµm... gi¶. VÝ dô: Phµm lÔ gi¶ (Chó thÝch cña c¸c t¸c gi¶) 2