Nghệ thuật sử dụng danh từ riêng của Nguyễn Trãi trong tác phẩm Bình Ngôn Đại Cáo

Chia sẻ: Thi Thi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

103
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung chính của bài viết là phân tích giá trị thẫm mĩ của những danh từ riêng được Nguyễn Trãi sử dụng để diễn đạt tác phẩm "Bình Ngô Đại Cáo"

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghệ thuật sử dụng danh từ riêng của Nguyễn Trãi trong tác phẩm Bình Ngôn Đại Cáo

26 ng«n ng÷ & ®êi sèng sè 7 (189)-2011 Ng«n ng÷ víi v¨n ch−¬ng NghÖ thuËt sö dông danh tõ riªng cña nguyÔn tr i trong t¸c phÈm b×nh ng« ®¹i c¸o tr−¬ng xu©n tiÕu (TS, Khoa Ng÷ v¨n, §¹i häc Vinh) 1. Bình Ngô i cáo là ki t tác văn h c chính lu n vi t b ng ch Hán c a Nguy n Trãi (1380 - 1442); nhà văn ki t xu t c a văn h c trung i Vi t Nam u th k XV. T lúc công b [20, tr 236 và tr 266] n nay, Bình Ngô i cáo luôn luôn ư c b n c Vi t Nam trân tr ng tìm hi u; hi n t i ư c dùng d y - h c trong nhà trư ng; và ng th i ã tr thành m t i tư ng thư ng xuyên ư c nhi u nhà khoa h c quan tâm nghiên c u. M t trong nh ng phương ti n ngôn t ngh thu t làm nên giá tr th m mĩ c a áng “thiên c hùng văn” y là nh ng danh t riêng ư c Nguy n Trãi s d ng di n t n i dung tác ph m. Tuy v y, khi c p n v n này, các nhà khoa h c ch m i d ng l i vi c th ng kê và gi i thích tóm t t m t s nhân danh, a danh có trong Bình Ngô i cáo [6, tr 223 - 241], [8, tr 16 - 26], [9, tr 136 - 163], [10, tr 115 - 123], [11, tr 45 63], [12, tr 249 - 257], [13, tr 286 - 300], [14, tr 218 - 222], [15, tr 91 - 110], [16, tr 125 - 139], [17, tr 290 - 295], [18, tr 95 110], [19, tr 350 - 365], [20, tr 236 - 336]. Nh m nêu rõ t t c nh ng danh t riêng ã ư c Nguy n Trãi s d ng khi vi t bài cáo, và qua ó, nêu b t ngh thu t dùng danh t riêng trong t ng o n văn bài cáo c a tác gi , chúng tôi t p trung nghiên c u v v n này trên tinh th n ti p t c phát huy thành t u khoa h c c a nh ng ngư i i trư c. 2. Khái ni m “danh t riêng” Theo quan ni m c a m t s nhà ngôn ng h c Vi t Nam thì: “Danh t riêng là danh t dùng làm tên riêng g i tên t ng s v t, i tư ng riêng l ” [21, tr. 242]. “Danh t riêng là danh t có các thu c tính c a tên riêng; danh t dùng nh danh nh ng s v t riêng l , ư c tách ra t l p các s v t cùng lo i” [22, tr. 70]. “B t kì ó là nhân danh hay a danh, tên sách báo hay tên g i t ch c, tên g i th i i, danh t riêng bao gi cũng có c i m là ch dùng g i tên c a m t s v t duy nh t, cá bi t” [Nguy n Tài C n - T lo i danh t trong ti ng Vi t hi n i - Nxb KHXH - H. - 1975 - tr. 80; d n theo Nguy n Như Ý - S d. - tr. 70]. “Danh t riêng là l p danh t dùng làm tên g i cho các s v t, hi n tư ng cá bi t, thư ng có tính duy nh t. Danh t riêng thư ng ư c dùng làm tên ngư i (nhân danh), tên các vùng t ( a danh)… Danh t riêng thư ng không k t h p ư c v i ch nh t này, kia… phía sau, và s m phía trư c” [1, tr. 316]. 3. Th ng kê, phân lo i danh t riêng trong Bình Ngô i cáo Trong tác ph m Bình Ngô i cáo c a Nguy n Trãi có 7 ki u danh t riêng: 3.1. Danh t riêng ch tên m t ngư i, ho c tên m t c ng ng ngư i (nhân danh): Lưu Cung, Tri u Ti t, Toa ô, Ô Mã, Tr n Sè 7 (189)-2011 ng«n ng÷ & ®êi sèng Trí, Sơn Th , Lý An, Phương Chính, Tr n Hi p, Lý Lư ng, Vương Thông, Mã Anh, Th nh, Thăng, Li u Thăng, M c Th nh, Li u Thăng, Lương Minh, Lý Khánh, Thôi T , Hoàng Phúc, quân Vân Nam, Thăng, quân M c Th nh, Mã Kỳ, Phương Chính, Vương Thông, Mã Anh (trong ó Phương Chính ư c vi t 2 l n, Vương Thông ư c vi t 2 l n, Mã Anh ư c vi t 2 l n, M c Th nh ư c vi t 3 l n, Li u Thăng ư c vi t 5 l n; nh m ch tên nh ng tr ng tư ng c a gi c Minh sau quá trình tham chi n xâm lư c Vi t Nam u ã tr thành nh ng b i tư ng: ho c t tr n, ho c ch y tr n, ho c u hàng). 3.2. Danh t riêng ch tên m t vùng t ( a danh): B c [20, tr. 241], Nam [20, tr. 241], Hàm T , B ch ng, Nam sơn, ông h i, Lam Sơn, Linh Sơn, Khôi Huy n, B ng, Trà Lân, Tây Kinh, ông ô, Ninh Ki u, T t ng, Khâu Ôn, Vân Nam, Chi Lăng, Mã Yên, L ng Giang, L ng Sơn, Xương Giang, Bình Than, Lê Hoa, C n Tr m, Lãnh Câu, an Xá. 3.3. Danh t riêng ch tên m t nư c (qu c hi u), tên m t tri u i phong ki n, tên m t niên hi u nhà vua: Ngô [13, tr. 288]; [16, tr. 125], i Vi t, Tri u, inh, Lý, Tr n, Hán, ư ng, T ng, Nguyên, H , Minh, Tuyên c [4, tr. 263]; [9, tr. 157], [18, tr 94 - 95 và tr 104]. 3.4. Danh t riêng ch tên th i gian c th (năm âm l ch): inh Mùi (t c là năm 1427 dương l ch) [18, tr 104]. 3.5. Danh t riêng ch tên nh ng t p sách quân s th i c c a Trung Qu c: L c thao, Tam lư c [18, tr 100]. 3.6. Danh t riêng ch tên m t s qu trong Kinh D ch: (qu ) Truân, Càn, Khôn, B , Thái [7, tr. 248 - 251]; [13, tr 292], [18, tr. 101 và tr. 109]. 27 3.7. Danh t riêng ch tên m t v th n (theo th n tho i Trung Qu c): T c (t c là H u T c - tên c a th n Nông [18, tr. 78]. 4. Ngh thu t s d ng danh t riêng c a Nguy n Trãi trong Bình Ngô i cáo thu n ti n cho vi c nghiên c u ngh thu t s d ng danh t riêng c a Nguy n Trãi khi vi t Bình Ngô i cáo, chúng tôi d a theo cách chia o n bài cáo c a ng c Siêu, Nguy n Ng c San [18, tr. 93 - 110]. Như v y, tác ph m Bình Ngô i cáo c a Nguy n Trãi g m 7 o n văn liên k t ch t ch , ư c tác gi trình bày thành m t ch nh th tác ph m văn chính lu n m ch l c, th ng nh t và ã phát huy cao s c bi u c m c a các phương ti n ngôn t ngh thu t (trong ó có danh t riêng). 4.1. o n văn th nh t (t …Nhân nghĩa chi c , y u t i an dân… n …ác ng hoài gian, cánh dĩ mãi ngã qu c) ây là o n văn m u bài cáo. Nguy n Trãi ã k t h p s d ng qu c hi u “ i Vi t” v i các thu t ng chính tr - văn hóa xã h i: văn hi n, phong v c, phong t c, các , hào ki t tuyên b ch quy n c l p c a qu c gia i Vi t [11, tr. 47]. Ti p theo, Nguy n Trãi ã dùng nh ng danh t riêng ch tên các tri u i phong ki n tiêu bi u c a Trung Qu c và Vi t Nam th i trung i dư i hình th c i nhau trong hai v c a câu văn bi n ng u; nh m kh ng nh s t n t i c a qu c gia i Vi t là m t t t y u l ch s . Trong o n văn này, Nguy n Trãi ã dùng nh ng nhân danh ch tên g i nhà vua, tên nh ng viên b i tư ng c a b n xâm lư c phong ki n phương B c và dùng m t s a danh ch nh ng “th ng a” c a nư c ta trong trư ng kì l ch s ch ng ngo i xâm; nh m th hi n truy n th ng anh hùng, b t khu t c a dân t c. i u y có ý nghĩa: ngay t u bài cáo, cùng v i m t tích c c trong tư tư ng nhân nghĩa c a Nho giáo (khía c nh thân dân) ã ư c Nguy n Trãi v n 28 ng«n ng÷ & ®êi sèng d ng làm lu n [18, tr. 94], thì tư tư ng yêu nư c, truy n th ng ch ng ngo i xâm c a dân t c ta cũng ư c tác gi chú ý bi u hi n làm ti n lí lu n và căn c th c ti n trình bày n i dung bài cáo. Ngoài nh ng nguyên nhân tư tư ng, trong o n văn m u bài cáo Nguy n Trãi còn nêu lên nh ng nguyên nhân th c t ã d n n cu c kh i nghĩa Lam Sơn. Và nêu rõ ó là nguyên nhân chính, có tính th i s , Nguy n Trãi ã dùng danh t riêng ch tên m t s tri u i phong ki n có liên quan v i cu c kh i nghĩa Lam Sơn trong hai câu văn cu i o n (H , Minh). Tuy nhiên, khác v i vi c dùng danh t riêng ch tên nh ng tri u i phong ki n c a qu c gia i Vi t v i ý nghĩa t hào, t cư ng dân t c câu văn trư c ó, thì vi c tác gi dùng danh t riêng trong hai câu văn cu i o n l i có ý nghĩa ho c phê phán chính quy n nhà H , ho c v ch tr n dã tâm xâm lư c c a gi c Minh; khi tác gi liên k t ý nghĩa các danh t riêng y v i m t s tính t hàm nghĩa tiêu c c (phi n, hà, cu ng, c). 4.2. o n văn th hai (t …Hân thương sinh ư ngư c di m… n … thiên a chi s b t dung) Nguy n Trãi ch s d ng hai a danh (b t ngu n t m t i n c văn h c Trung Qu c) b ng ngh thu t ư c l [18, tr. 98] nói lên s ch ng ch t vô h n nh ng t i ác “tr i không dung, t không tha” c a gi c Minh i v i dân t c i Vi t; nh m khép l i o n văn có n i dung t cáo toàn di n, lên án m nh m , ch rõ k thù là m t b n ngư i h t s c dã man, c ác, b t nhân b t nghĩa. 4.3. o n văn th ba (t …Dư ph n tích Lam Sơn… n … Khôi Huy n chi chúng vô nh t l ) Nguy n Trãi c p ba a danh nh m di n t và nh n m nh t nh ng ngày u d ng c kh i nghĩa, v th lĩnh nghĩa quân Lam Sơn ã ph i ch p nh n nhi u khó khăn, sè 7 (189)-2011 nguy hi m, dũng c m vư t qua nhi u th thách t p h p m i t ng l p dân chúng yêu nư c thành m t l c lư ng ch ng l i b n gi c Minh tàn b o. o n văn này, Nguy n Trãi v a vi t t t, v a k t h p tên g i hai t p sách quân s th i c c a Trung Qu c (lư c thao) nh m ng i ca ph m ch t c a ngư i th lĩnh nghĩa quân. Ngoài ra, góp ph n ph n ánh nh ng v t v , thi u th n, nh ng gian nan tr c tr th i kì u c a cu c kh i nghĩa Lam Sơn, Nguy n Trãi còn s d ng tên g i m t qu trong Kinh D ch [qu Truân; g m Kh m (tr nư c) trên và Ch n (tr s m) dư i] theo bi n pháp chuy n hóa danh t riêng thành m t tính t [18, tr. 101]. i u áng lưu ý o n văn là vi c Nguy n Trãi dùng nh ng a danh ch nh ng a i m trên a bàn Thanh Hóa; nh m không nh ng nêu rõ nơi “phát tích” c a cu c kh i nghĩa Lam Sơn, mà còn có ý nh n m nh m c ích ban u c a cu c kh i nghĩa này cũng gi ng như nhi u cu c kh i nghĩa khác ương th i. Song, chính o n văn th ba c a bài cáo, Nguy n Trãi l i dùng r t nhi u i n c văn h c Trung Qu c có tính ch t v a mô t , v a ng m so sánh; nên ã kh c h a rõ nét hình nh ngư i th lĩnh nghĩa quân Lam Sơn; mà t trong suy nghĩ cho n hành ng bên ngoài con ngư i này u ã b c l , t a sáng v p c a m t v anh hùng gi i phóng dân t c trư c yêu c u th i i và l ch s [17, tr. 294]. 4.4. o n văn th tư (t …Cái thiên d c kh n ngã dĩ giáng quy t nhi m… n …Mã Anh c u u nhi n gi ích n ) Hình nh i quân áo v i Lam Sơn oàn k t nh t trí, l n m nh không ng ng, giương cao lá c “nhân nghĩa”, c u nư c c u dân ã ư c Nguy n Trãi ph n ánh sinh ng trong ph n u c a o n văn b ng ngh thu t s d ng i n c văn h c Trung Qu c. Ti p ó, Nguy n Trãi ã dùng hai a danh (B ng, Trà Lân) và b n nhân danh (Tr n Trí, Sơn Th , Lý An, Phương Chính) c t nh ng Sè 7 (189)-2011 ng«n ng÷ & ®êi sèng tr n th ng m u c a nghĩa quân Lam Sơn có ý nghĩa thay i c c di n chi n trư ng gi a ta và ch. B ng b n a danh (Tây Kinh, ông ô, Ninh Ki u, T t ng) và b n nhân danh (Tr n Hi p, Lý Lư ng, Vương Thông, Mã Anh), Nguy n Trãi di n t th i cơ, uy th và s c m nh c a nghĩa quân Lam Sơn khi h ti n quân ra vây hãm thành ông ô và tiêu di t b n vi n binh gi c Minh. V i vi c dùng nh ng nhân danh, a danh y, Nguy n Trãi ch rõ cu c kh i nghĩa Lam Sơn không d ng l i nhi m v u tranh gi i phóng giai c p; mà ã ti n lên th c hi n c nhi m v u tranh gi i phóng dân t c; và t ây cu c kh i nghĩa Lam Sơn ã th c s tr thành m t cu c kháng chi n v qu c vĩ i c a quân dân i Vi t ch ng b n gi c Minh xâm lư c đ u th k XV. 4.5. o n văn th năm (t …B trí cùng nhi l c t n, thúc th ãi vong n …nh th p bát nh t Thư ng thư Lý Khánh k cùng nhi v n th ) o n văn này ư c Nguy n Trãi không nh ng dùng nhi u a danh, nhân danh; mà còn dùng c danh t riêng ch th i gian: inh Mùi (t c năm 1427 dương l ch) ph n ánh quá trình ti p t c bao vây thành ông ô và t p trung tiêu di t vi n binh ch c a nghĩa quân Lam Sơn. B ng vi c s d ng danh t riêng ch th i gian c th , Nguy n Trãi ã nêu rõ nh ng bư c chuy n bi n, l n m nh vư t b c c a nghĩa quân Lam Sơn và có ý nh n m nh năm inh Mùi là năm ã di n ra nh ng tr n ánh quy t nh th ng - thua trên chi n trư ng gi a ta và ch. Trên t t c nh ng a danh xu t hi n o n văn, có th nói a danh Chi Lăng ư c Nguy n Trãi c p v i tinh th n làm n i b t trong tương quan so sánh v i nh ng a danh khác. B i vì Chi Lăng là nơi ã di n ra tr n ánh tiêu di t vi n binh gi c Minh có ý nghĩa chi n lư c 29 c a nghĩa quân Lam Sơn; là nơi ã tr thành m t “th ng a” c a t nư c i Vi t. i u c bi t khi Nguy n Trãi s d ng r t nhi u nhân danh vi t o n văn r t m ch t anh hùng ca c a bài cáo là vi c tác gi ã nh c n niên hi u Tuyên c c a hoàng nhà Minh (Trung Qu c). c p n danh t riêng y v i m t thái coi thư ng, m a mai, ph i chăng Nguy n Trãi mu n nh n m nh: Gi c Minh; t nh ng âm mưu, m nh l nh c a nhà vua b n qu c, cho n hành ng hùng h , t c a b n tư ng tá, binh lính kéo sang nư c ta l n này không còn là àn áp nông dân kh i nghĩa như nh ng l n trư c, mà chính là m t s ti p s c toàn di n, chi vi n m nh m , v i quy t tâm gi i vây b ng ư c thành ông ô; th c hi n b ng ư c ý bành trư ng, bá quy n nư c l n c a b n chúng; th c hi n b ng ư c m c ích en t i c a b n chúng là “tái ô h ” lâu dài nư c ta? [20, tr 265]. Do ó, qua vi c s d ng các danh t riêng trong o n văn, Nguy n Trãi ã ch ng minh hùng h n quân ta chi n th ng giòn dã, quân ch th t b i nh c nhã; và th c t chi n trư ng hoàn toàn có l i cho quân ta, b t l i cho quân ch. Không ch v y, v i vi c dùng nh ng danh t riêng ( ch tên năm tháng c th , ch tên các tr n ánh l n c a nghĩa quân Lam Sơn, ch tên các chi n tư ng c a gi c Minh l n lư t b t tr n) k t h p v i ngh thu t s d ng linh ho t “nh p i u hùng văn” [20, tr 304], Nguy n Trãi th c s ã vi t ư c o n văn y hào khí nh t bài cáo; nh m không nh ng bi u l quy t tâm ánh th ng gi c Minh xâm lư c, mà còn bi u dương nh ng chi n th ng oanh li t c a quân dân i Vi t. 4.6. o n văn th sáu (t …Ngã to i nghênh nh n nhi gi i…” n …các thành cùng kh u di c tương gi i giáp dĩ xu t hàng) N u o n văn th năm, Nguy n Trãi t p trung di n t nh ng tr n ánh l n c a nghĩa 30 ng«n ng÷ & ®êi sèng quân Lam Sơn ã b gãy, è b p hoàn toàn ý chí và l c lư ng o quân c u vi n c a gi c Minh do viên tư ng Li u Thăng c m u, thì o n văn th sáu, Nguy n Trãi l i t p trung di n t s th t b i th m h i c a o quân c u vi n c a gi c Minh do viên tư ng M c Th nh ch huy. M t lo t các a danh ư c Nguy n Trãi s d ng di n t nh ng tr n chi n th ng c a nghĩa quân Lam Sơn ti p t c bao vây, ti p t c tiêu di t ch vào cu i năm inh Mùi (1427). M t lo t các nhân danh ư c Nguy n Trãi dùng ch tên các tư ng c a gi c Minh tuy quy n cao ch c tr ng, nhưng ho c ã u hàng, ho c ã b ch y thoát thân. Và ng i ca s c m nh vô ch, khí th qu t kh i c a l c lư ng chính nghĩa (quân dân i Vi t) trư c th b bao vây, b cô l p, b thua au c a l c lư ng phi nghĩa (gi c Minh), ngoài vi c s d ng nhi u nhân danh, a danh, trong o n văn này Nguy n Trãi còn s d ng r t nhi u nh ng hình nh hùng tráng, nh ng bi u tư ng kì vĩ th hi n không khí, màu s c c a chi n tr n gi a ta và ch. 4.7. o n văn th b y (t …T c th thành c m, b kí tr o tàn t t kh t liên chi vĩ… n …Hàm s văn tri) ây là o n văn k t thúc bài cáo. Nguy n Trãi ã s d ng nhân danh nêu tên nh ng viên hàng tư ng c a gi c Minh khi chi n tranh ã k t thúc, nh m trư c h t là làm rõ ch trương toàn quân vi thư ng… [18, tr 109] h t s c úng n c a B ch huy nghĩa quân Lam Sơn; ng th i nh n m nh tinh th n nhân o, tư tư ng yêu hòa bình c a dân t c i Vi t khi ch m d t chi n tranh. V i tên g i m t s qu trong Kinh D ch (Càn, Khôn, B , Thái) ư c s d ng trong o n văn b ng th pháp ngh thu t ho c ghép n i thành m t danh t chung (càn khôn), ho c i sánh như nh ng tính t (b >< thái); và cùng v i m t s bi n pháp ngh sè 7 (189)-2011 thu t khác (dùng i n c văn h c Trung Qu c, dùng câu văn dài - ng n, dùng danh t riêng chuy n hóa thành danh t chung, v.v), Nguy n Trãi ã vi t o n văn tươi sáng nh t bài cáo nh m tuyên b s nghi p “bình Ngô” c a quân dân i Vi t ã hoàn thành t t p và báo hi u ti n xán l n, tương lai huy hoàng, r ng r c a dân t c. 5. K t lu n 5.1. Có th nói, ngh thu t s d ng danh t riêng vi t Bình Ngô i cáo là m t trong nh ng thành công c a Nguy n Trãi trong quá trình sáng tác nên áng văn chính lu n n i ti ng có m t không hai này. Ngoài nhân danh, a danh là hai ki u danh t riêng ư c Nguy n Trãi s d ng nhi u vi t Bình Ngô i cáo, tác gi còn chuy n hóa tính ch t nh ng t v n là danh t riêng (tên sách c , tên v th n, tên m t s qu trong Kinh D ch…) thành nh ng danh t chung, hay thành nh ng tính t di n t ý nghĩa câu văn trong Bình Ngô i cáo thêm sâu s c. 5.2. i m n i b t nh t trong khi dùng danh t riêng vi t Bình Ngô i cáo c a Nguy n Trãi là vi c tác gi s d ng các nhân danh nh m ch tên nh ng viên tư ng gi c Minh b b i tr n, s d ng các a danh nh m nêu b t nh ng tr n th ng l n c a nghĩa quân Lam Sơn. i u ó có ý nghĩa: vi t Bình Ngô i cáo, Nguy n Trãi không ch ch ng minh v i m i ngư i r ng nghĩa quân Lam Sơn vì ã giương cao ng n c “nhân nghĩa”; c u nư c c u dân, cho nên ã chi n th ng v vang b n gi c Minh xâm lư c b t nhân, b t nghĩa; mà còn làm sáng t v p truy n th ng c a dân t c i Vi t vì chu ng nhân nghĩa nên r t nhân o và r t yêu hòa bình. 5.3. Nh k t h p danh t riêng m t cách hài hòa, chính xác, iêu luy n, tinh t v i các phương ti n ngôn t ngh thu t khác (thu t ng chính tr - văn hóa - xã h i, i n c văn