Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_5

Chia sẻ: Up Upload | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

74
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'minh triết phương đông và triết học phương tây_5', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_5

125 rÊt Ýt khi, theo mét l«gÝch ng−îc l¹i, cña ®èi tho¹i vµ hîp t¸c. Nh− nã ®· ®−îc c¸c nhµ MÆc häc ®Þnh nghÜa, nã lµ kh¼ng ®Ønh r»ng lµ c¸i nµy, trong khi ng−êi kh¸c cho r»ng kh«ng ph¶i lµ c¸i ®ã, vËy nªn tÊt yÕu mét ng−êi cã lý vµ ng−êi kia th× kh«ng (Quy t¾c, B, 35); vµ nÕu c¸c ®iÒu kiÖn cña mét c©u tr¶ lêi chÆt chÏ cã thÓ ®−îc xem xÐt (x. B, 41), chóng kh«ng ®−îc ph¸t triÓn. Bëi cuéc tranh luËn kh«ng cã sù ®−îc thua réng h¬n: c¸c nhµ t− t−ëng Trung Hoa thêi Cæ §¹i kh«ng h×nh dung r»ng tranh luËn cã thÓ t¹o kÕt qu¶ vµ nã gióp kh¸m ph¸; vµ ®Êy chÝnh lµ, nh×n lÇn nµy tõ phÝa triÕt häc, c¸i lµm nªn ®iÓm mï trong t− duy cña hä - vµ khiÕn cho minh triÕt l©m nguy. Ta nhËn ra ®iÒu ®ã trong b¶n tæng kÕt mµ nhµ t− t−ëng L·o häc dùng lªn sau ®©y: NÕu ta vµ ng−¬i chóng ta tranh luËn, vµ ng−¬i th¾ng chø kh«ng ph¶i ta, vËy cã ®óng lµ ng−¬i ®óng vµ ta sai kh«ng? Vµ nÕu ta th¾ng chø kh«ng ph¶i ng−¬i vËy cã ph¶i ta ®óng vµ ng−¬i sai kh«ng? Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i ng−êi ta “th¾ng” mµ ng−êi ta ®óng; vµ nÕu ta më réng tr−êng cña c¸c gi¶ thuyÕt ra: Cã ph¶i ng−êi nµy ®óng vµ ng−êi kia sai, hay c¶ hai chóng ta ®Òu ®óng, hay c¶ hai chóng ta ®Òu sai? Tõ ®ã ®i ®Õn ghi nhËn nµy: Ng−¬i vµ ta kh«ng thÓ ng−êi nµy biÕt vÒ ®iÒu ®ã cña ng−êi kia [gi÷a chóng ta] khiÕn nh÷ng ng−êi kh¸c ®Òu ë trong bãng tèi; vµ vËy ta biÕt giao cho ai lµm cho c¸i Êy ®óng ®−îc ? Bëi mét ng−êi thø ba kh«ng thÓ ch÷a l¹i chç Êy ®−îc: Cã mét ng−êi nµo ®ã ®ång ý víi ng−¬i ch¨ng? Nh−ng, khi Êy, cïng mét ý víi ng−¬i, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®−îc ®iÒu Êy thµnh ®óng? Hay cã mét ng−êi nµo ®Êy ®ång ý víi ta ch¨ng? Nh−ng, khi Êy cïng mét ý víi ta, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®iÒu Êy thµnh ®óng? Hay l¹i cã mét ng−êi kh¸c ý kiÕn víi c¶ ng−¬i vµ ta ch¨ng? Nh−ng kh¸c ý víi ng−¬i vµ ta, lµm sao h¾n cã thÓ khiÕn ®iÒu Êy thµnh ®óng? Còng sÏ lµ nh− vËy nÕu h¾n ®ång ý víi ta vµ ng−¬i. Qu¶ vËy, hoÆc h¾n ®−a trë l¹i lËp tr−êng cña ng−êi nµy vµ ng−êi kia, hay cña c¶ hai, nh−ng khi Êy ch¼ng cßn cã c¸i “®¸ng tin” (Qu¸ch T−îng); hoÆc, nghÜ kh¸c c¶ hai ta, h¾n lµm bËt lªn mét t¸ch biÖt míi, nã chØ khiÕn cho t− duy bÞ gÊp l¹i theo lèi kh¸c vµ, chØ thªm vµo c¸i tr−íc, ë bªn c¹nh c¸i Êy vµ còng ch¼ng gÆp ®−îc c¸i Êy h¬n, ch¼ng b¸c bá mµ còng ch¼ng kh¼ng ®Þnh c¸i Êy h¬n, còng ch¼ng “cã søc thuyÕt phôc h¬n”. Hay “ta cßn phô thuéc vµo mét ai ®ã kh¸c n÷a?”
126 Con ®−êng tranh luËn ®· bÞ ®ãng l¹i, cßn l¹i con ®−êng cña sù biÕn dÞ trong ®ã, kh«ng ®èi tho¹i n÷a, mµ nãi mét m×nh. Bëi kh«ng ph¶i lµ “ng−êi nµy víi ng−êi kia”, trong liªn hÖ víi nhau, mµ “tù (do) chÝnh m×nh”, nhµ b×nh chó kÕt luËn (Qu¸ch T−îng, tr. 108), mµ ta “sÏ khiÕn cho ®óng”. B»ng hµnh tr×nh chÝnh m×nh thÊu hiÓu, "ngé ra” trong chÝnh m×nh, nhê ®ã ta cã thÓ khÝch ®éng ng−êi kh¸c, theo ®−êng vßng, song ta cã thÓ th«ng chuyÓn. Bëi v× c¸i néi giíi tù béc lé ra, nh− ta ®· thÊy, trong sù hßa tan cña c¸c quan hÖ phô thuéc, vµ ®Õn c¶ quan hÖ cña bãng víi c¬ thÓ, ta cã thÓ hy väng g× ë sù “phô thuéc ®èi diÖn víi kÎ kh¸c” - kÎ ®èi tho¹i - ®−îc thiÕt lËp chØ b»ng sù “biÕn ®æi c¸c ©m thanh” thuÇn tóy Êy lµ sù tranh luËn (hãa thµnh chi t−¬ng ®·i)? Thay v× ®Ó m×nh m¾c vµo trß ch¬i c¸c ®èi nghÞch, bËc minh triÕt “lµm cho hµi hßa” c¸c ®èi lËp theo sù “b×nh ®¼ng” tù nhiªn, sù b×nh ®¼ng cña “trêi”, nhµ t− t−ëng L·o häc kÕt luËn: trong mét lêi nãi, cø vËy mµ tu«n ra, kh«ng cßn c¾t ®øt, “chøa” mçi vËt trong c¸i kh«ng cßn bÞ “h¹n chÕ” (ngu ch− v« ý) VÒ b¶n luËn v¨n ng¾n vÒ sù b×nh ®¼ng cña c¸c sù vËt vµ c¸c diÔn tõ nµy, nã còng lµ mét trong nh÷ng v¨n b¶n lín nhÊt cña t− t−ëng Trung Hoa, vµ chóng ta ®· ®äc gÇn nh− trän vÑn, chØ riªng ®o¹n nµy, thó thËt, lµ ®¸ng thÊt väng. V×, d−íi c¸i phÐp ch¬i nã tæ chøc, mét lÇn n÷a, nh»m lµm thÊt b¹i t− duy vµ, khiÕn nã dao ®éng liªn miªn gi÷a c¸c gi¶ thuyÕt ®èi nghÞch, ®Èy bËt nã ra khái c¸i l«gÝch theo thÕ ®«i ng· cña nã, lÇn nµy ta nhËn ra mét nç lùc chèi tõ cay ®éc h¬n. Lèi ch¬i, lÇn nµy, cè t×nh cïng kiÖt, h¬i qu¸ dai d¼ng: cø nh− ph¶i chÆn ®øng tõ tÊt c¶ c¸c bªn c¸i mµ sù kh¸m ph¸ sÏ khiÕn cho t− duy cña nã l©m nguy. §Æc biÖt: kh¶ n¨ng tiÕn lªn b»ng mét ®èi tho¹i trong ®ã ta lµm cho ng−êi kh¸c nh×n thÊy, vµ ng−îc l¹i, vµ do ®ã, ®−a ta ra khái c¸i chËt hÑp vµ thiªn vÞ cña c¸c quan ®iÓm: c¶ sù ®ãng gãp cña mét ng−êi thø ba lµm träng tµi hay ng−êi ph¸n xÐt, sù trung gian hßa gi¶i cña anh ta cho phÐp ph¸ vì tÝnh chuyªn nhÊt cña c¸c quan ®iÓm ®èi chÊt; nhÊt lµ, kh«ng ph¶i dß t×m mµ lµ x©y dùng, cïng nhau, mét c¸i kh«ng cßn lµ mét sù thÝnh ®¸ng nhÊt thêi, mµ v−ît qua ®−îc t×nh thÕ, trë thµnh ch©n lý. 4. “Socrate” (c¸i mµ «ng lµ biÓu t−îng) kh¸ nhËp nh»ng. Kh«ng ph¶i bëi v× «ng mØa mai, hay bëi v× «ng tr«ng «ng bªn ngoµi th× xÊu mµ bªn trong th× thËt ®Ñp, mµ chÝnh x¸c lµ v× «ng ®øng ngay ë ng· rÏ gi÷a minh triÕt vµ triÕt häc. Hay thËm chÝ chÝnh «ng ®· t¹o nªn c¸i ng· rÏ Êy? - c¸i khiÕn «ng thËt ®¸ng lo ng¹i (vµ do vËy Nietzche ®· tè c¸o «ng). Bëi trong «ng, Ýt ra lµ nh− Platon ®· dùng lªn h×nh ¶nh cña «ng, ta thÊy triÕt häc ph©n ly khái minh triÕt vµ, dÊn th©n vµo mét lèi ®i tù trÞ, t− biÖn, x©y dùng mét bè côc c¸c “yÕu tÝnh” hay “t− t−ëng” - ngay c¶ nÕu ®Êy cßn ch−a ph¶i lµ c¸c “t− t−ëng” - mµ t− duy kh«ng cßn trë l¹i ®ã n÷a; d−íi bÒ ngoµi minh triÕt, vµ hiÒn tõ, «ng ®· ®Éy nã vµo mét cuéc phiªu l−u kh«ng cã lèi ra: cuéc phiªu l−u cña triÕt häc. D−íi c¸i h×nh ¶nh d©n gian mµ ng−êi ta g¸n cho «ng, hay «ng tù g¸n cho m×nh ®Ó lµm cho ng−êi ta yªn t©m, Socrate lµ ng−êi v« t−, döng d−ng, «ng kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt kh«ng thÓ cã ®−îc ®Ó chØ g¾n m×nh víi nh÷ng tiÕn bé c¸ nh©n - chÝnh «ng, ®em ra thùc hµnh; nh−ng còng chÝnh «ng lµ ng−êi ®−îc triÕt häc phong cho c¸i c«ng ®· thiÕt lËp nªn mét c¸i logos s¸ng lËp (x. Aristote), hiÕn d©ng cho viÖc ®i t×m mét c¸i vËt tù-nã vµ qua con ®−êng cña ®èi tho¹i ®Ó kh¸m ph¸ ra ch©n lý. Lµ bËc minh triÕt, Socrate kh«ng hÒ sî c¸i chÕt mµ ng−êi ta ®· kÕt téi «ng; lµ nhµ triÕt häc, «ng ®· tr¶i qua ngµy cuèi cïng cña ®êi m×nh ®Ó tranh luËn víi c¸c b¹n «ng vÒ c¬ may cña sù bÊt tö. Song, ng−êi ta kh«ng cho r»ng v× «ng tin ch¾c ë sù bÊt tö cña
127 linh hån nªn «ng ®· döng d−ng tr−íc c¸i chÕt - hai c¸i Êy kh«ng th«ng liªn víi nhau, ta ®· biÕt vËy, vµ Platon kh«ng t×m c¸ch lµm cho ng−êi ta tin sai ë ®iÒu ®ã: c¸c “t− t−ëng” kh«ng thÓ cã mét quyÒn lùc ®Õn vËy ®èi víi cuéc sèng. Ng−îc l¹i, Socrate lu«n tin ë diÔn tõ, vµ chÝnh ë «ng ®èi tho¹i ®· khiÕn cho tranh luËn trë thµnh tÝch cùc. Vµ chÝnh lµ trong c¸i kho¶nh kh¾c cuèi cïng Êy, vµ trªn mét trong nh÷ng vÊn ®Ò v−ît ra khái sù suy luËn mét c¸ch c«ng khai nhÊt, thËm chÝ ra khái mäi kÕt luËn, ta ®· biÕt tr−íc ®iÒu ®ã, lu«n lu«n vµ vÉn cßn lµ cã thÓ tranh c·i, mµ «ng ®· phßng cho ta c¸i thãi ghÐt lËp luËn. Bµi biÖn hé cña «ng ñng hé mét sù tranh luËn cã lý lÏ ch¬i kh¨m chÝnh x¸c vµo c¸c phª ph¸n cña nhµ t− t−ëng L·o häc. ¤ng x¸c nhËn r»ng, còng gièng nh− sau khi ®· mÊt hÕt lßng tin ë ng−êi mµ ta kÝnh träng, vµ cø nh− thÕ nhiÒu lÇn, va ch¹m m·i, cuèi cïng ta ®i ®Õn chç “ghÐt bá tÊt c¶ nh÷ng g× lµ con ng−êi” vµ trë thµnh “kÎ ghÐt ng−êi”, th× còng vËy nh÷ng ng−êi suèt ®êi chuyªn lý lÏ ñng hé vµ chèng l¹i, cuèi cïng ®· ngì r»ng, “trë thµnh minh triÕt h¬n”, hä lµ nh÷ng ng−êi duy nhÊt nhËn ra r»ng trong c¸c sù vËt còng nh− trong c¸c biÖn luËn, ch¼ng cã g× lµ “lµnh m¹nh” còng ch¼ng cã g× lµ “ch¾c ch¾n: khi Êy ta ®i ®Õn chç ghÐt c¸c biÖn luËn còng nh− nghi ngê mäi tranh luËn (PhÐdon, 89-91); hoÆc, nÕu ng−êi ta cã cÇu viÖn ®Õn nã, th× kh«ng ph¶i lµ v× theo ch©n lý, mµ lµ ®Ó lµm cho quan ®iÓm cña m×nh ®−îc th¾ng. Ng−îc l¹i Socrate nãi: “Anh cã c¶m gi¸c lµ t«i ®óng, vËy th× h·y ®ång ý víi t«i: cßn nÕu kh«ng ph¶i thÕ, th× h·y vËn tÊt c¶ c¸c lý lÏ cña anh ®Ó chèng l¹i t«i.” Tãm l¹i, «ng nãi víi nh÷ng ng−êi ph¶n ®èi «ng, “nªn bËn lßng Ýt th«i vÒ Socrate, mµ nhiÒu h¬n vÒ ch©n lý”. TiÕp tôc cuéc ®èi tho¹i (còng nh− thay ®æi ng−êi ®èi tho¹i): - “T«i kh«ng chØ tranh luËn ®Ó “lµm cho ng−êi kh¸c nh×n thÊy”, mµ cßn ®Ó nh×n thÊy nh− ng−êi kh¸c ®· nh×n thÊy, Socrate sÏ tr¶ lêi nhµ t− t−ëng L·o häc (Socrate ch¬i lèi ng©y th¬). Bëi, nÕu trong thùc tÕ, t«i ®ång ý víi anh r»ng mçi ng−êi ®Òu phô thuéc vµo hµnh tr×nh cña m×nh vµ bÞ cét l¹i trong t− duy cña m×nh, th× “c¸c t− t−ëng”, chóng l¹i th«ng liªn víi nhau: ®èi tho¹i1, do c¸i nã ®Æt cïng chung víi nhau vµ cø vËy mµ xóc tiÕn, lµ c¸i tr¸i ng−îc l¹i cña tranh luËn-chia t¸ch. Socrate ch¾c ch¾n sÏ nãi tiÕp, ®iÒu ®¸ng kÓ kh«ng ph¶i lµ, trong khi “trao ®æi” c¸c ý kiÕn, mçi ng−êi cã thÓ tho¸t ra ®−îc khái sù thiªn vÞ cña m×nh, mµ lµ b»ng c¸ch ®èi tho¹i víi ng−êi kh¸c, ta khai th«ng ra trong mçi chóng ta, vµ ®iÒu ®ã lµ do mèi quan hÖ ®−îc thiÕt lËp gi÷a chóng ta, mét kh¶ n¨ng t¸n ®ång tù do. ChÝnh nã lµ c¸i ®−îc thö th¸ch cña tranh luËn lµm bËt lªn, ch©n lý do ®ã mµ n¶y sinh (chø kh«ng ph¶i trªn sù vÜnh cöu hãa bõa mét “thÝch ®¸ng” bÊt kú nµo): tõ nã trë nªn cã hiÖu lùc c¸i lao ®éng cña t− duy Êy mµ ta gäi lµ triÕt häc. “H·y cïng nhau xem xÐt” (suskopein), kh«ng cßn cã bËc thÇy vµ ®å ®Ö: c¸i mµ c¶ hai chóng ta, anh vµ t«i, ®Òu ®ång ý, ®Êy lµ c¸i chóng ta sÏ nãi lµ ®óng. V× vËy, ®Ó tù t«i ®¹t ®−îc ®Õn kh¸i niÖm vÒ c¸i ®óng, t«i phô thuéc vµo mét c¸i T«i Kh¸c, vµ sù phô thuéc Êy lµ sinh lîi. Môc ®Ých cña tranh luËn kh«ng ph¶i lµ “th¾ng” - anh hay t«i, còng mÆc - nh−ng tõ cuéc tranh luËn nµy rót ra ®−îc mét niÒm tin ch¾c2, cã thÓ ®−îc chia xÎ kh«ng ph©n biÖt: c¸i cum3 cña niÒm tin ch¾c Êy ®¸p l¹i c¸i dia4 cña ®èi tho¹i, dï lµ ta ®èi tho¹i víi ng−êi kh¸c hay ta ®èi tho¹i víi chÝnh ta (b»ng im lÆng “suy nghÜ”). - T«i §èi tho¹i: dialogue. T¸c gi¶ c¾t ®«i tõ nµy ra thµnh dia = ®èi nhau vµ logue (logos) = lêi nãi. dia 1 NiÒm tin ch¾c: conviction. T¸c gi¶ còng c¾t ®«i tõ nµy ra thµnh con = cïng nhau; vµ viction (do con viction 2 ®éng tõ vaincre =th¾ng) = cïng th¾ng. TiÕng La-tinh = cïng víi, cïng nhau 3 TiÕng La-tinh = ®èi nhau 4
128 sÏ s½n sµng kÕt luËn r»ng ®ãng gãp cña Hy L¹p lµ ®· lµm s¸ng tá tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh cña sù ®ång thuËn tù do Êy. Kh«ng ph¶i lµ Trung Hoa kh«ng biÕt ®Õn c¸i ®ã (x. ®Æc biÖt Tu©n Tö, ë trªn, tr. 62), nh−ng hä ®· kh«ng ®Ò cao vµ khai th¸c nã; vµ bËc Minh triÕt cña nã, cã ®Çu ãc rÊt “më”, ®· ®ãng l¹i víi nã mét c¸ch thËt ®¸ng ng¹c nhiªn. C©u hái t«i vÉn kh«ng ngõng ®eo ®uæi, nãi l¹i theo c¸ch nµy, lµ “biÖn chøng” ®· sinh ra tõ ®©u: c¸i biÖn chøng mµ chóng ta ®· n¾m lÊy lóc khëi ®Çu cña nã, nh− lµ ph−¬ng ph¸p ®èi tho¹i ®Ó cïng nhau nghiªn cøu, b»ng c©u hái vµ tr¶ lêi, vµ tõ ®ã, b»ng tù biÕn hãa, ®· kh«ng ngõng d¾t dÉn vµ ®em l¹i hy väng cho triÕt häc. Bëi sù ph¸t minh “cña Socrate” nµy, vèn hoµ lµm mét víi lÞch sö t− t−ëng cña chóng ta s©u s¾c ®Õn møc ta kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a, hiÖn lªn trë l¹i trong tÊt c¶ ®é kÞch liÖt cña nã khi ®−îc nh×n tõ phÝa Trung Hoa; Trung Hoa khiÕn chóng ta tù ng¹c nhiªn vÒ sù kiÖn ®ã: ®èi-tho¹i (dia-loguer)1 (vµ kh«ng ph¶i lµ lêi biÖn hé khã nhäc nh»m bªnh vùc c¸i lý t−ëng khæ h¹nh nã lµ hÖ träng trong PhÐdon, mµ ®óng lµ niÒm tin ë mét lêi nãi võa m¹o hiÓm võa ®−îc chia xÎ: c¸i ®èi tho¹i Êy lµ mét ®èi tho¹i vÒ sù “m¹o hiÓm”, kindunos2, vµ sù b×nh ®¼ng gi÷a B¹n bÌ). Gi÷a c¸c nhµ Khæng häc vµ c¸c nhµ MÆc häc, bªn nµy chèng l¹i bªn kia, tr¸i l¹i, nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng thùc hiÖn biÖn chøng - «ng kh«ng nghÜ ®Õn viÖc Êy: «ng kh«ng xem xÐt c¸c lËp tr−êng ®èi nghÞch, «ng kh«ng ®øng vÒ mét bªn nµo c¶ mµ còng kh«ng cè v−ît qua sù ®èi lËp cña hä b»ng c¸ch “lµm s¸ng tá” t− t−ëng riªng cña «ng (“... cho ®Õn khi c¸i c¸ch suy nghÜ cña riªng anh”, sau khi anh ®· “nÕm” lÇn l−ît hÕt c¸c c¸ch cña nh÷ng ng−êi kh¸c, ®−îc “lµm cho s¸ng tá b»ng nç lùc chung cña chóng ta”, Socrate ®· nãi víi ThÐÐtÌte nh− vËy, 157d); nh−ng, trong sù ®èi lËp cña c¸c quan ®iÓm, «ng quyÕt ®Þnh ngay lu«n ph¶i xãa bá tranh luËn: kh«ng ph¶i lµ kh«ng mét lËp tr−êng nµo cã thÓ ®øng v÷ng (nh− nhµ hoµi nghi chñ nghÜa vÉn nghÜ khi quyÕt ®Þnh mét sù chèi tõ phæ cËp), mµ bëi v× mäi sù ®øng vÒ mét lËp tr−êng, b»ng c¸ch t¸ch riªng ra, b»ng c¸ch ®èi mÆt, ®· ®ñ ®Ó “che khuÊt”. 5. L¹i trë l¹i víi chóng ta c©u hái, vÉn ®au nhãi suèt c«ng tr×nh nµy: ta cã thÓ t− duy mµ kh«ng ®øng vÒ mét lËp tr−êng nµo kh«ng? B»ng nghÖ thuËt biÕn dÞ tho¸t ra khái sù x¸c ®Þnh mét ý nghÜa (ý nghÜa cøng nh¾c, ý nghÜa c−ìng Ðp), c¸c nhµ t− t−ëng Trung Hoa kh«ng chØ dõng l¹i ë chç lµm thÕ nµo cã thÓ ®−îc nh− vËy, hä cßn lÊy ®ã lµm c¸i “®¹o” cña minh triÕt. Kh«ng v× thÕ mµ kh«ng cho thÊy c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho ®iÒu ®ã. C¸i gi¸ chÝnh trÞ, mµ ng−êi ta ®· minh x¸c trong LÞch sö : b»ng c¸ch, nh− nhµ t− t−ëng L·o häc ®· lµm, coi mäi lËp tr−êng, do sù chia c¾t mµ nã thùc hiÖn, lµm mÊt ®i c¸i b×nh diÖn ngang b»ng cña c¸c sù vËt; còng nh− b»ng c¸ch, noi g−¬ng nhµ t− t−ëng Khæng häc, lu«n gi÷ lÊy vÞ trÝ “trung dung” ®Ó khíp hîp víi c¸i “cã thÓ”, vµo tõng “thêi”, vµ kh«ng tù ®ãng chÆt m×nh l¹i ë bÊt cø mét phÝa nµo, bËc minh triÕt Trung Hoa tù t−íc mÊt ®i mäi kh¶ n¨ng kh¸ng cù. ¤ng lu«n phôc tïng quyÒn lùc, «ng ®· sèng tïy theo, qu¶ vËy - nh−ng còng lµ tïy theo vÞ chóa. Nh−, ë mét ch−¬ng tiÕp sau (“Gi÷a ng−êi víi ng−êi”, “Nh©n gian thÕ”, rÊt tiªu biÓu vÒ mÆt nµy), nhµ t− t−ëng L·o häc ®Ó cho Khæng Tö, ®èi thñ lín cña «ng, nãi r»ng “vÎ bªn ngoµi ph¶i cói m×nh” tr−íc c¸c v−¬ng c«ng trong khi “trong lßng l¹i phª ph¸n hä": nh−ng c¸i trß gi÷ th¨ng b»ng thËt nguy hiÓm: “bëi kÎ nµo ®· chÞu quy phôc th× sÏ kh«ng cßn dõng l¹i ®−îc Xem chó thÝch trang 123 1 TiÕng La-tinh = sù nguy hiÓm 2
129 1 n÷a”, vµ, nÕu kh«ng “ng−¬i tÊt sÏ chÕt trong hay hä” . T«i cã cÇn ph¶i, b»ng lèi ®èi ng−îc l¹i, mµ nãi thªm r»ng chÝnh v× nhËn lÊy mét lËp tr−êng, nh− nhµ triÕt häc ®· d¹y ta, mµ ng−êi trÝ thøc ch©u ¢u (mµ “nhµ nho” Trung Quèc ®· kh«ng thÓ trë thµnh ®−îc) ®· ®−îc h×nh thµnh, mµ «ng ®· v−ît qua ®−îc, ®i ®Õn chç thiÕt lËp ®−îc - ¸p ®Æt ®−îc - c¸c ®iÒu kiÖn cña mét cuéc tranh luËn? Ta biÕt ®iÒu Êy, nh−ng ë Trung Quèc cµng cã thÓ thÊy râ ®iÒu Êy h¬n: triÕt häc ®· sinh ra tõ thµnh quèc vµ sau ®ã ®· lµm tan r· nã; trong khi, cø cßn m·i lµ mét t− duy tù nhiªn, minh triÕt vÒ c¨n b¶n lµ phi chÝnh trÞ (vµ ®Êy chÝnh lµ thÊt b¹i cña t− duy Trung Hoa - mµ c¸c hÖ qu¶ vÉn cßn thÊy cho ®Õn tËn ngµy nay - thËm chÝ trong khi nã vÉn kh«ng ngõng quan t©m ®Õn quyÒn lùc: nã ®· kh«ng th¸o bËt ra nhµ chÝnh trÞ). TriÕt häc cã mét vÊn ®Ò víi minh triÕt, t«i ®· nhËn xÐt nh− vËy lóc më ®Çu; minh triÕt ph¬i bµy ra mét vÊn ®Ò nh− vËy tr−íc mÆt triÕt häc. §Õn mét ngµy nµo ®ã chóng cã thÓ kh«ng cßn ph©n t¸ch víi nhau n÷a ch¨ng? T«i th× t«i tin h¬n r»ng, ®èi mÆt víi chñ nghÜa theo thêi cña minh triÕt, mäi triÕt häc vÒ nguyªn t¾c ®Òu mang tÝnh c¸ch m¹ng - b»ng sù c¾t ®øt nã ®· thùc hiÖn víi “c¸i tù nhiªn” - ngay c¶ khi nã kh«ng ph¶i lµ nh− vËy, thËm chÝ kh¼ng ®Þnh c¸i ng−îc l¹i, trong c¸c lùa chän vÒ ý thøc hÖ cña chóng. Vµ nÕu nhµ triÕt häc kªu gäi sù t¸n ®ång cña ng−êi kh¸c ®Ó biÕt r»ng ®iÒu m×nh nghÜ lµ ®óng (vµ biÕt r»ng lµ ®óng kh«ng ph¶i lµ “cè ch¾c lµ”), nÕu «ng ta cÇn thuyÕt phôc, cÇn biÖn luËn vµ, tr−íc hÕt, ®¬n gi¶n lµ cÇn nãi, lµm sao cã thÓ kh«ng thÊy r»ng sù “phô thuéc” Êy lµ mang tÝnh gi¶i phãng - chÝnh lµ c¸i tÝnh gi¶i phãng Êy mµ nhµ t− t−ëng L·o häc ®· tõ chèi, bëi nã ng¨n c¶n? ThËm chÝ, kh«ng chØ v× nã lµ ®èi mÆt, mµ cßn v× nã lµ thiªn vÞ, b»ng hiÖu qu¶ cña c¸i trèng kh«ng, vµ cña c¸i thiÕu, mµ nã cã thÓ thùc hiÖn (b»ng c¸i nã b¾t ®Çu bá r¬i), tãm l¹i, b»ng sù bÊt ®ång ®Òu do nã tæ chøc nªn, mµ lêi nãi cña nhµ triÕt häc mang tÝnh gi¶i phãng: Socrate tr¶ lêi nhµ minh triÕt Trung Hoa: “¤ng cã thËt tin r»ng nhµ triÕt häc tranh luËn lµ ®Ó “chØ ra” cho ng−êi kh¸c vµ ¸p ®Æt quan ®iÓm cña m×nh lªn hä, hay lµ triÕt häc, b»ng c¸ch gÊp ®i råi l¹i gÊp l¹i kh«ng ngõng, sÏ tù h¹n chÕ m×nh l¹i trong c¸i cã thÓ tranh luËn, hay v× nã thÝch thó muèn xÐ r¸ch thùc t¹i? H·y nh×n xem chÝnh c¸c chç bÞ xÐ r¸ch ra ®ã - chóng ch¼ng bao giê døt - mçi lÇn l¹i më ra mét kÏ hë míi trªn c¸i ch−a ®−îc t− duy.” Sai lÇm cña chóng ta, hay sù ®iªn rå cña chóng ta, Socrate nãi thªm mét c¸ch vui vÎ, lµ ë chç, coi t− duy lµ mét ®iÒu m¹o hiÓm, chóng ta ®· thùc sù quyÕt ®Þnh lao vµo cuéc phiªu l−u ®ã. §óng ra ®o¹n nµy, trong Nam Hoa Kinh (ch−¬ng Nh©n gian thÕ) nguyªn v¨n nh− sau: Nam 1 ... Dï mi kh«ng khuyªn b¶o, c¸c V−¬ng, C«ng sÏ lÊn ng−êi mµ dua lÊy phÇn ®−îc. Mi m¾t sÏ v× hä mï qu¸ng! MÆt sÏ cïng hä vui g−îng! MiÖng sÏ nh©n hä luèng cuèng! BÒ ngoµi sÏ víi hä cïng h×nh d¹ng! Trong lßng cã lÏ còng ph¶i t¸n th−ëng. ... ChiÒu tr−íc sÏ ®Õn v« cïng. Mi cã lÏ sÏ nãi nhiÒu ngay lóc ch−a ®−îc tin, th× tÊt sÏ chÕt tr−íc m¾t kÎ tµn b¹o... (Nh−îng Tèng dÞch)
130 Toµn bé cuéc dµn dùng nµy nh»m trao phong cho minh triÕt sù v÷ng ch¾c kh¶ dÜ cña nã, còng nh− cuéc ®i xuyªn qua c¸c quy chiÕu xa x«i, n¾m lÊy ë tËn hai bê bÕn tËn cïng cña t− duy nµy, ë Trung Hoa vµ ë Hy L¹p, vÒ c¨n b¶n kh«ng cã môc ®Ých nµo kh¸c h¬n lµ ®Ó khiÕn cho chóng ta hiÓu l¹i nh÷ng c«ng thøc ph¼ng l×, c¸c c«ng thøc th«ng th−êng nhÊt, mµ chóng ta vÉn ph¸t biÓu - mµ “chóng ta” cã ph¸t biÓu chóng thËt kh«ng? -, mµ chóng ta vÉn dïng, hay ®óng h¬n cø thÕ mµ dïng, nh©n thÓ, mµ ch¼ng hÒ nghÜ ®Õn chóng. Chóng kh«ng "bøt v−ît" lªn, còng ch¼ng ph¸t minh bÊt cø ®iÒu g×, chóng kh«ng thuéc vÒ bÊt cø ai. Bëi chóng kh«ng ý niÖm hãa thµnh t− t−ëng, còng ch¼ng cã sù v÷ng ch¾c cña c¸c c¸ch ng«n hay tôc ng÷. Cßn s¸o mßn h¬n c¶ c¸c ®iÒu s¸o mßn. Nh−ng, chÝnh do ®ã, chóng khiÕn ta nhËn ra, mÊp mÐ mäi kh¸i niÖm, mét nÒn t¶ng nµo ®ã - trung tÝnh - cña t− duy: vµ nh− vËy cã thÓ nãi lªn, hay ®óng h¬n cã thÓ ®Ó cho biÕn th«ng, c¸i mµ triÕt häc ®· kh«ng quan niÖm.
131 C¸i nµy trong vµ c¸i kia TÝnh ®Õn c¸c nghi ngÉu N¾m lÊy c¸c sù vËt nh− chóng ®Õn C¸i Êy ®Õn Ph¶i cã tÊt c¶ ®Ó lµm nªn mét thÕ giíi §Ó cho t©m trÝ më Ph¶i c¶m th«ng Xem xÐt l¹i mäi ®iÒu Ch¼ng bá r¬i bÊt cø ®iÒu g× T−¬ng ®èi ho¸ VËy lµ ®−îc Xin miÔn bµn1 C©u nµy ®−îc viÕt b»ng tiÕng Anh: No comment 1
132 I .......................................................................................................................................................................... 6 I...................................................................................................................................................................... 7 Kh«ng ®−a ra tr−íc ®iÒu g× ............................................................................................................................ 7 II .................................................................................................................................................................. 11 V« ý, V« ng·................................................................................................................................................ 11 III ................................................................................................................................................................. 16 Trung dung lµ ë chç c¸c th¸i cùc cã kh¶ tÝnh ngang nhau........................................................................... 16 V .................................................................................................................................................................. 22 Ph¬i bµy vµ Èn khuÊt.................................................................................................................................... 22 V .................................................................................................................................................................. 31 Èn khuÊt v× tï mï - Èn khuÊt v× hiÓn nhiªn................................................................................................... 31 VI................................................................................................................................................................. 37 C¸i phi-kh¸ch thÓ cña minh triÕt.................................................................................................................. 37 VII ............................................................................................................................................................... 45 Minh triÕt kh«ng chùng l¹i trong thêi th¬ Êu cña triÕt häc .......................................................................... 45 VIII .............................................................................................................................................................. 53 Cã nªn chó môc vµo ch©n lý? ...................................................................................................................... 53 II ...................................................................................................................................................................... 71 I......................................................................................................................... Error! Bookmark not defined. Minh triÕt biÕn mÊt d−íi sù xÐ lÎ cña c¸c quan ®iÓm .................................................................................. 71 II .................................................................................................................................................................. 76 Kh«ng lµ “c¸i kh¸c” còng kh«ng lµ “chÝnh nã”........................................................................................... 76 III ................................................................................................................................................................. 81 Tù nã vèn vËy .............................................................................................................................................. 81 IV................................................................................................................................................................. 88 Phi lËp tr−êng : sù tïy nghi.......................................................................................................................... 88 V .................................................................................................................................................................. 97 Kh«ng t−¬ng ®èi luËn .................................................................................................................................. 97 VI............................................................................................................................................................... 105 Kh«ng hoµi nghi chñ nghÜa........................................................................................................................ 105 VII ............................................................................................................................................................. 114 Nãi ra mét ý nghÜa - cho c¸i néi giíi biÕn th«ng....................................................................................... 114 VIII ............................................................................................................................................................ 122 Lµm sao cã thÓ tranh luËn mµ kh«ng biÕt ®Õn thùc chÊt cña tranh luËn? .................................................. 122 Chó ý: ë c¸c trang 9, 18, 19 xin ®iÒn v nh÷ng chç cã bèn ch÷ X mµu ®á Chó vµo (XXXX) h×nh quÎ cµn gåm sau v¹ch liÒn, nh− trªn ®©y.