Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_3

Chia sẻ: Up Upload | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

85
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'minh triết phương đông và triết học phương tây_3', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_3

63 ta ®· thÊy, mét c¸i trung cho phÐp thÝch øng võa víi c¸i nµy còng nh− víi c¸i kia trong c¸c quan ®iÓm ®ã (vµ c¸i trung n»m ®óng trong c¸i kh¶ n¨ng ®ång ®Òu ®ã). Ta nhí lêi M¹nh Tö (VII, A, 26): mét bªn lµ nh÷ng kÎ gi÷ lÊy chñ nghÜa vÞ ng·, cßn bªn kia lµ nh÷ng kÎ thi hµnh chñ nghÜa kiªm ¸i; Tö M¹c b¶o thñ chñ nghÜa chÊp trung lµ ng−êi “gÇn” (víi ®¹o lý) h¬n c¶. Nh−ng, khi anh ta võa ®øng yªn l¹i ë gi÷a, tøc th× anh ta chØ cßn cã mét kh¶ n¨ng (c¸i nöa-gi÷a c¸ch ®Òu-hai bªn), do ®ã mµ anh ta mÊt ®i “h»ng tr¨m c¸i kh¸c”, vµ “lµm h¹i ®¹o”. C¸i trung dung ch©n chÝnh, cña minh triÕt, lµ c¸i trung dung cã thÓ biÕn ®æi, cã thÓ dao ®éng tõ ®èi lËp nµy sang ®èi lËp kia, kh«ng ngõng trïng khíp víi tr−êng hîp gÆp ph¶i (tïy theo “quyÒn”1 nghiªng vÒ bªn nµo): c¸i trung dung cña sù t−¬ng ®¼ng nh− vËy kh«ng bao giê dõng l¹i, æn ®Þnh, x¸c ®Þnh (còng nh− thùc t¹i kh«ng bao giê dõng l¹i), vµ, theo mét c¸ch nµo ®ã, bao giê còng lµ míi l¹: nã kh«ng thÓ lµ c¸i ch©n lý. KÎ nµo kh«ng “gi÷ ®−îc” c¸i trung dung Êy trong sù c©n b»ng æn ®Þnh cña ®iÒu tiÕt, khiÕn cho m×nh ë ®−îc vÒ phÝa bªn cÇn khi cÇn, bªn nµy còng nh− bªn kia, th× sÏ LuËn nhÊt thiÕt bÞ m¾c vµo mét “®Çu mót”, ë bªn nµy hay bªn kia, thµnh dÞ ®oan (x. LuËn Ng÷, II, 16). C¸i thãi dÞ ®oan ®ã trong quan ®iÓm, kh«ng thÓ trùc tiÕp b¸c bá nã ®−îc bëi nh− vËy nã sÏ cét chÆt ta ngay vµo mét quan ®iÓm tr¸i ng−îc l¹i, còng thiªn vÞ nh− quan ®iÓm ®èi nghÞch víi nã; tr¸i l¹i, chØ nªn ®Ó cho nã ®èi diÖn víi c¸i tr¸i ng−îc víi nã sao cho c¶ hai chóng sÏ lµm ph¸t lé tÝnh thiªn vÞ cña nhau. Minh triÕt ë Trung Quèc bao giê còng t¸i diÔn c¸i bµi b¶n ®ã: thay v× tranh c·i víi ®èi thñ, cè b¸c bÎ hä, vµ nh− vËy tù dån cøng m×nh vµo quan ®iÓm cña m×nh, trong khi vËn ®Õn nh÷ng biÖn luËn nh»m ®¸nh b¹i ®èi thñ th× còng trë thµnh thiªn vÞ ch¼ng kh¸c g× hä, th× chiÕn l−îc lµ h−íng ®èi thñ ®ã chèng l¹i mét ®èi thñ kh¸c, b»ng c¸ch t¸i lËp l¹i c¸c quan ®iÓm cña hä sao cho, khi ®èi chäi víi nhau, c¸i nµy sÏ lµm béc lé chç thiÕu cña c¸i kia vµ ng−îc l¹i. Kh«ng ph¶i ®Èy c¶ hai vµo chç kh«ng ai cã lý c¶, vµ hai quan ®iÓm ®ã b»ng nh÷ng biÖn luËn cña chóng sÏ tù hñy diÖt lÉn nhau (theo lèi ph¶n ý cña ng−êi Hy L¹p), mµ, chØ b»ng c¸ch ®Ó cho chóng ®èi mÆt víi nhau, khiÕn ta thÊy râ mçi ®èi thñ Êy chØ lµ mét phÝa (vµ chÝnh ta th× ch¼ng thuéc vÒ phÝa nµo c¶). M¹nh Tö ®· lµm ®óng nh− vËy: thay v× tr¶ lêi c¸c nhµ tù nhiªn chñ nghÜa thêi Êy ®· ®¶ ph¸ tan tµnh chñ nghÜa kiªm ¸i (D−¬ng Ch©u), «ng l¹i ®em hä ®èi lËp víi c¸c nhµ MÆc häc (c¸c nhµ tù nhiªn chñ nghÜa sÏ trë thµnh nh÷ng kÎ “vÞ ng·” ®èi mÆt víi c¸c nhµ MÆc häc “kiªm ¸i”), vµ chØ b»ng mçi c¸ch bè trÝ ®ã, chø kh«ng ph¶i b»ng tranh luËn, «ng bçng trë thµnh ng−êi ®øng ë ®óng trung dung gi÷a hä: còng vÞ ng· nh− phÝa bªn nµy khi cÇn - mµ còng kiªm ¸i nh− bªn kia còng khi cÇn. M¹nh Tö nhÊn m¹nh nªn tr¸nh tranh biÖn (VII, B, 26)2: chØ cÇn ®Ó cho nh÷ng kÎ chuyªn vÒ mét phÝa (ch¼ng h¹n, phÝa c¸c nhµ MÆc häc, vèn muèn lµm lîi Ých cho mäi ng−êi b»ng bÊt cø gi¸ nµo) tù nhiªn dao ®éng vÒ phÝa bªn kia (phÝa ng−îc l¹i, cña nhµ tù nhiªn chñ nghÜa D−¬ng Ch©u, ®· mÊt ®i hÕt c¸c ¶o t−ëng, thu m×nh l¹i trong chñ nghÜa vÞ ng·), ®Ó råi “tù hä” sÏ ®Õn víi c¸i trung dung, tøc quan ®iÓm cña nhµ nho. Tù hä, nghÜa lµ theo ®óng c¸i l«-gÝch c©n b»ng gi÷a c¸c quan ®iÓm ®èi lËp. §èi víi c¸i l«-gÝch ®ã, tranh biÖn lµ v« bæ, nã sÏ lµm h¹i c¸i néi giíi ®iÒu tiÕt Êy. “Nh÷ng kÎ h«m nay tranh luËn víi c¸c nhµ vÞ ng· chñ nghÜa vµ c¸c nhµ MÆc häc ch¼ng kh¸c nµo ®uæi theo mét con lîn sæng chuång vµ khi, lîn ®· trë vÒ chuång, cßn ®i cét ch©n nã l¹i”. C¸c nhµ T©n Khæng gi¸o, vÒ sau, Nh− khi ta nãi “quyÒn biÕn”. “QuyÒn” (qu¶ c©n). 1 M¹nh Nguyªn v¨n trong M¹nh Tö: “Ta së dÜ ch¸n kÎ chÊp nhøt, lµ v× kÎ Êy cè gi÷ ý kiÕn lµm h¹i ®¹o 2 lý...” (§oµn Trung Cßn dÞch)
64 th−êng còng lµm nh− vËy: thay v× trùc tiÕp b¸c bÎ PhËt gi¸o, v× ¶nh h−ëng cña nã, hä ®· ®em ®èi mÆt c¸c nhµ PhËt häc víi c¸c nhµ L·o häc, vµ nh− vËy lµm râ tÝnh chÊt thiªn vÞ cña mçi phÝa; vµ mçi phÝa ®Òu tá ra lÖch vÒ bªn nµy hay bªn kia råi, th× Khæng gi¸o sÏ lµ thÓ hiÖn cña c¸i trung dung, c¸i kh«ng bÞ sa lÇy vµo bÊt cø bªn nµo. Nh− vËy c¸i ng−îc l¹i cña minh triÕt kh«ng ph¶i lµ c¸i sai, mµ lµ c¸i thiªn vÞ. Còng nh− trong minh triÕt, c¸i trung dung cña sù t−¬ng ®¼ng ®−îc coi lµ ch©n lý, sù thiªn vÞ còng bÞ coi nÆng nh− c¸i sai trong triÕt häc: “hiÓu râ lêi lÏ” cña nh÷ng ng−êi kh¸c, nh− M¹nh Tö ®ßi hái (II, A, 2), vµ ®¸nh ®æ c¸c quan ®iÓm tr¸i ng−îc nhau trong cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i (III, B, 9), kh«ng ph¶i lµ chøng minh r»ng c¸c lý thuyÕt cña hä lµ sai, mµ lµ lµm râ c¸c chç thiÕu cña hä vµ chØ ra hä ®· ®i lÖch nh− thÕ nµo. Ta cã thÓ x¸c minh ®iÒu nµy ë tËn nhµ t− t−ëng thêi Cæ ®¹i (Tu©n Tö, thÕ kû thø III tr−íc c«ng nguyªn), ®−¬ng thêi víi c¸c nhµ MÆc häc vµ rÊt quan t©m ®Õn sù chÆt chÏ vÒ l«-gÝch trong lËp luËn, lµ ng−êi, trong x· héi Trung Hoa cæ, ®· ph¸t triÓn h¬n c¶ nghÖ thuËt b¸c bÎ (nh− trong nghÞ luËn cña «ng vÒ “b¶n tÝnh ¸c” cña con ng−êi, b¸c l¹i quan ®iÓm cña M¹nh Tö; x. X¸c lËp c¬ së cho ®¹o ®øc1, ch. V). MÆc dÇu «ng X¸c ®Æt lªn hµng ®Çu vai trß “tèi cao” cña trÝ tuÖ (c¸i “ra lÖnh vµ kh«ng nhËn lÖnh”) vµ chøc n¨ng thuÇn tóy nhËn thøc cña nã, coi trÝ tuÖ lµ cã quyÒn ph¸n xÐt tù do (“nã tù m×nh nã cÊm ®o¸n hay cho phÐp, t−íc ®äat hay chän lùa, thùc hiÖn hay dõng l¹i”) vµ n¨ng lùc t¸n ®ång cña nã lµ tù do (“kh«ng ai buéc ®−îc nã thay ®æi ý kiÕn”; “nÕu nã thÊy lµ ®óng, th× nã chÊp nhËn, nÕu nã thÊy lµ sai, th× nã b¸c bá” vµ “c¸i tÊt yÕu lµ c¸i tù chÝnh nã nhËn thÊy”), nhµ t− t−ëng, vÉn theo thuyÕt Khæng gi¸o nµy, vÉn coi thãi xÊu nguy hiÓm cho t− duy lµ c¸i thiªn vÞ chø kh«ng ph¶i lµ c¸i sai (x. ch. “Gi¶i tÕ”). Më ®Çu, «ng nãi: “C¸i häa cña con ng−êi, nãi chung, lµ ë chç trÝ ãc cña hä bÞ mï qu¸ng v× mét ph−¬ng diÖn riªng biÖt vµ bá mÊt c¸i l«-gÝch tæng thÓ trong bãng tèi”. Chó môc vµo mét ®iÓm, hä bá mÊt kÝch cë tæng thÓ cña hiÖn thùc. Nãi cho thËt ®óng, kh«ng ph¶i lµ hä nhÇm lÉn, bëi c¸i ®iÓm ®ã còng lµ ®óng, nh−ng hä ®Ó cho m×nh bÞ nã ¸m ¶nh. Tõ ®ã mµ sinh ra nh÷ng sù bÊt hßa trong x· héi vµ sù lén xén trong t− duy. VËy, sù thiªn vÞ Êy do ®©u mµ cã? Do mçi ng−êi, “tù m×nh riªng b¸m vµo nh÷ng g× m×nh ®· tÝch lòy” (coi lµ kinh nghiÖm, vµ do vËy, mµ cã hiÖu lùc) vµ tõ nay “dùa vµo” ®Êy, “ch¼ng sî g× kh¸c h¬n lµ nghe ng−êi kh¸c nãi xÊu vÒ nã” vµ “lu«n cho lµ m×nh cã lý”. Tõ ®ã ng−êi ta chó ý h¬n ®Õn mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt mµ lê ®i c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c: ng−êi ta chØ cßn nh×n thÊy niÒm “ham muèn” hay sù “ghÐt bá” cña m×nh, chØ thÊy c¸i “khëi ®Çu” hay c¸i “kÕt thóc” cña sù vËt, v.v. Nh×n thÊy mét c¸i nµy, ng−êi ta kh«ng cßn nh×n thÊy c¸i kh¸c; vµ “v× mäi sù ®Òu kh¸c tÊt c¶ nh÷ng g× cßn l¹i, cho nªn mäi thø l¹i che khuÊt lÉn nhau hÕt”. C¸c tr−êng ph¸i kh¸c còng vËy: c¸c nhµ MÆc häc th× ®Çu ãc bÞ c¸i “thùc dông” lµm cho mï qu¸ng vµ chØ cßn biÕt “c¸i v¨n hãa”; mét ng−êi kh¸c (Tèng H×nh, nhµ hßa b×nh chñ nghÜa) th× bÞ mï qu¸ng v× tiÕt chÕ c¸c dôc väng vµ kh«ng cßn nh×n thÊy sù tháa m·n ë ®Êy n÷a; mét ng−êi kh¸c (ThËn §¸o, nhµ “ph¸p trÞ”) th× bÞ mï qu¸ng v× c¸c chuÈn mùc ¸p ®Æt ®èi víi mäi ng−êi vµ kh«ng cßn nh×n thÊy gi¸ trÞ cña c¸ nh©n; mét ng−êi kh¸c (Th©n BÊt H¹i, còng lµ nhµ ph¸p trÞ) th× bÞ mï qu¸ng v× quan ®iÓm quyÒn lùc vµ kh«ng nh×n thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i s¸ng suèt; còng nh− mét ng−êi kh¸c n÷a (HuÖ Thi, nhµ ngôy biÖn) th× bÞ mï qu¸ng v× c¸c tõ ng÷ vµ v× thÝch thó c¸c nghÞch lý vµ kh«ng cßn nh×n thÊy hiÖn thùc; cuèi cïng, mét ng−êi kh¸c, Trang Tö, nhµ L·o häc) th× bÞ mï qu¸ng v× tù nhiªn vµ kh«ng cßn nh×n thÊy cuéc sèng con ng−êi. Mäi Tªn mét t¸c phÈm kh¸c cña F. Jullien. 1
65 ng−êi ®Òu cã lý, nh−ng lµ tõ mét gãc ®é nhÊt ®Þnh; ch¼ng ai trong hä nhÇm lÉn c¶, nh−ng tÊt c¶ hä ®Òu bÞ h¹n chÕ: bëi hä kh«ng coi c¸i sai lµ ®óng, nh−ng l¹i coi mét “gãc” lµ tÊt c¶. Mçi lÇn nh− vËy, t©m trÝ hä “tù h¹n chÕ” trong mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, cßn “®¹o”, trong “tÝnh th−êng kú” cña sù ®iÒu tiÕt cña nã “®i ®Õn tËn cïng” mçi ph−¬ng diÖn ®ã, chóng lµ bÊy nhiªu kh¶ n¨ng “biÕn ®æi” cña nã1; cho nªn, chØ nh×n thÊy mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, kh«ng nhµ t− t−ëng nµo trong sè ®ã “ph¸t huy” ®−îc ®¹o - nghÜa lµ theo ®óng tÇm réng lín t¹o nªn sù phong phó cña ®¹o, vµ mçi vÞ chØ dõng l¹i ë mçi viÖc “trang trÝ” c¸i ph−¬ng diÖn mµ hä g¾n bã. Duy chØ cã Khæng Tö, ng−îc l¹i tÊt c¶, kh«ng ®Ó m×nh bÞ mï qu¸ng v× nh÷ng kinh nghiÖm riªng tù m×nh ®· tÝch lòy vµ ®¹t ®−îc ®Õn “tÝnh t«ng thÓ” cña ®¹o (ch©u ®¹o). V× «ng kh«ng ch¨m ch¨m vµo bÊt cø c¸i g×: kh«ng vµo c¸c ham muèn cña m×nh mµ còng kh«ng vµo c¸c thï ghÐt cña m×nh, kh«ng vµo c¸i khëi ®Çu mµ còng kh«ng vµo c¸i kÕt côc cña sù vËt, v.v.; «ng “®Ó cho tÊt c¶ c¸c tån t¹i ®−îc triÓn khai cïng mét lóc” b»ng c¸ch ®Ó cho chóng mçi lÇn l¹i “trïng khíp” víi “quyÒn”2 (tøc c¸i trung dung cña t−¬ng ®¼ng)3; tõ ®ã, “c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña sù vËt kh«ng cßn che lÊp lÉn nhau n÷a” - “quyÒn4 chÝnh lµ ®¹o vËy”. 7. VÒ c¸i chñ ®Ò “®¹o” nµy, ta cã thÓ tin r»ng cã mét sù nhÊt trÝ trong t− duy; sù cã mÆt cña nã trong tÊt c¶ c¸c nÒn v¨n hãa cho ta thÊy qu¶ cã mét c¸i cÇu nèi gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa Êy víi nhau. ë phÇn më ®Çu bµi th¬ cña ParmÐnide, còng tøc lµ ë khëi nguyªn cña triÕt häc, con ®−êng “phong phó nh÷ng ph¸t lé thÇn kh¶i” lµ con ®−êng ®−a ta ®Õn víi vÞ n÷ thÇn sÏ chØ ra cho ta ch©n lý “vÒ c¸i toµn thÓ”, ch©n lý cña B¶n thÓ; tr¸nh xa c¸c lèi hÑp s¸o mßn cña d− luËn, nã ®−a ta “®Õn ¸nh s¸ng”. Trong truyÒn thèng Kinh Th¸nh còng vËy (vµ sù gÇn gòi ®¸ng ng¹c nhiªn nµy, bªn trong c¸c truyÒn thèng, sÏ ®−îc minh chøng b»ng viÖc cuèi cïng ta t×m thÊy mét vÎ ngoµi cho c¶ hai: c¸i HÐbreu vµ c¸i Hy L¹p). Bëi, trong Kinh Th¸nh còng vËy, ®¹o (con ®−êng) ®−îc ®Æt song hµnh víi ch©n lý (Th¸nh vÞnh 86) vµ, trong T©n ¦íc, nã lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù kh¶i thÞ nhiÒu h¬n sù tu©n thñ ®èi víi LuËt: “Ta lµ con ®−êng, lµ ch©n lý, lµ cuéc sèng” (Jean, 14: hodos, aletheia, zoª5). DÇu ta hiÓu ®¹o vµ ch©n lý dÉn ®Õn cuéc sèng (vÜnh h»ng; x. Ambroise), hay ®¹o cïng lóc ®−a ta ®Õn ch©n lý vµ cuéc sèng (ClÐment d'Alexandrie, Augustin), hoÆc n÷a r»ng ch©n lý vµ cuéc sèng chØ lµ nh÷ng hiÓn thÞ cña ®¹o, th× c¸i ®¹o Êy bao giê còng chØ ®−îc quan niÖm tïy thuéc vµo cøu c¸nh cña nã: nã lµ con ®−êng “®Õn víi Cha”; vµ “Kh«ng kÎ nµo ®Õn ®−îc víi Cha nÕu kh«ng do ta”. Song, nÕu minh triÕt còng vËn ®Õn h×nh ¶nh vÒ ®¹o, vµ thËm chÝ, trong truyÒn thèng Trung Hoa, lÊy ®ã lµm kh¸i niÖm chÝnh cña m×nh (tao), th× l¹i lµ b»ng c¸ch ®Þnh h−íng nã theo lèi kh¸c. Hay, ®óng h¬n, kh«ng hÒ ®Þnh h−íng nã. Trong khi ®¹o trong triÕt häc hay t«n gi¸o, Hy L¹p hay Kinh Th¸nh, vµ dÉu hai c¸i ®ã cã kh¸c nhau ®Õn mÊy, còng ®Òu dÉn ®Õn (®Õn Chóa, ®Õn ch©n lý), ®¹o mµ minh triÕt ®Ò cao kh«ng dÉn ®Õn c¸i g× c¶, kh«ng cã ch©n lý - kh«ng cã sù ph¸t lé hay vÐn më) ®−îc lÊy lµm LuËn Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “§¹o gi¶ thÓ th−êng nhi tËn biÕn” Nt. 1 Víi nghÜa lµ qu¶ c©n ®−îc xª xÝch. 2 Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “Kiªm trÇn v¹n vËt nhi trung huyÖn hµnh” LuËn 3 mçi lÇn c©n ph¶i xª xÝch qu¶ c©n. 4 (TiÕng La-tinh) = hodos: con ®−êng, ®¹o; aletheia (xem chó thÝch ë trang tr−íc); zoª: cuéc sèng. 5
66 cøu c¸nh. Theo minh triÕt, c¸i lµm nªn “®¹o” lµ tÝnh chÊt ®øng v÷ng ®−îc (viable) cña nã; nã kh«ng ®−a ®Õn mét môc ®Ých, nh−ng do nã ng−êi ta cã thÓ biÕn th«ng (passer)- cã thÓ kh«ng ngõng th«ng ®¹t, khiÕn ta cã thÓ m·i m·i ®i tíi (thay v× sa lÇy, bÕ t¾c). Nã lµ c¸i ®¹o cã thÓ thùc hµnh ®−îc: “®¹o cña trêi” lµ n¬i hiÖn thùc kh«ng ngõng th«ng ®¹t, kh«ng ngõng hµi hßa, vµ do vËy kh«ng bao giê sai chÖch, khiÕn cho dßng ch¶y cña sù vËt tiÕp tôc ®æi míi kh«ng th«i (x. Khæng Tö, XVII, 18: “... bèn mïa cø x©y vÇn m·i; tr¨m vËt trong vò trô cø sanh hãa m·i”); “®¹o cña con ng−êi” lµ n¬i con ng−êi kh«ng ngõng cã thÓ th«ng ®¹t, tu©n theo ®ßi hái cña c¸i trung dung, vµ kh«ng bao giê ch×m ®¾m vµo sù thiªn vÞ. Trong øng xö vµ, do ®ã, c¶ trong tÝnh c¸ch: tøc kh«ng bao giê døt kho¸t “kh«ng khoan nh−îng” hay “thuËn t×nh”, theo c¸i thÕ ®«i ng· cæ ®iÓn “xuÊt” hay “xö” (nghÜa lµ lu«n lu«n cã thÓ nh− thÕ nµy mµ còng cã thÓ nh− thÕ kia: tïy theo lóc ®ã nªn th«ng ®¹t theo c¸ch nµy hay c¸ch kia); c¶ trong t− duy n÷a: kh«ng bao giê b¸m chÆt vµo mét ý kiÕn, tù h·m m×nh vµo mét quan ®iÓm cè ®Þnh, tù nhèt m×nh vµo trong mét c¸i t«i riªng. Khæng Tö nãi: “Trung lµ céi lín cña thiªn h¹, hßa lµ ®¹o th«ng ®¹t cña thiªn h¹” (Trung dung §1)1; c¸i h÷u ®¹o duy nhÊt: nÕu thiªn h¹ “tu©n theo ®¹o”, th× “mäi ng−êi mäi vËt trong trêi ®Êt ®Òu ®−îc yªn æn trËt tù”; nÕu thiªn h¹ kh«ng tu©n theo ®¹o, th× mäi sù sÏ “®¶o lén”. DÇu lµ nãi vÒ thiªn ®¹o hay nãi vÒ nh©n ®¹o, th× còng vÉn lµ quan niÖm ®ã: v× nã kh«ng sai lÖch, vÒ phÝa bªn nµy hay phÝa bªn kia, mµ dßng ch¶y cã thÓ tiÕp tôc, tiÕn tr×nh cã thÓ thùc hiÖn. Nh− vËy ®¹o cña minh triÕt Êy kh«ng thÓ cã cøu c¸nh nµo kh¸c lµ sù ®æi míi cña chÝnh nã. Kh«ng cÇn ®Õn tÝnh môc ®Ých, hay ®óng h¬n lµ döng d−ng víi tÝnh môc ®Ých, ch¼ng nh»m ®Õn nhËn thøc tuyÖt ®èi mµ còng ch¼ng nh»m ®Õn sù cøu rçi, nã kh«ng ph¶i lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù ph¸t lé, mµ lµ con ®−êng thùc hiÖn cña ®iÒu tiÕt (nã chÝnh lµ c¸i hµi hßa ®ang diÔn tiÕn, ®ang biÕn ®æi). Nã kh«ng ph¶i lµ con ®−êng dÉn ®Õn n¬i, mµ lµ con ®−êng qua ®ã (sù c©n b»ng ®−îc duy tr×). Nã lµ con ®−êng qua ®ã “còng tèt”, qua ®ã “còng ®−îc” - qua ®ã cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc: qua ®ã thÕ hµnh xö, tïy theo thÕ hµnh xö cña thiªn h¹, kh«ng ngõng t−¬ng thÝch víi ®ßi hái mçi “thêi” cña hiÖn thùc. Thay v× ®−a ®Õn ch©n lý, chÝnh qua nã mµ sù t−¬ng ®¼ng ®−îc thùc hiÖn. H×nh ¶nh cña nã, nh− ta võa thÊy, lµ qu¶ c©n2; vµ h×nh ¶nh Êy cïng lóc nãi lªn hai ®iÒu: qu¶ c©n kh«ng cã vÞ trÝ cè ®Þnh, nã thay ®æi tïy theo vËt nã c©n, sù c©n b»ng bao giê còng lµ riªng biÖt (sù t−¬ng ®¼ng, còng vËy, lµ mét sù thÝch øng néi tµng víi hoµn c¶nh, nã kh«ng v−ît qua giíi h¹n cña hoµn c¶nh ®ã); mÆt kh¸c, qu¶ c©n nghiªng vÒ bªn nµy hay bªn kia, nã lu«n lu«n cã thÓ ng· vÒ phÝa bªn nµy còng nh− vÒ phÝa bªn kia: tÇm réng lín cña nã lu«n toµn vÑn, vµ chÝnh nã cho phÐp sù t−¬ng ®¼ng mçi lÇn l¹i cã thÓ ®−îc thùc hiÖn. Còng nh− vËy, ®¹o cña minh triÕt lµ c¸i ®¹o, kh«ng ®øng yªn l¹i ë bÊt cø bªn nµo, lu«n gi÷ trän vÑn tÊt c¶ c¸c kh¶ n¨ng, gi÷ cho chóng lu«n ngang b»ng nhau. Qua nã, mäi sù ®Òu më. Tõ ®ã, cßn mét c©u hái ®èi víi minh triÕt: lµm thÕ nµo ®Ó gi÷ cho sù më ®ã ®−îc tuyÖt ®èi, trong hµnh xö còng nh− trong tÝnh c¸ch, sù më chø kh«ng ph¶i lµ Ch©n lý n÷a, nã cho phÐp ta kh«ng bá qua mÊt bÊt cø phÝa nµo cña sù vËt, kh«ng bÞ “®ãng l¹i” víi bÊt c¸i g× (vÒ bÊt cø ®iÒu g×)? Ch¨m chó theo dâi c¸c nhµ t− t−ëng cña “®¹o”, c¸c nhµ L·o häc, ta sÏ cã thÓ kh¸m ph¸ ra c¸i l«-gÝch phi-lo¹i trõ, nã kh«ng g¹t bá bÊt cø bªn nµo vµ cho phÐp c¸c quan ®iÓm ®èi lËp cïng tån t¹i. V× thÕ, kh«ng thÓ vÏ c¸c t− duy Trung Hoa vµ Hy L¹p cæ thµnh hai mµu bªn ®en bªn tr¾ng. §Æc biÖt, Trung Hoa còng tõng biÕt ®Õn chñ ®Ò Trung Trung dung - §oµn Trung Cßn dÞch. 1 Nguyªn v¨n cña Khæng Tö lµ “quyÒn”. 2
67 vÒ cuéc du hµnh mét m×nh lªn câi thiªn giíi, ®i t×m thÇn linh, vèn lµ bèi c¶nh bµi th¬ cña ParmÐnide; nã còng tõng t×m c¶m høng trong diÖn m¹o vµ thÕ giíi cña vÞ thÇy Ly ph¸p (x. KhuÊt Nguyªn, thÕ kû thø III tr−íc c«ng nguyªn, ®Æc biÖt trong Ly Tao). C¸c nhµ ng«n ng÷ häc so s¸nh tha hå tháa m·n: Ýt nhÊt lµ trong v¨n b¶n nµy, ®óng nguyªn lµ cïng mét m«-tÝp Êy; khung c¶nh chØ thay ®æi chót Ýt: c¸c con ngùa c¸i cña ParmÐnide trë thµnh nh÷ng con rång ngäc, chiÕc xe còng “lao lªn” kh«ng trung, mét c¸nh cöa më ra gi÷a trêi (ParmÐnide, v.11; Ly Tao, v.205; x. Jean, 10: “Ta lµ c¸nh Ly cöa, kÎ nµo vµo qua ta sÏ ®−îc cøu rçi”). Nh−ng trong bµi th¬ Trung Hoa c¸nh cöa Êy ch¼ng më vµo ®©u c¶, nã kh«ng ®−a ®Õn sù ph¸t lé nµo hÕt, ¶o ¶nh t¾t ngÊm ngay trªn ng−ìng cöa: nã quay l¹i c¸nh cöa cña triÒu ®×nh lu«n ®ãng chÆt cøng, trµn ngËp nh÷ng lêi xÊu xa, vµ kh«ng ®Ó cho vÞ ®¹i thÇn thanh liªm cã thÓ ®Õn ®−îc bªn vua. Tõ c¸i vèn sa-man x−a, mµ truyÒn thèng Trung Hoa còng tõng biÕt ®Õn, Ýt nhÊt lµ ë vïng ngo¹i vi cña nã (ë ph−¬ng Nam, n−íc Së vµ n−íc Ng«: KhuÊt Nguyªn, Trang Tö), truyÒn thuyÕt chØ cßn l−u l¹i mét phiªn b¶n chung quy vÉn lµ mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ; nã kh«ng ®−a ®Õn mét sù khai th¸c siªu h×nh nµo. LÊy mét ®é lïi l¹i so víi t− duy cña chóng ta - ë ®©y, b»ng c¸ch th«ng qua con ®−êng Trung Hoa - ta sÏ thÊy râ h¬n tuyÕn ®−êng lùc ®· chi phèi nÒn t− duy ®ã (tõ bªn trong mét nÒn v¨n hãa, ta dÔ c¶m nhËn h¬n c¸c mèi c¨ng th¼ng dµy vß nã vµ, tõ ®ã, c¸c ®æ vì ®· in dÊu Ên lªn nã, x. Foucault; cßn, tõ bªn ngoµi, c¸ch xa ra, th× sÏ nh×n râ h¬n c¸c mèi liªn kÕt, vèn Èn ngÇm, vÉn chi phèi nã - bµi häc cña LÐvy- Strausss). Khi, tõ Trung Hoa, quay nh×n l¹i c¸i nÒn t− duy mµ ta ®· rêi bá vµ b¾t ®Çu thÊy nã ph« bµy ra tr−íc m¾t ta nh− mét quang c¶nh, mµ chÝnh ta kh«ng cßn hoµn toµn ë trong ®ã n÷a, ta bçng giËt m×nh nhËn ra con ®−êng ®i xuyªn qua toµn bé bøc tranh Êy vµ më ra phÝa ch©n trêi, v¹ch ra triÓn väng cña nã, vµ x−a nay vÉn ®Þnh h−íng t− duy cña chóng ta: con ®−êng cña mét cuéc t×m kiÕm kh«ng bao giê chÊm døt - t×m kiÕm ch©n lý, t×m kiÕm ý nghÜa. Bëi v×, thÕ ch©n cho Ch©n lý, ý nghÜa tiÕp tôc cuéc ch¹y tiÕp søc mµ Ch©n lý ®· ®Ó l¹i, nã lµ c©u hái “hiÖn ®¹i” (nh− vËy, tõ khoa siªu h×nh häc, ng−êi ta ®· chuyÓn sang khoa chó gi¶i v¨n b¶n cæ, tõ b¶n thÓ häc chuyÓn sang thuyÕt gi¸ trÞ, v.v.). Nh− khi ta nãi: ý nghÜa cña cuéc sèng. Mét c©u hái mµ chóng ta kh«ng thÓ kh«ng tù ®Æt ra cho m×nh, nh−ng, tõ Trung Hoa nh×n l¹i, ta míi l−êng ®−îc hÕt nã tïy thuéc vµo mét sù lùa chän riªng t− biÕt chõng nµo (nÒn siªu h×nh häc vÒ ý nghÜa cña chóng ta kÕ tôc nÒn siªu h×nh häc vÒ ch©n lý) vµ ta thÊy sù thÝch ®¸ng cø tèi mê ®i (v¶ ch¨ng, biÕt dÞch nã ra tiÕng Trung Quèc nh− thÕ nµo ®©y? Bëi bao giê còng cã thÓ dÞch - sù tho¶i m¸i cña c¸c nhµ ng«n ng÷ häc - nh−ng tõ ng÷ dÞch ra ®ã cßn th«ng ®¹t ®−îc ®iÒu g×?): khi ta nh×n l¹i nã tõ phÝa Trung Hoa, c©u hái vÒ “ý nghÜa cña cuéc sèng” Êy, d−êng nh− ®ang ¸p ®Æt lªn chóng ta, kh«ng cßn nãi ®−îc g× víi chóng ta n÷a - nã kh«ng cßn nãi víi chóng ta. Theo c¸ch nh×n cña minh triÕt, c©u hái vÒ ý nghÜa cña cuéc sèng mÊt hÕt ý nghÜa cña nã. Cho nªn bËc minh triÕt kh«ng chó môc vµo nã còng nh− kh«ng hÒ chó môc vµo ch©n lý. Cuèi cïng, cÇn nãi r»ng, bËc minh triÕt lµ ng−êi kh«ng cßn ®Æt ra c©u hái vÒ ý nghÜa (ng−êi kh«ng cßn ®Ó ý ®Õn c¸i thÕ ®«i ng·: c¸i bÝ Èn hay c¸i phi lý; nã ch¼ng nãi g× víi «ng ta c¶, còng nh− c©u hái vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai). Cuèi cïng, bËc minh triÕt lµ ng−êi coi thÕ giíi vµ cuéc sèng tù nã lµ thÕ ®ã. Ng−êi chØ cÇn nãi vËy, vµ chÝnh do ®ã ch¼ng cÇn nãi g× n÷a: c¸c sù vËt tù nã lµ vËy. Kh«ng ph¶i “vèn trêi ®· ®Þnh nh− thÕ”, nh− t«n gi¸o vÉn nãi, muèn ta chÊp nhËn nh− thÕ; còng ch¼ng ph¶i “t¹i sao l¹i nh− thÕ?”, nh− nhµ triÕt häc nãi, th¶ng thèt ng¹c nhiªn. Kh«ng chÊp nhËn,
68 còng ch¼ng cËt vÊn - mµ lµ “vËy ®ã”. BËc minh triÕt lµ ng−êi nhËn ra r»ng (nã) lµ vËy ®ã. TriÕt TriÕt häc Minh triÕt
69 -B¸m vµo mét t− t−ëng V« ý (kh«ng cã ý nµo ®−îc coi lµ −u tiªn) v« cè v« ng· gi÷ cho mäi t− t−ëng ®Òu ë trªn cïng mét b×nh diÖn - TriÕt häc th× cã tÝnh lÞch sö Minh triÕt kh«ng cã lÞch sö (kh«ng thÓ viÕt mét lÞch sö cña minh triÕt) - Cã nh÷ng b−íc tiÕn trong BiÕn ®æi cña lêi nãi sù gi¶i thÝch (chøng minh) (minh triÕt nh¾c ®i nh¾c l¹i - ®Ó “tËn h−ëng”) - TÝnh kh¸i qu¸t TÝnh tæng qu¸t (mçi lêi nãi cña bËc minh triÕt bao giê còng nãi toµn bé minh triÕt, nh−ng mçi lÇn d−íi mét gãc ®é riªng) - B×nh diÖn néi t¹i Vèn néi giíi (c¾t c¸i hçn mang) - DiÔn tõ (®Þnh nghÜa) Lêi l−u ý (kÝch gîi) - ý nghÜa HiÓn nhiªn - Èn khuÊt v× tï mï Èn khuÊt v× hiÓn nhiªn Ngé (to realize): ý thøc - BiÕt vÒ c¸i nh×n thÊy, c¸i ta biÕt - Ph¸t lé §iÒu tiÕt - Nãi Ch¼ng cã g× ®Ó nãi c¶ - Ch©n lý Sù thÝch øng ( thÝch øng hoµn víi mét hoµn c¶nh nµo ®ã) - Ph¹m trï B¶n thÓ Ph¹m trï qu¸ tr×nh chñ thÓ (vËn hµnh cña thÕ giíi vËn hµnh cña hµnh xö)
70 Tù nhiªn (sponte sua) - Tù do - Sai lÇm Thiªn vÞ (bÞ mï qu¸ng v× mét ph−¬ng diÖn cña sù vËt, kh«ng cßn nh×n thÊy ®−îc c¸i kh¸c n÷a: chØ cßn thÊy mét “gãc” chø kh«ng thÊy toµn bé) - §¹o ®−a ®Õn Ch©n lý §¹o lµ c¸i cã thÓ ®øng v÷ng (qua ®ã “thÕ lµ tèt”, qua ®ã “thÕ lµ ®−îc”)
71 II II Mçi c©u t«i viÕt bao giê còng lµ ®· nh»m ®Õn c¸i toµn thÓ, vËy lµ bao giê còng lµ nãi vÒ chÝnh ®iÒu Êy th«i víi mét c¸ch xem xÐt kh¸c, vµ c¸c c©u cã thÓ nãi chØ lµ nh÷ng ph−¬ng diÖn cña cïng mét ®èi t−îng ®−îc nh×n d−íi nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau. Ludwig Wittgenstein, Nh÷ng nhËn xÐt trén lÉn, 1930 Lêi gi¶i cho vÊn ®Ò anh nh×n thÊy trong cuéc ®êi, chÝnh lµ c¸ch sèng sao cho vÊn ®Ò ®ã biÕn mÊt ®i. nt. 1937 I Minh triÕt biÕn mÊt d−íi sù xÐ lÎ cña c¸c quan ®iÓm
72 1. §Ò xuÊt thø hai cña t«i: bËc minh triÕt lµ ng−êi hoµn toµn më víi c¸i vèn lµ vËy cña mäi sù vËt, th−êng xuyªn tiÕp cËn ®−îc ®Õn chóng. Ng−îc l¹i, kÎ nµo sa vµo thiªn vÞ, ®Ó cho t©m trÝ m×nh biÕn thµnh mét quan ®iÓm riªng, th× sÏ ®¸nh mÊt minh triÕt. §èi víi Trang Tö, nhµ t− t−ëng L·o häc thÕ kû thø IV tr−íc c«ng nguyªn, còng vËy, bËc minh triÕt lµ ng−êi kh«ng cã quan ®iÓm cè ®Þnh, lu«n dõng l¹i vµ «ng ta cã L·o thÓ gäi lµ quan ®iÓm cña m×nh (x. c¶ L·o Tö § 49); chÝnh «ng, trong thêi cæ ®¹i Trung Hoa, chØ ra râ rµng h¬n c¶ do ®©u mµ nh÷ng sù chia t¸ch c¸c quan ®iÓm ®ã ®· khiÕn ng−êi ta kh«ng nh×n ra ®−îc c¸i tæng thÓ cña ®¹o. ¤ng b¶o ng−êi ta ®¸nh mÊt minh triÕt lµ do c¸i mµ «ng gäi lµ mét “®Çu ãc ®· thµnh (thµnh t©m) (advenu)” (còng gièng nh− ta nãi mét ®Çu ãc thµnh kiÕn): còng nh−, “khi ta võa nhËn ®−îc nã” ta gi÷ “®Õn tËn cïng” c¸i vËt ®· “®· thµnh” vÒ ta, kh«ng thÓ “biÕn ®æi” ®−îc nã, vµ nh− vËy, khiÕn cho m×nh lu«n bÞ h¹n chÕ (Nam Hoa Kinh, ch.II, “TÒ vËt luËn”, tr.56). Bëi v×, do sù thµnh (avÌnement)1 nµy mµ tù t−íc mÊt ®i cña m×nh mäi sù thµnh cã thÓ kh¸c, nã khiÕn ta nh×n nhËn sù vËt d−íi ph−¬ng diÖn nµy vµ quªn mÊt tÊt c¶ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c; c¸c sù vËt bÞ lÊp kÝn ë ®ã. VËy nªn, nhµ t− t−ëng L·o häc cho r»ng, khi mét ®Þnh h−íng ®· h×nh thµnh trong t©m trÝ ta, th× c¸i thÕ giíi mµ t©m trÝ ta héi gi¸c ®«ng cøng l¹i vµ nghÌo nµn ®i: cho nªn, nh− chóng ta ®· nãi tõ ®Çu, bËc minh triÕt kh«ng ®Ó cho h×nh thµnh trong t©m trÝ mét nÕp gÊp nµo hÕt. TriÕt häc cæ ®iÓn cña chóng ta còng nãi r»ng mäi x¸c ®Þnh ®Òu lµ phñ ®Þnh; nh−ng nhµ t− t−ëng L·o häc ®· ®Èy c¸i l«gÝch Êy ®Õn cïng cùc, «ng phãng chiÕu nã lªn cuéc sèng: ngay khi mét sù vËt nµo ®ã võa x¶y ®Õn, th× nã ®· ®Õn theo mét c¸ch nµo ®ã, chø kh«ng ph¶i theo c¸ch kh¸c, vµ c¸i c¸ch Êy ®· lo¹i trõ c¸c c¸ch kh¸c; kÎ ®· chÊp nhËn mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã tøc lµ ®· tù ®ãng m×nh l¹i ®èi víi c¸c quan ®iÓm kh¸c. Chóng ta gäi ®ã lµ mét “quan ®iÓm”: vµ qu¶ ®óng lµ mét ®iÓm, thùc sù lµ nh− thÕ nµy hoÆc nh− thÕ kia, vµ “c¸i Êy” (sù vËt) ®−îc nh×n nhËn tõ c¸i ®· t−¬ng ®èi bÊt ®éng nh− vËy. Më ra mét phèi c¶nh, nã vïi lÊp mÊt c¸c phèi c¶nh kh¸c; ®Ó cho ta nh×n tõ ®iÓm nµy, nã khiÕn ta kh«ng biÕt c¸i Êy sÏ ®−îc nh×n nh− thÕ nµo tõ c¸c ®iÓm kh¸c. C¸i sai cña quan ®iÓm lµ nã ®−a ta ra ngoµi tÝnh di ®éng cña sù vËt, gi¨ng më chóng ra nh− mét phong c¶nh; võa cho ta nh×n vÒ mét h−íng nµo ®ã, do c¸i quyÒn b¸ chñ tù phong cña nã, b»ng c¸i kiÓu chåm ra cña nã, nã cè ®Þnh vµ x¸c ®Þnh mét ph¹m vi. Nhµ b×nh chó Trung Hoa (Thµnh HuyÒn Anh) b¶o r»ng, nã “®ãng l¹i” vµ “h¹n chÕ” c¸c “khuynh h−íng”, cña chÝnh ta còng nh− cña c¸c sù vËt, vµ, bÞ “sa lÇy vµo ®ã” vµ “b¸m chÆt” vµo ®ã, “ta m¾c vµo c¸i chØ cßn lµ mét c¸ch nh×n thiªn vÞ” (chÊp nhÊt gia chi thiªn kiÕn). Nh− M¹nh Tö còng ®· nãi, ta “b¸m vµo” ®ã: mét khi ®· “bÞ g¾n chÆt” vµo ®ã vµ biÕn thµnh “cña riªng”, c¸i nh×n thiªn kiÕn ®ã trë thµnh t− t−ëng cña mét “tr−êng ph¸i”. ChÝnh tõ c¸i t©m trÝ ®· thµnh, trän vÑn ®ã, sÏ n¶y sinh sù ph¸n xÐt vÒ ch©n lý. V×, mét khi ®· chÊp nhËn mét khuynh h−íng riªng, nã sÏ dùa theo ®ã mµ quyÕt ®Þnh døt kho¸t c¸i ®óng vµ c¸i sai; tïy theo c¸i c¸ch mµ chÝnh nã ®· thµnh, nã sÏ coi cã ph¶i lµ “c¸i Êy” hay “kh«ng ph¶i lµ c¸i Êy”, lµ “®óng nh− vËy” hay “kh«ng ®óng nh− vËy” (thÞ phi). ChÝnh tõ sù h×nh thµnh t©m thÕ ®ã cña chóng ta, tù lËp cho m×nh mét quan ®iÓm riªng, vµ mçi ng−êi tù coi m×nh lµ mét “bËc thÇy” cña quan ®iÓm ®ã, ®· n¶y sinh sù t¸ch biÖt kh«ng døt cña c¸c lèi ph¸n xÐt (nt., tr. 56); hay, b¸m s¸t c¸c tõ ng÷ h¬n ®Ó nãi cho chÝnh x¸c h¬n, khi ®· cã mét khuynh h−íng (dis-position) nhÊt ®Þnh D−íi ®©y ta sÏ gÆp l¹i ch÷ “thµnh” nµy ®−îc t¸c gi¶ trÝch l¹i trong c©u: “®¹o Èn − tiÓu thµnh” 1
73 cña t©m trÝ, th× bÊt kÓ thÕ nµo, ¾t nã buéc ph¶i cã nh÷ng sù t¸ch biÖt (dis-jonction)1. Nhµ t− t−ëng L·o häc nhÊn m¹nh r»ng thËm chÝ sÏ lµ m©u thuÉn nÕu nghÜ ta cã thÓ quyÕt ®Þnh døt kho¸t vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai, khi ta (ch−a) cã “t©m trÝ ®· thµnh”; trong khi, theo chiÒu ng−îc l¹i, mét khi ®· thµnh, th× t©m trÝ chØ cã thÓ thao t¸c theo thÕ ®«i ng· (®óng/sai, thiÖn/¸c, v.v.), vµ hoÆc chØ cã thÓ cã c¸i nµy hoÆc chØ cã thÓ cã c¸i kia; sÏ mÊt ®i sù cïng tån t¹i cña c¸c “®èi lËp” - mäi sù trë thµnh t−¬ng ph¶n do t¸ch biÖt - trong khi chÝnh nhê cã sù cïng tån t¹i (cña c¸c ®èi lËp) ®ã mµ tÝnh cè kÕt cña thùc t¹i míi ®−îc duy tr×. Vµ nhµ t− t−ëng L·o häc hái: §¹o, lµm sao cã thÓ bÞ che khuÊt ®Õn møc cã c¸i ®¹o thËt vµ c¸i ®¹o gi¶? Lêi, lµm sao cã thÓ bÞ che khuÊt ®Õn møc cã thÓ thao t¸c thÕ nµy hay thÕ kh¸c? (Bëi) ®¹o, ta cã thÓ ®i ®©u ®Ó cho nã kh«ng ph¶i lµ ë ngay ®Êy? Vµ lêi, nã cã thÓ ë ®©u ®Ó cho nã kh«ng thÓ lµ chÝnh ®¸ng?2 Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng) ®· nãi mét c¸ch ng¾n gän, ®¹o cã mÆt “ë mäi chç”; c¶ ë chç ng−êi ta cho lµ gi¶ còng nh− ë chç ng−êi ta cho lµ thËt, cho nªn ch¼ng cã “thËt” mµ còng ch¼ng cã “gi¶”, sù chia t¸ch Êy lµ gi¶ t¹o; lêi nãi còng vËy, bao giê còng lµ “chÝnh ®¸ng”, nghÜa lµ bao giê còng cã mét quan ®iÓm nµo ®ã theo ®Êy nã cã thÓ ®−îc chÊp nhËn, vµ ta kh«ng thÓ døt kho¸t ®em ®èi lËp c¸i “lµ nh− thÕ” víi c¸i “kh«ng ph¶i lµ nh− thÕ”. Do sù “che khuÊt” c¸i toµn thÓ, dï ®ã lµ ®¹o hay lµ lêi, ®· n¶y sinh ra nh÷ng sù t¸ch biÖt chóng chØ cßn gi÷ l¹i ®−îc mçi mét phÝa. HoÆc, nãi ng−îc l¹i, khi ta tõ bá ®−îc c¸c t¸ch biÖt, th× ta sÏ ®¹t ®−îc “®¹o”: hiÓu r»ng ®¹o kh«ng ë riªng vÒ mét bªn nµo c¶, ta sÏ nhËn ra r»ng ®¹o kh«ng thiªn vÒ ®©u hÕt. Nã lµ c¸i kh«ng quay l−ng l¹i víi bÊt cø c¸i g×, qua ®ã ta kh«ng ®¸nh r¬i mÊt bÊt cø ®iÒu g×. Nhµ t− t−ëng L·o häc nãi tiÕp: §¹o bÞ che khuÊt trong nh÷ng c¸i thµnh nhá bÐ vµ lêi bÞ che khuÊt trong sù në ré cña c¸c cuéc tranh luËn.3 NÕu ta b¶o r»ng ®¹o bÞ che khuÊt trong nh÷ng “c¸i ®· thµnh nhá” (®¹o Èn − tiÓu thµnh), Êy lµ bëi bao giê c¸i ®· thµnh còng chØ lµ “nhá”: v×, mäi c¸i ®· thµnh, võa ®Õn, ®· lµ phñ ®Þnh; còng tøc lµ nãi r»ng ®¹o kh«ng ngõng bÞ che khuÊt d−íi nh÷ng khuynh h−íng chËt hÑp, vµ do vËy ®· bÞ gi¶m nhiÔm, chóng khiÕn cho mét t©m trÝ ®Þnh h×nh vµ tù biÕn thµnh quan ®iÓm riªng. Cßn lêi nãi, th× nã bÞ che khuÊt v× ng−êi ta ham muèn “næi bËt” lªn khi ganh ®ua trong c¸c cuéc tranh luËn: hoÆc ng−êi ta t¸n thµnh hoÆc ng−êi ta ph¶n ®èi, mçi ng−êi “kh¼ng ®Þnh c¸i ng−êi kh¸c chèi c·i vµ chèi c·i c¸i ng−êi kh¸c kh¼ng ®Þnh”, c¸c nhµ “Khæng häc” chèng l¹i c¸c nhµ “MÆc häc” ë ®©y, t¸c gi¶ ®· dïng mét lèi “ch¬i ch÷” ®Ó lµm bËt lªn râ h¬n ý t−ëng: t¸ch ®«i tõ disposition 1 (khuynh h−íng) thµnh dis (kh¸c biÖt) vµ position (lËp tr−êng), ®ång thêi t¸ch ®«i tõ disjonction thµnh dis (kh¸c biÖt) vµ jonction (nèi tiÕp). Nam Hoa Kinh - Nh−îng Tèng dÞch ®o¹n nµy nh− sau: 2 “§¹o lÊp vµo ®©u mµ cã thËt víi gi¶? Nãi lÊp v× ®©u mµ cã ph¶i víi tr¸i? §¹o ®i ®Õn ®©u mµ ch¼ng cßn? Nãi cßn ë ®©u mµ ch¼ng ®−îc” Nh−îng Tèng dÞch: 3 “§¹o lÊp v× sù thµnh nhá. Nãi lÊp v× vÎ v¨n hoa”.(nt.)
74 (c¸c nhµ L·o häc b¶o vËy) vµ c¸c nhµ “MÆc häc” chèng l¹i c¸c nhµ “Khæng häc” - vµ tranh luËn ch¼ng bao giê kÕt thóc. 2. Thay v× soi s¸ng thùc t¹i, cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i l¹i khiÕn nã “bÞ che khuÊt” ®i. Bëi, thay v× b¸m s¸t c¸i sÏ ®−îc coi lµ “ch©n lý”, nh− cuéc tranh chÊp mong muèn, sù ®èi lËp che khuÊt mÊt tÝnh thèng nhÊt c¬ b¶n cña chóng (cña c¸c tr−êng ph¸i Êy), khiÕn chóng kh«ng thÓ hiÓu ®−îc nhau. Trong khi c¸c lËp tr−êng kh¸c nhau, thËm chÝ ng−îc nhau ®ã, vÒ c¬ b¶n ®Òu “ngang b»ng nhau” (kh¸i niÖm tÒ): bëi tÊt c¶ chóng ®Òu lµ chÝnh ®¸ng theo mét quan ®iÓm nµo ®ã, c¸i quan ®iÓm mµ, mçi lÇn, mét “t©m trÝ ®· thµnh” ®· sinh ra. NÕu tranh luËn triÕt häc khiÕn ta cµng ®i xa minh triÕt, Êy lµ v× nã buéc ta ph¶i chän gi÷a lËp tr−êng nµy hay lËp tr−êng kia, bëi chóng lo¹i trõ lÉn nhau, tïy thuéc vµo c¸c t¸ch biÖt ®−îc thùc hiÖn; trong khi minh triÕt, nh− ta ®· thÊy tõ ®Çu, chñ tr−¬ng gi÷ cho tÊt c¶ c¸c lËp tr−êng ngang b»ng nhau: nh− ng−êi ta vÉn th−êng nãi, bËc minh triÕt lµ ng−êi biÕt nhËn ra r»ng mçi ng−êi ®Òu cã lý theo c¸ch cña m×nh: mçi ng−êi ®Òu cã lý tïy thuéc theo c¸i hä nh×n thÊy tõ quan ®iÓm cña hä. Bëi ch¾c ch¾n lµ mçi ng−êi cã thÊy “mét ®iÒu g× ®ã” - hay lµm sao mét ai ®ã l¹i ch¼ng hÒ nh×n thÊy g× c¶? Song, c¸i ®iÒu mäi ng−êi nãi chung chØ dõng l¹i ë møc c¶m thÊy, mµ kh«ng thËt sù x¸c ®Þnh cho râ rÖt, th× nhµ t− t−ëng L·o häc quyÕt ®Þnh minh chøng cho nã. ChÝnh nh©n vËt chóng ta võa míi b¾t ®Çu nh¾c ®ªn trªn ®©y, Trang Tö, lµ t¸c gi¶ mét ch−¬ng, Bµn vÒ sù b×nh ®¼ng cña c¸c sù vËt vµ c¸c diÔn tõ (hay “diÔn tõ vÒ c¸c sù vËt”: TÒ vËt luËn), qua ®ã «ng muèn chøng tá r»ng mäi diÔn tõ ®Òu “cã gi¸ trÞ nh− nhau” - vµ cuéc tranh luËn gi÷a c¸c tr−êng ph¸i kÞch ph¸t håi cuèi thêi Cæ §¹i ch¼ng cã lèi ra. Cµng cÇn ph¶i theo dâi kü h¬n nhµ t− t−ëng nµy, bëi chÝnh «ng ®· biÕt rÊt râ cuéc tranh luËn Êy gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, «ng n¾m râ c¸c ph−¬ng s¸ch biÖn b¸c (mµ c¸c nhµ MÆc häc triÓn khai), chÝnh «ng cã liªn quan víi c¸c nhµ “ngôy biÖn” (nh− HuÖ Thi). ë ph−¬ng T©y, «ng th−êng ®−îc coi lµ “thÇn bÝ”, nh−ng thËt véi vµng khi ®em c¸i siªu h×nh häc cña chóng ta mµ g¸n cho «ng, vµ chØ lµ ®Ó cho tiÖn. Mäi so s¸nh víi Damascicus hay ThÇy Eckhart, dÉu rÊt Ên t−îng do sù gièng nhau cña c¸c c«ng thøc vµ c¸c h×nh ¶nh (mµ c¸c c«ng thøc, vµ thËm chÝ c¶ c¸i t−ëng t−îng cña chóng ta, th× thËt h¹n chÕ), ®Òu lµ chªnh vªnh: bëi nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng hÒ ®Æt vÊn ®Ò vÒ B¶n thÓ còng nh− vÒ Th−îng ®Õ; vµ nÕu ®¹o cã bÞ “che khuÊt” d−íi sù xÐ lÎ cña c¸c quan ®iÓm, th× ®¹o tù trong chÝnh nã kh«ng hÒ lui vÒ hay Èn khuÊt; ng−îc l¹i víi mét ®iÒu bÝ Èn, nã ph¬i bµy nh− mét hiÓn nhiªn mµ chØ nh÷ng sù t¸ch biÖt cña ta ng¨n ta ®¹t ®Õn ®−îc. HoÆc n÷a, ng−êi ta coi «ng lµ ng−êi phi lý, nh−ng nh− vËy lµ kh«ng tÝnh ®Õn mèi bËn t©m biÖn luËn riªng cña «ng; ®ång thêi l¹i b¸m vµo mét quan niÖm qu¸ − chËt hÑp vÒ lý tÝnh (chØ cßn thu l¹i trong nguyªn lý vÒ m©u thuÉn). Bëi lËp tr−êng cña «ng, xuyªn suèt, cã sù g¾n bã chÆt chÏ vµ kh«ng ®ßi hái mét tr¶i nghiÖm riªng biÖt, hay thËm chÝ −u tiªn nµo; vµ nÕu qu¶ cã sù ®øt g·y vÒ b×nh diÖn trong t− t−ëng cña «ng, ®Ó bu«ng bá ®i “c¸i nhá bÐ” cña c¸c quan ®iÓm riªng (x. ch. I trong t¸c phÈm cña «ng “Tiªu Dao Du”), th× kh«ng hÒ v× thÕ mµ cã chuyÖn biÕn thµnh ®øc tin: «ng kh«ng hÒ viÖn ®Õn mét thÕ giíi nµo kh¸c, kh«ng khiÕn ta quy theo bÊt cø ®iÒu g×. Vµ chÝnh b»ng c¸ch kh«ng khiÕn ta quy theo bÊt cø ®iÒu g×, thËm chÝ kh«ng khiÕn ta quay sang bÊt cø c¸i nµo, bÊt cø h−íng nµo, kh«ng d¾t dÉn ta ®Õn bÊt cø quan ®iÓm riªng nµo, mµ «ng lµm cho ta nhËn ra thÕ nµo lµ “®¹o”: nã ë trong mäi thø, ë kh¾p n¬i - bëi bao giê còng cã “c¸i ®øng v÷ng” - mµ ta cø kh«ng ngõng t¸ch biÖt nã ra vµ h¹n chÕ nã l¹i. VËy nªn chÝnh ë «ng, v× «ng ®i ®Õn tËn cïng, song vÉn lu«n cã thÓ tiÕp
75 nhËn ®−îc ®èi víi triÕt häc, ta cã thÓ ®äc ra ®−îc râ h¬n c¶ c¸i “ph¶n-triÕt häc” cã thÓ dïng lµm nÒn t¶ng cho minh triÕt Êy. 3. Cho nªn chí nªn xem c¸i c¶nh suy sót nµy nh− mét thiªn ®−êng ®· bÞ ®¸nh mÊt: Ng−êi ®êi x−a, trÝ cña hä ®· tíi ®−îc chç rÊt mùc. §Õn ®©u lµ rÊt mùc? Cã ng−êi cho r»ng b¾t ®Çu ch−a hÒ cã vËt g×, thÕ lµ rÊt mùc råi? ThÕ lµ hÕt råi, kh«ng thÓ h¬n n÷a ®−îc! Thø n÷a cho lµ cã vËt råi, nh−ng b¾t ®Çu ch−a tõng cã ®èi ph−¬ng. Thø n÷a cho lµ cã ®èi ph−¬ng, nh−ng b¾t ®Çu ch−a tõng cã ph¶i, tr¸i. Ph¶i, tr¸i mµ râ rÖt, Êy ®¹o së dÜ háng v× thÕ. §¹o v× thÕ háng, ham mª v× thÕ g©y nªn.1 Qua h×nh ¶nh vÒ mét thêi ®¹i vµng son cña nhËn thøc (trÝ) (hay cña tr¶i nghiÖm), «ng ®−a ta ng−îc trë vÒ chèn th−îng nguån n¬i cßn ch−a cã sù ph¸n xÐt ph©n liÖt. Cßn nhµ t− t−ëng L·o häc, th× «ng b−íc xuèng tõng b−íc mét c¸i ph¶ hÖ Êy: khëi ®Çu (rÊt mùc), chØ ®¬n gi¶n “cã” sinh tån, ®−îc quan niÖm nh− lµ c¸i vèn kh«ng t¸ch biÖt, vµ ch−a cã g× t¸ch ra khái ®ã c¶; råi sinh tån ®−îc ®Æc thï hãa (cã ®èi ph−¬ng), nh−ng cßn ch−a bÞ chia t¸ch ra (®Ó cã “c¸i nµy” vµ “c¸i nä”; x. Qu¸ch T−îng); råi sinh tån bÞ t¸ch biÖt, nh−ng cßn ch−a cã lo¹i trõ nhau (hoÆc c¸i nµy hoÆc c¸i kia). §Õn cuèi cuéc ph©n ®Þnh tõng b−íc ®ã, còng tøc lµ mét b−íc xuèng cÊp cña minh triÕt, xuÊt hiÖn sù t¸ch biÖt: nã lµ kÕt côc tÊt yÕu cña mét tiÕn hãa cø dÇn dÇn ®−a ta ra xa c¸i n¨ng lùc gi÷ ®−îc toµn bé hiÖn thùc trªn cïng mét møc ®é ®ång ®Òu. Thùc tÕ, nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng lªn ¸n b¶n th©n vËt lµ h·o huyÒn, mµ lªn ¸n sù xÐ lÎ sÏ ®−a ®Õn chç giµnh −u tiªn cho mét ph−¬ng diÖn nµy vµ g©y thiÖt cho mét ph−¬ng diÖn kh¸c; bëi sù t¸ch biÖt trong ph¸n xÐt Êy ®i ®«i víi c¸i “®· thµnh” cña mét −u ¸i, vµ c¸i ®· thµnh Êy thÓ hiÖn mét “thiÕu hôt” cña ®¹o - “soi s¸ng” mét ph−¬ng diÖn ®i ®«i víi lµm mê tèi mét ph−¬ng diÖn kh¸c (thÞ phi chi ch−ng d·, ®¹o chi së dÜ khuy d·). Tõ ®ã ta trë l¹i víi ph−¬ng tr×nh: ®· thµnh lµ mét sù ®¸nh mÊt (vµ mäi sù c¸ thÓ hãa ®Òu lµ t−íc bá). Tõ ®ã mµ cã lùa chän: hoÆc ta chän khiÕn cho (c¸i Êy) ®Õn, song cïng lóc biÕt r»ng cã sù mÊt ®i. Nh− ng−êi nh¹c c«ng (Chiªu V¨n) ch¬i ®µn tú bµ: khi g·y lªn ©m thanh nµy hay ©m thanh nä, anh ta ®· ®¸nh mÊt tÊt c¶ c¸c ©m thanh kh¸c. HoÆc ta gi÷ kh«ng khiÕn c¸i g× ®Õn c¶ vµ ta còng kh«ng mÊt g× hÕt: ng−êi nh¹c c«ng tõ chèi kh«ng ch¬i vµ hßa ©m cßn m·i lÆng im. TÊt c¶ c¸c ©m thanh ®Òu ®−îc chøa trong Êy (trªn cïng mét b×nh diÖn: c¸i nÒn cña lÆng im) kh«ng mét c¸i nµo bËt ra, kh«ng c¸i nµo ®−îc −u ¸i còng ch¼ng c¸i nµo bÞ lo¹i trõ. Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng) ph©n tÝch: Ta kh«ng thÓ t¹o ra tÊt c¶ c¸c ©m thanh. Dï khi ch¬i ®µn hay khi thæi s¸o, dÉu ta cã bao nhiªu bµn tay, ta vÉn bá r¬i mÊt rÊt nhiÒu ©m thanh. KÎ ch¬i nh¹c muèn lµm cho c¸c ©m thanh vang lªn. Nh−ng khi c¸c ©m thanh vang lªn, th× ®ång thêi c¸c ©m thanh kh¸c còng Nam Nam Hoa Kinh - Nh−îng Tèng dÞch. Ta cã thÓ chó ý: ë ®©y ch÷ “t¸ch biÖt“ (disjonction, exsistants 1 particuliers) ®−îc dÞch lµ “cã ®èi ph−¬ng“, “ph¶i, tr¸i“
76 bÞ bá r¬i; trong khi nÕu ta kh«ng lµm vang lªn ©m thanh riªng nµo c¶, th× ©m thanh ®−îc vÑn toµn. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t lªn mét ©m thanh, chän ©m nµy hay ©m kh¸c, còng tøc lµ thùc hiÖn mét sù t¸ch biÖt; vµ còng nh− khi tõ chèi kh«ng ph¸t lªn ©m thanh nµo c¶, th× ©m thanh ®−îc “toµn vÑn”, khi ta tõ bá c¸c t¸ch biÖt, mäi sù sÏ ®−îc “toµn vÑn”. Còng nh− b»ng chÝnh sù im lÆng cña m×nh mµ bËc minh triÕt khiÕn ta thÊy ®−îc c¸i hiÓn nhiªn (ë ®©y cßn nãi râ r»ng, thay v× nhµ ngôy biÖn, “ngåi dùa l−ng vµo c©y cä dÇu” mµ tranh c·i), th× ©m nh¹c còng theo ®óng l«gÝch nh− vËy, b»ng sù lÆng im cña m×nh - vµ ch¼ng hÒ thÇn bÝ - khiÕn ta nghe ®−îc ®¹o (®iÒu s¸o mßn cña t− duy Trung Hoa vµ ch¼ng hÒ lµ nghÞch biÖn; x. Ngîi khen tÝnh ®¹m1, ch. VII-IX). Vµ quy chiÕu vÒ Ngîi Ng ©m nh¹c, nh− ta sÏ thÊy, kh«ng chØ lµ mét lèi minh häa: v× kh«ng cã b¶n thÓ häc, nh− trong tr−êng hîp ë Trung Quèc, vµ do vËy kh«ng cã ®èi t−îng thËt sù cña diÔn tõ nh− lµ “vËt tù nã”, ch¼ng cßn ph−¬ng c¸ch nµo kh¸c h¬n lµ ph¶i viÖn ®Õn mét ng«n ng÷ gi¸n tiÕp cña c¸i mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ thÈm mü häc (ë ®©y, lµ thÈm mü häc vÒ tÝnh “®¹m (la fadeur)”), vµ c¶ khi c¸i c¶m tÝnh ë ®Êy bÞ rót ®Õn cïng cùc (x., ë ®©y, viÖc kh«ng hÒ cã s¶n phÈm cña nã), ®Ó ®−a ®Õn chç “ngé ra”. II Kh«ng lµ “c¸i kh¸c” còng kh«ng lµ “chÝnh nã” Tªn mét tÊc phÈm kh¸c cña F. Jullien. 1
77 1. NÕu, ®Ó “ngé ra”, mét diÔn tõ thuÇn tóy mang tÝnh kh¸i niÖm lµ kh«ng thÓ ®ñ, “ngé ra” kh«ng th«ng ®¹t ®−îc (cã mét kinh nghiÖm, nh−ng kh«ng hÒ ®−îc ®Æc quyÒn: ©m nh¹c), liªn quan ®Õn c¸i dì cña tranh luËn triÕt häc, th× ng−îc l¹i, nhµ t− t−ëng L·o häc tiÕn hµnh mét cuéc phª ph¸n theo ®óng thñ tôc. ¤ng chøng minh mét c¸ch l«gÝch ®iÒu g× lµm nªn tÝnh chÊt thiªn vÞ cña quan ®iÓm, ngay tõ khi nã xuÊt hiÖn. B¶ng ph¶ hÖ dÉn ra trªn ®©y ®· dùng lªn kÕt cÊu ®ã: ®Ó hiÓu râ h¬n tõ ®©u mµ cã nh÷ng t¸ch biÖt trong ph¸n xÐt (®óng hay sai) vµ v× sao nh÷ng t¸ch biÖt ®ã vÒ c¬ b¶n triÖt tiªu lÉn nhau, chØ cÇn trë l¹i c¸i giai ®o¹n ë tr−íc giai ®o¹n t¸ch biÖt lµ giai ®o¹n ph©n ly; ph¶i cã ph©n ly ®Ó råi sau ®ã míi cã thÓ cã t¸ch biÖt: nh− vËy minh triÕt bÞ mÊt ®i chÝnh lµ tõ giai ®o¹n ph©n ly. Bëi, nhµ t− t−ëng L·o häc nãi, tõ khi c¸c vËt ®−îc xem xÐt t¸ch rêi nhau, th× ®· cã c¸i nµy vµ c¸i kh¸c, ®· cã “bØ” vµ “thö”; hay, nÕu ta xÐt ®Õn mèi quan hÖ theo quan ®iÓm riªng cña mçi vËt riªng biÖt, th× ®· cã kÎ kh¸c vµ chÝnh ta: “kh«ng cã c¸i vËt nµo l¹i kh«ng cïng lóc lµ c¸i kh¸c [®èi víi c¸i kh¸c] vµ lµ chÝnh nã [®èi víi nã]. HÓ võa tho¸t ra khái c¸i tån sinh ®−îc xem xÐt trong tæng thÓ cña nã, mäi vËt liÒn lµm bËt lªn mét tÝnh hai mÆt vÒ quan ®iÓm: cã c¸i ®−îc nh×n bëi c¸i kia vµ c¸i ®−îc nh×n bëi chÝnh nã - c¸i ®−îc nh×n tõ phÝa bªn nµy vµ c¸i ®−îc nh×n tõ phÝa bªn kia. Tõ ®ã mµ sinh ra tÝnh ®¬n ph−¬ng cña nhËn thøc vµ, do ®ã, sù thiªn vÞ cña nã. Bëi, “tõ phÝa bªn kia [cña c¸i kia], kh«ng thÓ nh×n thÊy”: kh«ng thÓ nh×n thÊy tõ phÝa bªn kia c¸i nh×n thÊy ®−îc tõ phÝa bªn nµy, vµ nh− vËy bao giê “còng lµ tõ phÝa bªn nµy mµ ta biÕt” (tù thÞ ®¾c tri chi): mçi ng−êi biÕt tïy thuéc vµo quan ®iÓm (perspective) cña m×nh, mçi ng−êi biÕt tõ phÝa bªn m×nh; hÓ nã m¾c vµo trong cuéc ®èi mÆt gi÷a c¸i kh¸c víi chÝnh nã, nhËn thøc ¾t ph¶i ®èi lËp víi nhau, mçi bªn ®Òu kh¼ng ®Þnh c¸i nã nh×n thÊy “tõ phÝa nã” (nghÜa th«ng th−êng cña ch÷ thÞ) lµ “®óng” vµ coi lµ sai c¸i chØ ®−îc nh×n thÊy tõ phÝa bªn kia. Nhµ t− t−ëng L·o häc nãi víi chóng ta r»ng - vµ ë ®©y «ng tiÕn ®Õn gÇn l«gÝch cña triÕt häc h¬n c¶ - qu¶, c¸i lµm nªn ®Æc ®iÓm cña hai phÝa cña nhËn thøc ®ã, quan ®iÓm cña kÎ kh¸c vµ quan ®iÓm cña chÝnh ta, lµ ë chç chóng phô thuéc lÉn nhau, c¸i nµy kh«ng thÓ tån t¹i mµ kh«ng cã c¸i kia (kh«ng cã c¸i kh¸c mµ kh«ng cã c¸i nµy còng nh− kh«ng cã c¸i nµy mµ kh«ng cã c¸i kh¸c) ®ång thêi l¹i kh«ng thÓ t−¬ng hîp: “khi mét phÝa xuÊt hiÖn th× phÝa kia biÕn mÊt”; “khi phÝa bªn nµy trë nªn chÝnh ®¸ng, th× phÝa kia kh«ng cßn chÝnh ®¸ng”, vµ ng−îc l¹i. Chóng liªn quan víi nhau (nh− lµ hai phÝa) vµ lo¹i trõ nhau (ta nh×n thÊy hoÆc c¸i nµy hoÆc c¸i kia); tõ ®ã ph¸n xÐt ph©n biÖt do bªn nµy thùc hiÖn lµ ng−îc l¹i víi ph¸n xÐt do bªn kia thùc hiÖn, vµ c¶ hai ®Òu thÝch ®¸ng nh− nhau. Hay ®Òu kh«ng thÝch ®¸ng nh− nhau, ë ®Êy n÷a còng lµ “b»ng nhau”. Bëi c¸c vÞ trÝ ®ã, ®−¬ng nhiªn, lµ cã thÓ thay ®æi cho nhau: “phÝa bªn nµy [cña quan ®iÓm cña t«i] còng lµ phÝa bªn kia [cña quan ®iÓn cña kÎ kia] vµ ng−îc l¹i (thÞ diÖc bØ d·); c¸i nµy cña t«i lµ c¸i nä cña anh ta, chÝnh ta lµ kÎ kh¸c cña kÎ kh¸c lµ ng−êi ®èi víi anh ta lµ mét c¸i chÝnh anh ta. Hai phÝa, ®¶o lén lÉn nhau nh− vËy, chóng cã ®−îc ch¨ng mét ch©n lý, nhµ t− t−ëng L·o häc tù hái. Tèt h¬n c¶ lµ tho¸t ra khái sù ®èi mÆt c¸c quan ®iÓm ®ã, ®èi mÆt cña “c¸i nµy” víi c¸i kia, kÎ kh¸c víi chÝnh m×nh, vµ lµ c¸i mµ «ng gäi lµ “c¸i trôc cña ®¹o” (®¹o khu1): khi “c¸i trôc ®¹t ®−îc ®Õn chç lµ trung t©m cña vßng trßn”, “th× nã cã kh¶ n¨ng kh«ng ngõng ®¸p øng (®ßi hái cña hoµn c¶nh). Tõ h×nh ¶nh vÒ qu¶ c©n ®Õn h×nh ¶nh c¸i trôc, còng nh− tõ nhµ Khæng häc ®Õn c¸c nhµ L·o häc, ®Òu cã cïng mét sù chän lùa nÒn t¶ng gièng Theo tù ®iÓn §µo Duy Anh, Khu = Chia riªng ra - Mét ®Þa ph−¬ng - Nhá. (Khu biÖt) 1
78 nhau, võa −u tiªn cho vÞ trÝ trung t©m (nh− lµ mét vÞ trÝ kh«ng cã vÞ trÝ bëi bao gép tÊt c¶ c¸c vÞ trÝ cã thÓ) vµ viÖc chó t©m ®Õn c¸i t−¬ng ®¼ng cña sù thÝch ®¸ng. C¸c cuéc th¶o luËn cña L·o häc vÒ mÉu h×nh cµng cho thÊy râ ®ßi hái nµy: trong khi, c¸i nµy ®æ lªn c¸i kia, c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt cø kÐo liÒn nhau ®Õn v« tËn (lµm nªn c¸i “vßng trßn” lÈn quÈn cña biÖn luËn), th× ë “trung t©m cña vßng trßn”, vèn trèng kh«ng, kh«ng thÓ cã sù t¸ch biÖt, sù t¸ch biÖt bÞ triÖt tiªu (Qu¸ch T−îng); hoÆc n÷a, c¸i vßng trßn Êy gièng nh− c¸i lç trßn, ®−îc khoÐt vµo phÇn trªn hay phÇn d−íi cña khung cöa vµ, lµ n¬i ®Æt c¸i trôc, cho phÐp trôc tha hå quay, lu«n trïng khíp. Trïng khíp víi mçi quan ®iÓm ®−îc bµy ra, víi quan ®iÓm cña “kÎ nµy” còng nh− cña “kÎ kia”, bëi thay v× t¸ch biÖt nhau (vÒ phÝa bªn nµy hay phÝa bªn kia), c¸c quan ®iÓm Êy l¹i gÆp nhau ë trung t©m tøc lµ c¸i trôc. Qu¶ vËy, kh«ng lo¹i trõ c¶ bªn nµy lÉn bªn kia, c¸i trôc quay vÒ phÝa cÇn quay; ®èi víi nã, mäi phÝa ®Òu ngang b»ng nhau, vµ nãi cho ®óng, kh«ng cßn cã “phÝa” nµo c¶, khi vßng quay ®· hoµn tÊt. ChØ cã thÓ cã ®−îc ®iÒu Êy v× c¸i c¸i trôc do kh«ng cã vÞ trÝ cè ®Þnh, mµ hoµn toµn c¬ ®éng ngay trong lßng sù bÊt ®éng cña nã, cã thÓ th−êng xuyªn tiÕn triÓn; còng kh«ng cã g× ®Þnh tr−íc ®−îc sù tiÕn triÓn Êy, kh«ng quy t¾c kh«ng chuÈn mùc nµo c¶; cuèi cïng, nÐt ®Æc biÖt cña c¸i trôc lµ k h«ng tù nã buéc m×nh vµo c¸i g× c¶, mµ mçi lÇn l¹i chØ ®¸p øng ®óng ®ßi hái cña thêi kh¾c Êy, b»ng c¸ch tu©n theo chuyÓn ®éng ®−îc kh¾c vµo ®ã: bÊy nhiªu ®iÒu ®Æc tr−ng cho sù t−¬ng ®¼ng trong t−¬ng quan víi ý t−ëng chung nhÊt cña chóng ta vÒ ch©n lý. 2. Ta biÕt c¸i bÉy de däa tÊt c¶ nh÷ng ai mong muèn lo¹i bá ®−îc nh÷ng ph¸n xÐt t¸ch biÖt: chèi bá c¸c t¸ch biÖt th× còng cßn lµ t¸ch biÖt råi ®Êy (hay lo¹i trõ sù lo¹i trõ th× còng cßn lµ lo¹i trõ), bëi, trong khi tõ chèi sù lo¹i trõ, th× chØ b»ng viÖc tõ chèi Êy th«i, ta ®· lµm l¹i thao t¸c lo¹i trõ, hµnh vi cña ta ®· m©u thuÉn. VÒ ®iÓm nµy, tÊt c¶ c¸c nhµ l«gÝch häc ë tÊt c¶ c¸c n−íc ®Òu ®ång nhÊt vµ, b×nh th¶n, hä chê ®èi thñ cña m×nh thÊt b¹i: “B¸c bÎ r»ng ng−êi ta cã thÓ b¸c bÎ lµ m©u thuÉn”, nhµ MÆc häc nãi víi nhµ L·o häc tham gia cuéc tranh luËn nh− vËy, bëi, “nÕu ta kh«ng b¸c bÎ chÝnh sù b¸c bÎ cña chÝnh m×nh, th× ta còng kh«ng b¸c bÎ nguyªn lý vÒ sù b¸c bÎ” (B,79, x. c¶ B,71). Aristote còng nãi: phñ ®Þnh nguyªn lý vÒ m©u thuÉn kÐo theo sù phñ ®Þnh chÝnh sù phñ ®Þnh Êy; qu¶ nhiªn, ta cã thÓ phñ ®Þnh nguyªn lý vÒ m©u thuÉn b»ng lêi nãi, nh−ng v×, b»ng c¸ch phñ ®Þnh nã, th×, do chÝnh ngay viÖc Êy, ta ®· phñ ®Þnh chÝnh ngay sù phñ ®Þnh cña ta, c¸c lêi nãi cña ta sÏ ch¼ng cßn cã ý nghÜa g× n÷a (Siªu h×nh häc, Gamma, 4). Song, nhµ b×nh chó L·o häc rÊt c¶nh gi¸c ë ®iÓm nµy (Qu¸ch T−îng, tr. 79). §Ó kh«ng bÞ sa l¹i vµo c¸i bÉy cña t¸ch biÖt b»ng viÖc chèi tõ chÝnh sù t¸ch biÖt, ng−êi ta sÏ kh«ng b¸m vµo nguyªn lý cña phi-t¸ch biÖt nhiÒu h¬n lµ nguyªn lý cña t¸ch biÖt: kh«ng bÞ sa lÇy vµo bÊt cø lËp tr−êng nµo trong hai lËp tr−êng ®ã, ®Ó cho m×nh ®−îc më ®ång ®Òu ®èi víi c¶ hai, vµ sù lo¹i trõ lÉn nhau cña chóng tan ®i. Nªn ®äc kü lêi chó gi¶i sau ®©y: Mét khi ta ®· xãa bá sù t¸ch biÖt gi÷a c¸i ®óng víi c¸i sai, th× ta còng xãa bá c¶ sù xãa bá Êy [cña t¸ch biÖt] xãa bá c¸i Êy vµ, lÇn n÷a, l¹i xãa bá chÝnh c¸i Êy [c¸i phi-t¸ch biÖt], ®Õn møc ®¹t tíi sù phi-xãa bá; tõ ®Êy, sÏ ch¼ng cßn cã xãa bá, mµ còng ch¼ng cßn cã c¶ phi-xãa bá, vµ t¸ch biÖt tù nã biÕn ®i.
79 T«i thÊy mét sù tiªu t¸n cña m©u thuÉn nh− vËy lµ rÊt ®iÓn h×nh cho lèi lËp luËn cña minh triÕt trong so s¸nh víi triÕt häc. Bëi kh«ng ph¶i lµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng c¸ch biÖn chøng hãa hai vÕ cña ®èi lËp ®Ó t×m ra cho chóng mét ph¹m trï cao h¬n ë ®ã sÏ t×m l¹i ®−îc sù thèng cña chóng; mµ lµ b»ng c¸ch kh«ng ®Ó m×nh bÞ chiÕm ®o¹t bëi bÊt cø c¸i nµo trong hai luËn ®Ò hiÖn diÖn ®ã, sao cho cã thÓ tiÕn lªn mét c¸ch tù do ë gi÷a chóng, vµ kh«ng cßn ph¶i thÇn phôc bªn nµo c¶. Nh− ta ®· thÊy ë M¹nh Tö, gi¶i ph¸p n»m trong chç kh«ng-liªn lôy (víi c¸i nµy còng nh− c¸i kia), vµ ngay chÝnh do vËy, còng lµ kh«ng-bu«ng bá (c¶ bªn nµy lÉn bªn kia): kh«ng ®Ó m×nh bÞ nhèt chÆt vµo bÊt cø bªn nµo, ta còng sÏ kh«ng ®¸nh mÊt bÊt cø bªn nµo. Thay v× gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng mét tiÕn bé cña t− duy cho phÐp v−ît qua nã, ta lµm tan biÕn nã b»ng c¸ch bµi xuÊt nã ®i, b»ng c¸ch tho¸t khái sa lÇy vµo mçi mét lËp tr−êng ®−îc ®−a ra ®ã; nghÜa lµ thay v× ®¹t ®Õn ®−îc mét c¸i bªn kia cña m©u thuÉn, ta muèn lui vÒ bªn nµy cña nã vµ bøt ra khái nã: kh«ng cã sù tæng hîp c¸c lËp tr−êng, mµ lµ sù rót lui cña chóng víi t− c¸ch lµ “luËn ®Ò” (chuyªn nhÊt vµ “ung dung”). Tãm l¹i, kh«ng cã sù th¨ng cÊp cña mét ch©n lý cao h¬n, mµ lµ sù gi¶i phãng bªn trong do kh«ng thiªn vÞ. V× t«i xãa bá c¸c t¸ch biÖt bëi chóng võa lµ t−¬ng ®èi võa lµ m©u thuÉn, song t«i còng xãa bá c¶ sù xãa bá chóng, v×, còng nh− kh«ng muèn t¸ch biÖt, t«i kh«ng muèn t¸i lËp sù phi-t¸ch biÖt thµnh mét lËp tr−êng tù nã sÏ lËp thµnh mét luËn ®Ò vµ, do chÝnh ®ã, trë thµnh t¸ch biÖt: nã sÏ cho phÐp t«i ®−îc tù do thuËn theo c¸c t¸ch biÖt, v× sù Ých dông mµ chóng cã thÓ cung cÊp, vµ kh«ng cßn bÞ chóng nhèt chÆt l¹i: vµ cµng kh«ng bÞ g¾n chÆt vµo viÖc sö dông chóng th× t«i cµng tËn dông tèt h¬n sù thuËn lîi cña chóng. Ta cã thÓ tù hái: b»ng viÖc xãa bá sù xãa bá lËp tr−êng nguyªn khëi ®ã, ta cã quay l¹i lËp tr−êng nguyªn khëi kh«ng (ë ®©y, lµ sù t¸ch biÖt)? Cã vµ kh«ng, d−êng nh− nhµ b×nh chó ®· tr¶ lêi nh− vËy. T«i cã trë l¹i theo mét c¸ch nµo ®ã, nh−ng kh«ng cßn lµ c¸i c¸ch khëi nguyªn, c¸i c¸ch cña mét t©m trÝ ®· thµnh, bÞ nhèt chÆt trong quan ®iÓm cña nã. B»ng sù xãa bá nã tù xãa bá chÝnh nã, sÏ kh«ng cßn cã “c¶ c¸i xãa bá lÉn c¸i kh«ng xãa bá” (v« khiÓn bÊt v« khiÓn): kh«ng nh»m vµo bÊt cø h−íng nµo, t«i ®−îc tïy nghi (disponible) ®èi víi c¶ hai bªn, t«i cã thÓ ®¹t ®Õn c¶ hai; vµ, tõ ®ã, kh«ng cßn ph¶i lµ t«i kh«ng thõa nhËn sù t¸ch biÖt vµ, do kh«ng thõa nhËn nã mµ b»ng viÖc ®ã cßn ®øng l¹i trong sù t¸ch biÖt, mµ sù t¸ch biÖt tù nã tan ®i (nã “bá ®i”) do sù biÕn mÊt cña c¸c lËp tr−êng ®−îc chiÕm lÜnh. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i lµ t«i lo¹i trõ n÷a, mµ sù lo¹i trõ tù nã th¸o bá. Ta gÆp l¹i c«ng thøc cña Khæng Tö : ta kh«ng “cè chÊp” trong lËp tr−êng nµo c¶ (LuËn Ng÷, XVIII, 8); vµ, nÕu ta kh¸c tÊt c¶ bän hä vµ kh«ng sa vµo bÊt cø h¹ng ng−êi nµo c¶, lµ ë chç ®èi víi ta, ch¼ng cã g×, vÒ nguyªn t¾c lµ cã thÓ hay kh«ng cã thÓ, ph¶i lµm hay kh«ng ph¶i lµm, hîp hay kh«ng hîp (XVIII, 8). Chan/ thiÒn sÏ lµm míi l¹i c¸ch thøc ®ã: c¸i nµy kh«ng ph¶i lµ c¸i nµy tuy nhiªn, cuèi cïng, l¹i ®óng lµ c¸i nµy (nói kh«ng ph¶i lµ nói vµ n−íc kh«ng ph¶i lµ n−íc, nh−ng nói kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ph¶i lµ nói vµ n−íc kh«ng v× thÕ mµ kh«ng ph¶i lµ n−íc). Bëi, ®èi víi bËc minh triÕt, c¸i nµy kh«ng cßn bÞ sa lÇy trong “c¸i nµy” cña nã, nh−ng nã còng kh«ng ph¶i lµ c¸i kh¸c: ®−îc gi¶i phong khái mäi cÊm ®o¸n, nã kh«ng v× thÕ bÞ hßa lÉn vµo víi nh÷ng c¸i cßn l¹i, mµ gi¨ng më ra toµn vÑn. Kh«ng phñ lªn nã mét tÊm l−íi nµo quÊn chÆt vµ khiÕn nã kh« cøng l¹i, ta kh¸m ph¸ ra nã ®óng lµ nã, cuèi cïng, ta kh¸m ph¸ ra nã
80 trong vÎ vèn lµ vËy cña nã (vµ ®· tan biÕn mÊt c¸i “vèn lµ vËy” hay “ch¼ng vèn lµ vËy”). Cµng thÊy h×nh ¶nh c¸i trôc cña ®¹o lµ thËt thÝch ®¸ng. §Æc ®iÓm cña c¸i trôc lµ nã kh«ng chÜa vÒ mét phÝa nµo c¶: bëi nã rêi ngay phÝa nµy còng nh− phÝa kia, nã lu«n s½n sµng quay vÒ phÝa nµy hay phÝa kia. ë trung t©m cña vßng trßn do c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt t¹o nªn, trong khi ®æ dån c¸i nµy lªn c¸i kia, ta v−ît qua ®−îc tÊt c¶ chóng: vµ, do kh«ng cßn “bÞ n« lÖ vµo c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt”, ta cã thÓ kh«ng ngõng “®¸p øng” l¹i chóng (x. tr. 68). Nh− vËy ta cã thÓ “trïng khíp” víi “c¸c t¸ch biÖt cña thÕ giíi” mµ ch¼ng cã vÊn ®Ò g× c¶” (Qu¸ch T−îng, tr. 71); vµ, “kh«ng rêi bá c¸c t¸ch biÖt, ta ®¹t ®−îc c¸i phi-t¸ch biÖt” (Thµnh HuyÒn Anh). Kh«ng hÒ tù giam m×nh trong mét sù chèi bá kh¨ng kh¨ng - t¸ch biÖt - c¸c sù t¸ch biÖt, bËc minh triÕt ®i qua chóng mµ kh«ng ®Ó bÊt cø c¸i nµo ng¨n c¶n vµ phong táa m×nh l¹i. ¤ng kh«ng c¾t ®øt víi l«gÝch cña c¸c t¸ch biÖt mµ còng kh«ng qui phôc nã; «ng kh«ng “phi lý” mµ còng kh«ng bÞ h¹n chÕ trong duy lý cña m×nh. ¤ng chØ sö dông c¸c t¸ch biÖt v× nh÷ng g× chóng ®¸ng dïng - v× sù thuËn tiÖn cña chóng. 3. DÉu sao nhµ t− t−ëng L·o häc còng kh«ng hÒ ®Æt bÊt cø giíi h¹n nµo cho sù phi-t¸ch biÖt; nghi ngê c¸c sù lo¹i trõ mµ ng−êi ta ®· buéc cho câi tån sinh, «ng khai th¸c ®Õn tËn cïng hiÖu qu¶ cña chóng. §Æc biÖt, ®Æc ®iÓm cña minh triÕt ë mäi n¬i vµ trong mäi thêi lµ triÖt khö sù t¸ch biÖt tèi cao, “nguy kÞch” nhÊt, sù t¸ch biÖt gi÷a sèng vµ chÕt: bëi, nhµ t− t−ëng L·o häc hái “ta biÕt ®©u ham sèng l¹i ch¼ng ph¶i lµ mª hoÆc? Ta biÕt ®©u ghÐt chÕt l¹i ch¼ng ph¶i lµ kÎ yÕu ®uèi mµ kh«ng biÕt ®−êng vÒ?”1(tr. 103). Qu¶ vËy, nhµ b×nh chó (Thµnh HuyÒn Anh) nãi: nÕu ta “tù ®Æt m×nh trong sù tiÖn lîi” víi c¸c sù vËt vµ ta “ngõng nghØ trong kho¶nh kh¾c Êy, th× ch¼ng cßn cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt c¸i sèng víi c¸i chÕt” (tr.97); còng nh− bËc minh triÕt “chØ cßn lµ cïng mét thÓ víi vËn ®éng cña sù vËt”, c¸i sèng vµ c¸i chÕt ®èi víi «ng “còng ®Òu lµ mét”. Sù phi-t¸ch biÖt nµy thËm chÝ cßn lan sang c¶ c¸i ta vÉn th−êng coi lµ khã cã thÓ cã hoµi nghi vµ m©u thuÉn nhÊt, tøc b¶n nguyªn con ng−êi cña ta. RÊt næi tiÕng lµ thiªn ngô ng«n kÕt thóc t¸c phÈm cña nhµ t− t−ëng L·o häc (tr.112). Trong ®ªm cuèi cïng cña m×nh, Trang Tö m¬ thÊy m×nh lµ con b−ím phÊp phíi bay l−în, vµ ch¼ng hÒ cã chót ý thøc nµo vÒ Trang Tö. ¤ng bõng thøc dËy: hãa ra «ng lµ Trang Tö ®ang n»m ®Êy. “¤ng kh«ng biÕt m×nh lµ Trang Tö ®ang m¬ m×nh lµ b−ím hay lµ mét con b−ím ®ang m¬ m×nh lµ Trang Tö”. ¤ng vÉn lµ Trang Tö vµ b−ím, “Chu2 cïng b−ím th× tÊt cã ph©n biÖt råi”, nh−ng vµo lóc ®ét ngét bõng thøc, mµ ngô ng«n ghi l¹i (vµ, ë ®©y n÷a, tr¶i nghiÖm - vµo lóc chuyÓn tiÕp, tõ mét tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c - ch¼ng cã g× lµ kh¸c th−êng), ta kh«ng biÕt ai ®· biÕn thµnh ai, ai lµ “c¸i nµy” vµ ai lµ “c¸i kia”, ai lµ kÎ kh¸c vµ ai lµ chÝnh ta. §Êy chÝnh lµ c¸i mµ nhµ t− t−ëng L·o häc, ®Ó kÕt luËn, gäi “Êy thÕ gäi lµ vËt hãa” - t«i sÏ trë l¹i c«ng thøc cña «ng. Trong nã tiªu t¸n sù chia c¾t c¸c quan ®iÓm. DÉu lµ Trang Tö m¬ m×nh lµ b−ím, hay b−ím m¬ m×nh lµ Trang Tö, th× ®Òu bçng nhiªn ngõng bÆt sù lo¹i th¶i c¸c quan ®iÓm - c¸c ®iÓm nh×n ®¶o ng−îc nhau, c¸c lËp tr−êng ®Òu ngang b»ng nhau: ta ®¹t ®Õn “ý niÖm” tæng thÓ. S®d. Nh−îng Tèng dÞch. 1 Tøc Trang Tö hay Trang Chu 2
81 III Tù nã vèn vËy 1. C¸i ý niÖm toµn bé ®−îc viÖn ®Õn (dÜ minh, tr. 63, 66, 75) ch¼ng hÒ lµ mét ý niÖm thÇn bÝ - nã kh«ng ph¶i lµ mét “thiªn kh¶i”: kh«ng ph¶i lµ chuyÖn nh×n thÊu thÕ
82 giíi bªn kia, hay nh×n thÊy c¸i g× kh¸c, hay nh×n thÊy c¸ch kh¸c, tr¸i l¹i lµ nh×n thÊy c¸i mäi ng−êi kh¸c ®Òu thÊy, vµ nh− «ng thÊy: lµ kh«ng cßn nh×n thÊy tõ phÝa riªng cña m×nh, vµ theo c¸ch ®¬n ph−¬ng, mµ mçi lÇn tõ phÝa tõ ®ã hiÖn thùc triÓn khai (mét c¸ch kh«ng ph¶i lµ “kh¸ch quan”- c¸i ®−îc thua ë ®©y kh«ng thuéc vÒ nhËn thøc - mµ lµ c¶m th«ng nhiÒu bÒ (comprÐhensive), trong quan hÖ víi hiÖn sinh: minh triÕt lµ lu«n nh×n thÊy tõ phÝa tõ ®ã (sù vËt) ®−îc biÖn minh). Còng nh− tÝnh toµn bé ®èi lËp víi tÝnh thiªn vÞ, c¸ch nh×n nµy ®èi lËp víi quan ®iÓm: thay v× mçi ng−êi nh×n thÊy tõ quan ®iÓm cña m×nh, quan ®iÓm cña mét t©m trÝ ®· thµnh, vµ, do vËy, døt kho¸t vÒ c¸i ®óng vµ c¸i sai, c¸i thiÖn hay c¸i ¸c, ph©n ly cuéc sèng ra, thËm chÝ ®èi lËp nã víi chÝnh nã, bËc minh triÕt mçi lÇn l¹i nh×n tõ phÝa sù phï hîp ®−îc thùc hiÖn - c¸i nh×n cña «ng lµ hµi hoµ (hßa); thay v× nh×n mét c¸ch ®«ng cøng, g¾n chÆt vµo lËp tr−êng cña m×nh, c¸i nh×n cña «ng xoay quanh ®Ó “®¸p øng” tõng hoµn c¶nh vµ kh«ng ngõng “trïng khíp” (thuËn). VËy nªn, thay v× sa lÇy trong c¸c t¸ch biÖt, c¸i nh×n Êy cã thÓ th−êng xuyªn ®¹t ®Õn c¸i “vèn vËy” cña sù vËt (nhiªn); mçi lÇn nã l¹i nh×n thÊy sù vËt d−íi gãc ®é mµ “tù nã vèn lµ vËy” (tù nhiªn). Trong ®ã kh«ng cßn c¸i g× bÞ bá r¬i, bÞ mÊt ®i. Nhµ b×nh chó nãi (Qu¸ch T−îng, tr. 67), kÎ cã t©m trÝ hoµn toµn “më” - ng−îc l¹i víi mét “t©m trÝ ®· thµnh”, - “thuËn theo nh÷ng sù t¸ch biÖt cña thÕ giíi”, nh− ta võa thÊy, “nh−ng chÝnh m×nh l¹i kh«ng t¸ch biÖt”; vµ, “kh«ng ®i theo con ®−êng cña nh÷ng t¸ch biÖt, «ng kh«ng sî, do con ®−êng ®ã, sÏ kh«ng thµnh”, «ng “trùc tiÕp ®−a ra ¸nh s¸ng c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy, mµ kh«ng cã c¸i g× trong ®ã bÞ t−íc ®i mÊt c¶”. Nh−ng “c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy” lµ c¸i g× vËy? Nhµ t− t−ëng L·o häc b¶o ®ã lµ c¸i cña “trêi” (thiªn nhiªn), sö dông mét kh¸i niÖm dÔ khiÕn chóng ta hiÓu sai (theo nghÜa t«n gi¸o). Vµ thËm chÝ rÊt khã th¸o gì ra khái c¸i lèi hiÓu sai ®ã, ph¸ vì sù liªn t−ëng gi÷a “trêi” víi Chóa. Trong khi, chÝnh ë chç nµy, vÒ phÝa Trung Hoa, b»ng c¸ch tù ®Èy m×nh ®Õn triÖt ®Ó, minh triÕt ®· ng¨n ®−êng t«n gi¸o, dËp t¾t c¸c ®iÒu kiÖn (ph¸t sinh, ph¸t triÓn) cña t«n gi¸o. “V× vËy, thay v× ®i theo [con ®−êng cña c¸c t¸ch biÖt ë ®Êy chØ cã c¸i nµy hoÆc c¸i kia], bËc minh triÕt soi s¸ng c¸i Êy ë tÇm cña trêi” (th¸nh nh©n bÊt do nhi chiÕu chi − thiªn)(tr. 66). Qu¶ vËy, h·y nhí l¹i r»ng, theo ng−êi Trung Hoa, thùc t¹i chØ ®−îc t¹o nªn b»ng c¸c qu¸ tr×nh, vµ c¸i hä gäi lµ “trêi” ch¼ng cã g× kh¸c h¬n lµ toµn bé c¸c qu¸ tr×nh ®ang diÔn tiÕn, ®ång thêi víi chÕ ®é toµn vÑn cña chóng. Nhµ b×nh chó (Thµnh HuyÒn Anh) nãi: “Trêi” lµ “c¸i vèn tù nhiªn lµ nh− vËy”; nãi c¸ch kh¸c (T−ëng TÝch X−¬ng), bËc minh triÕt kh«ng ®i theo con ®−êng ë ®ã ®èi lËp kÎ kia víi ta, c¸i nµy víi c¸i kia, mµ lu«n kh¼ng ®Þnh mét “c¸i nµy” “tïy thuéc theo c¸i vèn tù nhiªn lµ vËy”. “Soi s¸ng” ë tÇm cña “trêi” nh− vËy kh«ng ph¶i lµ soi s¸ng tõ mét quan ®iÓm siªu nghiÖm, mµ hoµn toµn ng−îc l¹i - vµ, thËm chÝ cã thÓ nãi, ng−îc l¹i ®Õn tËn cïng: soi s¸ng theo quan ®iÓm do tõng qu¸ tr×nh bao hµm, tïy thuéc theo l«gÝch riªng cña nã, l«gÝch néi tµng cña nã. §−a chóng ta ra khái tÝnh gi¶ t¹o cña c¸c t¸ch biÖt, c¸i “vèn lµ vËy” cña “trêi” ®ã béc lé ra cho ta c¸i tù nhiªn; kh«ng hÒ nh»m chØ ra mét sù v−ît tho¸t nµo khái tù nhiªn (thuéc c¸i siªu nhiªn), trêi, ë ®©y, chÝnh lµ c¸i vèn cña tù nhiªn: c¸i vèn néi giíi, tõ n¬i ®ã c¸i “ch©n” cña c¸c sù vËt kh«ng ngõng ®−îc b¾t nguån, lo¹i miÔn ®øc tin, vµ thËm chÝ khiÕn nã kh«ng thÓ cã ®−îc. 2. Nh−ng lµm sao nhËn ra ®−îc c¸i “vèn vËy” cña sù vËt mµ minh triÕt ®−a ta ®Õn - nã khiÕn cho t©m trÝ ®−îc “më”? Hay c¸i nh− vËy ®ã lµ g×, c¸i ®−îc n¾m lÊy mµ kh«ng cã tiªn ®Þnh (tiªn ®Þnh cña mét t©m trÝ ®· thµnh), nã lµ ®Æc ®iÓm cña “c¸i tù nhiªn” vµ “trêi” lµ vèn cña nã? §Ó tr¶ lêi c©u hái ®ã, cÇn trë l¹i víi ©m nh¹c vµ më l¹i