Nghiên cứu chọn tạo và phát triển các dòng lúa kháng đạo ôn và chất lượng cao bằng công nghệ tế bào và trợ giúp của các chỉ thị phân tử

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lúa trồng (Oryza sativa) là cây lương thực quan trọng có diện tích 148,4 triệu hécta trên thế giới, (trong đó Châu Á 135 triệu hecta). Việt Nam có diện tích sản xuất lúa 4,36 triệu hecta, sản lượng 34,6 triệu tấn, năng suất bình quân 4,67tấn/hecta, xuất khẩu 4 triệu tấn gạo năm 2003 (đồng bằng sông Cửu Long có sản lượng lúa 17,6 triệu tấn, năng suất 4,61tấn/hecta) [2] [6][15]. Nghiên cứu ứng dụng về cây lúa trong thời gian qua đóng góp vào sự phát triển nông nghiệp Việt Nam là kết quả với sự hợp tác...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu chọn tạo và phát triển các dòng lúa kháng đạo ôn và chất lượng cao bằng công nghệ tế bào và trợ giúp của các chỉ thị phân tử

ViÖn khoa häc vµ c«ng nghÖ quèc gia ViÖn c«ng nghÖ sinh häc ®Ò tµi nckh cÊp nhµ n−íc nghiªn cøu c«ng nghÖ tÕ bµo vµ kü thuËt chØ thÞ ph©n tö phôc vô chän t¹o gièng c©y trång (thuéc Ch−¬ng tr×nh KC 04, m· sè KC 04.08) ®Ò tµi nh¸nh nghiªn cøu chän t¹o vµ ph¸t triÓn c¸c dßng lóa kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao b»ng c«ng nghÖ tÕ bµo vµ trî gióp cña c¸c chØ thÞ ph©n tö CN§T: NguyÔn §øc Thµnh Hµ Néi - 2005
Ch−¬ng tr×nh Khoa häc c«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc KC-04 _________________________________________________________ B¸o c¸o thùc hiÖn ®Ò tµi thuéc Ch−¬ng tr×nh KC04 (giai ®o¹n 2001-2004) 1. Tªn ®Ò tµi: Nghiªn cøu sö dông c«ng nghÖ tÕ bµo vµ kü thuËt chØ thÞ ph©n tö phôc vô chän t¹o gièng c©y trång, M· sè: KC.04.08 Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS. TSKH. Lª ThÞ Muéi 2. §Ò tµi nh¸nh: Nghiªn cøu chän t¹o vµ ph¸t triÓn c¸c dßng lóa kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao b»ng c«ng nghÖ tÕ bµo vµ trî gióp cña c¸c chØ thÞ ph©n tö. Chñ nhiÖm ®Ò tµi nh¸nh: PGS. TS . NguyÔn §øc Thµnh 3. Thêi gian thùc hiÖn: 2001 - 2004 4. Kinh phÝ ®−îc cÊp: 150 triÖu 5. Nh÷ng ng−êi thùc hiÖn: PGS. TS. NguyÔn §øc Thµnh TS. Phan ThÞ B¶y KS. NguyÔn Thuý H¹nh Th. S. Qu¸ch Thi Liªn KTV. §µo ThÞ H¹nh Th.S. Lª ThÞ BÝch Thuû Hµ Néi - 2004 1
B¸o c¸o thùc hiÖn ®Ò tµi thuéc Ch−¬ng tr×nh KC04 (giai ®o¹n 2001-2004) 1. Tªn ®Ò tµi: Nghiªn cøu sö dông c«ng nghÖ tÕ bµo vµ kü thuËt chØ thÞ ph©n tö phôc vô chän t¹o gièng c©y trång, M· sè: KC.04.08 Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS. TSKH. Lª ThÞ Muéi 2. §Ò tµi nh¸nh: Nghiªn cøu chän t¹o vµ ph¸t triÓn c¸c dßng lóa kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao b»ng c«ng nghÖ tÕ bµo vµ trî gióp cña c¸c chØ thÞ ph©n tö. Chñ nhiÖm ®Ò tµi nh¸nh: PGS. TS . NguyÔn §øc Thµnh 3. Thêi gian thùc hiÖn: T10/2001-T10/2004 4. Kinh phÝ ®−îc cÊp: 150 triÖu 5. Nh÷ng ng−êi thùc hiÖn: PGS. TS. NguyÔn §øc Thµnh TS. Phan ThÞ B¶y KS. NguyÔn Thuý H¹nh Th. S. Qu¸ch Thi Liªn KTV. §µo ThÞ H¹nh Th.S. Lª ThÞ BÝch Thuû 6. Néi dung nghiªn cøu theo hîp ®ång: + T¹o c¸c cÆp lai gi÷a c¸c gièng kh¸ng ®¹o «n víi gièng lóa cã chÊt l−îng g¹o tèt, n¨ng xuÊt cao + Thu c¸c thÕ hÖ con lai F1, nu«i cÊy bao phÊn ®Ó t¹o dßng thuÇn + Sö dông chØ thÞ ph©n tö ®· x¸c ®Þnh ®Ó ®¸nh gi¸ sím c¸c con lai cã tÝnh kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao. + Trång vµ theo dâi c¸c ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc c¸c thÕ hÖ con lai 7. C«ng viÖc ®· tiÕn hµnh vµ kÕt qu¶ ®¹t ®−îc a.Thu thËp, trång, ®¸nh gi¸ vµ l−u gi÷ c¸c gièng lóa kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao: - §· thu ®−îc 11 gièng/dßng lóa trong ®ã cã 6 gièng kh¸ng ®¹o «n, 5 gièng cã chÊt l−îng cao. b. Lai t¹o ®Ó thu h¹t F1: - §· t¹o ®−îc 14 cÆp lai gi÷a c¸c gièng kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng cao (b¶ng 1, phô 2
lôc) - Trång c¸c c©y F1 cña 14 cÆp lai, ®ång thêi nh©n vµ gi÷ c¸c c©y F1 trong ®iÒu kiÖn in vitro c. Nu«i cÊy bao phÊn c¸c dßng c©y F1 ®Ó t¹o dßng thuÇn: - NhËn ®−îc 93 dßng c©y tõ bao phÊn cña 10 cÆp lai (b¶ng 2, phô lôc) d. Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ b»ng chØ thÞ ph©n tö tÝnh kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng g¹o: - T¸ch ADN genome tõ 92 dßng c©y gåm c¸c dßng ®¬n béi kÐp, c¸c dßng c©y ë c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau vµ c¸c gièng/dßng bè mÑ ®Ó ph©n tÝch ADN - §· thiÕt kÕ vµ ®Æt tæng hîp 9 cÆp måi liªn quan ®Õn tÝnh kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng g¹o (hµm l−îng amylose, ®é bÒn gen, mïi th¬m, ®é dµi h¹t v.v.) - Sö dông c¸c chØ thÞ RG64, RG28, RG171, Wx1, Wxa, Wxb, G243, RZ323, RZ284 ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¸ng ®¹o «n vµ chÊt l−îng (hµm l−îng amylose, ®é bÒn gen, mïi th¬m, ®é dµi h¹t v.v.) ë 5 dßng c©y tõ bao phÊn vµ 2 dßng c©y F3. KÕt qu¶ nhËn ®−îc lµ: víi måi RG64 (liªn kÕt víi tÝnh kh¸ng ®¹o «n) cã thÓ ph©n biÖt ®−îc c¸c dßng kh¸ng ®¹o «n. §· x¸c ®Þnh mét sè dßng c©y lai F3 vµ 4 dßng c©y tõ h¹t phÊn mang chØ thÞ kh¸ng ®¹o «n. - Trong sè c¸c måi kh¸c, cã måi G243 (liªn kÕt víi gel mÒm) vµ RZ284 (liªn kÕt víi ®é dµi h¹t) còng cã thÓ cho thÊy sù kh¸c nhau gi÷a bè mÑ vµ con lai mang c¸c tÝnh tr¹ng t−¬ng øng. ®. Trång vµ theo dâi ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc cña 71 dßng thÕ hÖ con lai vµ 61 dßng c©y tõ bao phÊn: §· theo chiÒu cao c©y, sè nh¸nh, sè h¹t trªn b«ng, h×nh th¸i h¹t (b¶ng 3, Phô lôc) e. Thu ho¹ch c¸c dßng lai vµ ®¬n béi kÐp tõ bao phÊn vµ chän dßng: §· chän ®−îc 2 dßng c©y F3, F5 vµ 2 dßng c©y ®¬n béi kÐp tõ nu«i cÊy bao phÊn mang ®Æc ®iÓm ph©n tö kh¸ng ®¹o «n vµ cã chÊt l−îng g¹o kh¸ (dùa vµo ®é dµi h¹t vµ ph©n tÝch sinh hãa h¹t nh− hµm l−îng amylose, ®é bÒn gel, mïi th¬m) f. §−a kh¶o nghiÖm Quèc gia mét dßng (HPKW1) chÊt l−îng cao g. C«ng bè 2 bµi b¸o vµ ®µo t¹o 1 sinh viªn. 8. KÕ ho¹ch tiÕp theo 2005 - 2006 + KiÓm tra tÝnh kh¸ng ®¹o «n trong nhµ líi vµ trªn ®ång ruéng, theo dâi ®¸nh gi¸ c¸c ®Æc ®iÓm n«ng häc ®Ó chän dßng −u tó + Hoµn thiÖn qui tr×nh ®¸nh gi¸ chÊt l−îng h¹t dùa vµo chØ thÞ ph©n tö vµ sinh ho¸ 3
+ Ph©n tÝch c¸c chØ tiªu sinh ho¸ liªn quan ®Õn chÊt l−îng h¹t (hµm l−îng protein, hµm lîng amylose, nhiÖt ®é ho¸ hå, ®é bÒn gel) cña mét sè dßng chän läc + Chän 2 dßng ®Ó kh¶o nghiÖm vµo cuèi 2004 vµ 2 dßng vµo 2005 4
Phô lôc 1. KÕt qu¶ lai t¹o: B¶ng1. B¶ng c¸c tæ hîp lai gi÷a c¸c gièng lóa kh¸ng bÖnh ®¹o «n vµ gièng lóa chÊt l−îng cao chän läc TT CÆp lai Môc tiªu chän dßng 1 Moroberekan/KDML105 Lóa kh¸ng ®¹o «n, chÊt l−îng cao 2 Moroberekan/WAB56-125 Lóa kh¸ng ®¹o «n,chÊt l−îng cao 3 C101A51/KDML105 Lóa kh¸ng ®¹o «n, chÊt l−îng cao 4 C71/KDML105 Lóa kh¸ng ®¹o «n , chÊt l−îng cao 5 TÎ tÐp/Q5 Lóa kh¸ng ®¹o «n n¨ng su¸t cao 6 Q5/KDML105 Lóa n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng tèt 7 KDML105/WAB56-125 Lóa chÊt l−îng cao Vµ ng−îc l¹i 8 WAB56-125/TÎtÐp Lóa kh¸ng ®¹o «n chÊt l−îng cao 9 Khang d©n/Moroberekan Lóa kh¸ng ®¹o «n chÊt l−îng kh¸ 10 Khang d©n/TÎtÐp Lóa kh¸ng ®¹o «n chÊt l−îng kh¸ 11 BR12/WAB56-125 Lóa kh¸ng ®¹o «n, chÊt l−îng kh¸ 12 BR12/T¸m th¬m Lóa kh¸ng bÖnh ®¹o «n, chÊt l−îng tèt 13 BR12/KDML105 Lóa kh¸ng bÖnh ®¹o «n, chÊt l−îng tèt 14 C71/WAB56-125 Lóa kh¸ng bÖnh ®¹o «n, chÊt l−îng tèt 2. KÕt qu¶ nu«i cÊy bao phÊn: NhËn ®−îc 1079 dßng m« sÑo vµ 387 dßng c©y t¸i sinh ( trong ®ã cã 93 dßng c©y xanh) tõ m« sÑo nu«i cÊy bao phÊn cña c¸c tæ hîp lai (b¶ng2). B¶ng 2. KÕt qu¶ t¹o m« sÑo vµ t¸i sinh c©y tõ nu«i cÊy bao phÊn CÆp Sè bao Sè m« sÑo h×nh T¸i sinh c©y lai ph©n thµnh vµ cÊy Sè m« t¸i sinh Sè m« t¹o c©y Sè m« t¹o c©y nu«i cÊy chuyÓn c©y xanh b¹ch t¹ng Sè m« % Sè m« % Sè m« % Sè m« % 1 750 38 5,1 12 31,5 2 16,6 10 83,4 2 720 130 18 94 72,3 32 34 62 66 3 870 285 32,7 44 15,4 15 34 29 66 4 1050 140 13,3 16 14,4 2 12,5 14 87,5 5 1870 131 7 59 45 3 5 56 95 6 2160 248 11 111 44 29 20 82 74 7 735 51 7 22 43 2 9 20 81 8 660 26 4 20 76,9 6 30 14 70 9 300 12 4 3 25 0 0 3 100 10 930 28 3 6 21,4 2 33 4 67 Tæng 1079 387 93 Chó thÝch b¶ng 1: thø tù c¸c cÆp lai nh− sau 1. Moroberekan/ KDM L 105 2. Moroberekan/ WAB 56- 125 3. BR12/ WAB56-125 4. C71/ KDML105 5. Kh¸ng d©n/Moroberekan 6. WAB56-125/TÎ tÐp 7. WAB56-125/KDML105 8. Q5/KDML105 9. C101A51/KDML105 10. TÎ tÐp 5
H×nh 1. M« sÑo t¹o tõ h¹t phÊn cÆp lai Moroberekan vµ WAB56-125 trªn m«i tr−êng th¹ch H×nh2. C©y lóa t¸i sinh tõ m« sÑo nu«i cÊy bao phÊn c©y F1 cÆp lai Moroberekan vµ WAB56-125 3. KÕt qu¶ sö dông c¸c chØ thÞ ph©n tö ®Ó ph¸t hiÖn sím c¸c dßng lóa kh¸ng bÖnh ®¹o «n chÊt l−îng cao Ph¶n øng PCR víi cÆp måi RG64 431, RG64 432 vµ c¸c måi liªn quan ®Õn chÊt l−îng g¹o (Wxa, RZ284, RG28, G243A) ®· b−íc ®Çu chän ®−îc 5 dßng lóa ®¬n béi kÐp (HPMD4, HPMD6 vµ HPMD9, HPMD13, HPMD20) mang ®o¹n ADN liªn kÕt víi gen kh¸ng bÖnh ®¹o «n pi-2(t) vµ 2 dßng c©y F3 (F3C1 vµ F3C10) võa cã tÝnh kh¸ng bÖnh ®¹o «n võa cã c¸c ®Æc ®iÓm chÊt l−îng g¹o tèt tõ tæ hîp lai Moroberekan vµ WAB56-125 6
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 1400 bp 1200 bp (B¨ng liªn kÕt víi gen kh¸ng ®¹o «n Pi-2(t) 1000 bp H×nh 3. §iÖn di ®å s¶n phÈm PCR cña ADN mét sè dßng lóa tõ nuoi cÊy bao phÊn c©y F1 cÆp lai Moroberekan vµ WAB56-125 víi cÆp måi RG64 431vµ RG64 432 M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 500bp B¨ng 390bp liªn KÕt víi tÝnh th¬m Cña g¹o H×nh 4. §iÖn di ®å s¶n phÈm PCR cña ADN mét sè c©y lóa lai víi måi RG28 Chó thÝch h×nh 4: 1. ADNc©y WAB56125; 2. KDMKL105(c©y lóa th¬m ®· ®−îc x¸c ®Þnh) 3.TÎ tÐp; 4 – 9 C¸c c©y lai F5 cña cÆp lai WAB56.125 vµ KDML105(WK) M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 500bp H×nh 5. S¶n phÈm PCR cña ADN c¸c c©y lóa lai chän läc víi måi RZ284 (Måi liªn kÕt ®é dµi h¹t. 7
Chó thÝch h×nh 5: 1 – 5 c¸c c©y lóa lai F5 cña cÆp lai WK 7. c©y F1 cña cÆp lai WK; 8. C©y KDML105( C©y bè cña cÆp laiWK 9. C©y WAB56.125 (C©y mÑ cña cÆp lai WK 10. C©y tÎ tÐp 4. KÕt qu¶ theo dái ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc mét sè dßng lóa chän läc. Chóng t«i ®· tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm ®ång ruéng ®Ó kiÓm tra mét sè chØ tiªu n«ng sinh häc ë mét sè dßng lóa nhËn ®−îc tõ nu«i cÊy bao phÊn. KÕt qu¶ cho thÊy, nh×n chung c¸c chØ tiªu n«ng häc ë 5 dßng lóa nhËn ®−îc tõ nu«i cÊy bao phÊn cã hÖ sè biÕn ®æi di truyÒn kh«ng ®¸ng kÓ, ®Æc biÖt c¸c c©y trong cïng mét dßng lµ t−¬ng ®èi ®ång ®Òu (b¶ng 2). B¶ng 3. Møc ®é biÕn ®éng mét sè chØ tiªu h×nh th¸i ë c¸c dßng lóa nu«i cÊy bao phÊn ChØ tiªu Cao c©y Dµi b«ng Sè h¹t Dµi h¹t Réng h¹t ch¾c/b«ng Tªn dßng X Cv X Cv X Cv X Cv X Cv % % % % % 95,8 3,2 28,7 6,0 164,5 14 7,58 2,5 2,7 2,0 ±1,9 ±1,7 ±26,6 ±0,31 ±0,07 HPMD4 102,2 4,0 22,7 7,0 185,7 14 6,7 2,5 2,38 2,5 ±2,2 ±2,2 ±27,4 ±0,10 ±0,08 HPMD6 27,3± 7,2 100,3 3,5 273,3 17 6,92 1,5 2,5 2,0 ±2,8 ±24,6 ±0,18 ±0,07 HPMD9 2,1 90,5 4,0 20,1 7,0 144,4 15 7,2 1,5 2,54 2,0 ±3,3 ±1,9 ±22,6 ±0,13 ±0,08 HPMD13 96,7 3,8 22,5 6,8 145,4 13 6,8 2,0 2,8 2.0 ±3,5 ±1,8 ± 21,2 ±0,2 ± HPMD20 97,3 3,2 23,9 6,5 151,5 14 6,86 2,0 2,84 2,0 Moroberekan ±3,0 ±1,6 ±22,2 ±0,21 ±0,05 98,3 3,5 20,4 8,5 142,9 11 7,25 2,0 2,82 2,0 WAB56-125 ±4,5 ±2,0 ±16,3 ±0,23 ±0,08 Chó thÝch b¶ng2: X lµ gi¸ trÞ trung b×nh mÉu Cv lµ hÖ sè biÕn ®æi di truyÒn 5. KÕt qu¶ ph©n tÝch sinh ho¸ mét sè dßng lóa tõ nu«i cÊy bao phÊn Bèn dßng lóa tõ nu«i cÊy bao phÊn cã triÓn väng ®· ®−îc lÊy mÉu h¹t ph©n tÝch c¸c chØ tiªu sinh ho¸ liªn quan ®Õn chÊt l−îng nÊu n−íng vµ ¨n uèng cña g¹o nh−: hµm l−îng protein, hµm l−îng Amylose, nhiÖt ®é ho¸ hå vµ ®é bÒn thÓ gel, KÕt qu¶ cho thÊy (b¶ng 3) c¸c dßng lóa chän läc tõ nu«i cÊy bao phÊn c©y lai F1 tæ hîp lai (Morobekan/WAB 56-125) lµ nh÷ng dßng lóa cã chÊt l−îng tèt. §Æc biÖt cã dßng lóa HPMD9 cã hµm l−îng Amylose 21,5, nhiÖt ®é ho¸ hå TB vµ ®é dµi gel mÒm nªn c¬m g¹o tõ dßng nµy sÏ rÊt mÒm dÎo, kh«ng bÞ cøng khi ®Ó nguéi vµ dßng HPMD4 cã ®é dµi gel lo¹i TB, hµm l−îng Amylose thÊp vµ nhiÖt ®é ho¸ hå trung b×nh nªn còng cho c¬m mÒm dÎo. 8
B¶ng 4. kÕt qu¶ ph©n tÝch sinh ho¸ mét sè dßng/gièng lóa thÝ nghiÖm Tªn Protein Amylose NhiÖt ®é ho¸ hå ChiÒu dµi Gel C (mm) dßng/gièng % CK % CK Ph©n NhiÖt ®é Ph©n Sau Sau Ph©n lóa 30’ 60’ lo¹i ho¸ hå lo¹i lo¹i (0oC) WAB56-125 11,93 15,25 ThÊp 70-74 TB 69 71 MÒm Moroberekan 10,18 20,52 TB
11 BR12/ 1 dßng 1 dßng F5 Lóa kh¸ng ®¹o «n, WAB56-125 KÐm ph¸t triÓn (BW12) chÊt l−îng kh¸ 12 BR12/T¸m th¬m 2 dßng 1 dßng Lóa kh¸ng bÖnh ®¹o KÐm kh«ng «n, chÊt l−îng cao ph¸t triÓn 13 BR12/KDML105 1 dßng 1 dßng KÐm kh«ng ph¸t triÓn 14 C71/WAB56-125 2 dßng 1 dßng KÐm kh«ng ph¸t triÓn Dù kiÕn : Cuèi n¨m 2004 sÏ ®−a kh¶o nghiÖm 2 dßng thuÇn ( HPKW1, BW12) Cuèi n¨m 2005 ®−a kh¶o nghiÖm 2 dßng HPMK1, KDM1, c¸c dßng cßn l¹i sÏ ®−a kh¶o nghiÖm vµo c¸c n¨m tiÕp theo. Mét sè h×nh ¶nh c¸c dßng lóa chän läc ph¸t triÓn ngoµi ®ång ruéng H×nh 6. Dßng lóa ®¬n béi kÐp HPMK1 nhËn ®−îc tõ nu«i cÊy bao phÊn c©y F1 cÆp lai Moroberekan vµ KDML105 trång trong nhµ l−íi vô ®«ng 2003 H×nh 7. C©y lóa ®¬n béi kÐp HPMD4 nhËn ®−îc tõ nu«i cÊy bao phÊn c©y F1 cÆp lai Morroberekan vµ WAB56-12 10
H×nh 8. Dßng lóa ®¬n béi kÐp HPKW1 nhËn ®−îc tõ tæ hîp lai KDML105 vµ WAB56-125 H×nh 9. Dßng lóa lai F3 KDM1 nhËn tõ cÆp lai Moroberekan vµ Khang d©n trång vô ®«ng 2003 11
H×nh 10.Dßng lóa F6 BW12 trång vô xu©n 2004 H×nh11. Dßng lóa F4 KDM1 tõ cÆp lai Khang d©n vµ Moroberekan trång vô xu©n 2004 12
H×nh 12. Dßng lóa F4 KDM2 tõ cÆp lai Khang d©n vµ Moroberekan trång vô xu©n 2004 H×nh 13. Dßng lóa HPMK1tõ c¨p lai Morobereka vµ KDML105 trång vô xu©n 2004 13
H×nh 14. Dßng lóa KW1tõ cÆp lai KDML105 vµ WAB56-125 trång vô xu©n 2004 7. C¸c c«ng tr×nh ®· c«ng bè Hoµn thµnh 2 bµi b¸o (1 bµi nhËn ®¨ng t¹i héi nghÞ CNSH th¸ng 12 n¨m 2003 vµ 1 bµi nhËn ®¨ng trªn t¹p chÝ Sinh häc). 14