Nghiên cứu độc học môi trường và sức khỏe con người (In lần thứ 3): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:90

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 cuốn sách "Độc học, môi trường và sức khỏe con người" cung cấp cho người đọc các kiến thức: Một số khái niệm cơ bản về độc học, môi trường và sức khỏe con người, các dạng độc chất; sự hấp thụ, phân bố và đào thải, các yếu tố ảnh hưởng đến độc tính. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu độc học môi trường và sức khỏe con người (In lần thứ 3): Phần 1

TRỊNH THỊ T H A N H Đ Ộ C H Ọ C , M Ô I T R Ư Ờ N G V À S Ú C K H O E C O N N G Ư Ờ I (In lần thứ 3) NHÀ X U Ấ T BẢN ĐẠI H Ọ C Q u ố c GIA HÀ N Ộ I
TRỊNH THỊ T H A N H Đ Ộ C H Ọ C , M Ô I T R Ư Ờ N G V À S Ứ C K H O E C O N N G Ư Ờ I (In lần thứ 3) NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C Q U Ố C GIA HÀ N Ộ I
Chịu trách nhiệm xuất bản Giam đốc: PHÙNG Quốc BẢO ' Tống biên tập: NGUYÊN T H I Ệ N GIÁP Nhận xét: GS TS ĐÀO NGỌC PHONG PGS. TS B Ù I L A I PGS. TS N G U Y Ễ N Q u ố c K H A N G Biên tập và sửa bài: TS LƯƠNG LÃNG LAN HƯƠNG Trình bảy bìa: NGỌC ANH ĐỘC HỌC, MÔI TRƯỜNG VÀ s ứ c KHOE CON NGƯỜI Mã số: 01.89.ĐH.2003 In 1000 cuốn, tại Nhà in Đai học Quốc gia Hà Nội Số xuất bản: 182/27/CXB. s ố trích ngang 118 KH/XB in xong và nộp lưu chiểu Quý li năm 2003
P r e f a c e T h e textbook ô n "Toxicology and environmental health" has been established i n t h e f r a m e w o r k of the project "Capacity building for environmentaỉ management in Vietnam". The educational component of the project targets the Master programme, organised hy the Faculty of Environmental Sciences á t the H a n o i U n i v e r s i t y of Science, V i e t n a m N a t i o n a l U n i v e r s i t y . A s p e c i í ì c project objective was to develop r e í e r e n c e materials f o r the students. The result is five textbooks, including this one, which have been published with the Vietnam N a t i o n a l U n i v e r s i t y P u b l i s h i n g House, whose co- o p e r a t i o n enabled 750 copies to be published, instead of the o r i g i n a l t a r g e t of 250 copies. Peer revievv is c r u c i a l f o r q u a l i t y control a n d has been a s t r u c t u r a l component of the textbook development. The m a i n objective of the peer revievv process was to generate comments a n d detailed suggestions to i m p r o v e the manuscripts. Dr. Trinh Thi Thanh completed a d r a f t textbook i n J a n u a r y 1999. I n March 1999, the H a n o i U n i v e r s i t y of Science organised a review \vorkshop, in which twenty-seven academics p a r t i c i p a t e d . The r e v i e w was based ôn the f o l l o w i n g m a i n c r i t e r i a , s é t by t h e u n i v e r s i t y : 1) scientific q u a l i t y ; 2) u p - t o - dateness; 3) pedagogical q u a l i t y . I n a d d i t i o n , an extensive e x t e r n a l peer r e v i e w was completed, i n c l u d i n g scientists f r o m u n i v e r s i t i e s a n d research i n s t i t u t e s i n H a n o i and H o C h i M i n h C i t y . A í ĩ n a l revievv was organised by the p u b l i s h i n g house. T h e authors have adapted their manuscripts according to the c o m m e n t s expressed. ì
Acknovvledgẹments Ô n b ẹ h a l f o f t h e P r o j e c t A d v i s o r y C o m m i t t e e , we w o u l d l i k e to c o n g r a t u l a t e the a u t h o r , Dr. Trinh. Thi Thanh oi t h e F a c u l t y of Environmental Scíences, for successfully c o m p l e t i n g the d e v e l o p m e n t o f t h i s t e x t b o o k . W e t a k e t h e o p p o r t u n i t y to k i n d l y t h a n k Prof. Dao Ngoe Phong, Hanoi University of Medicine, Ass. Prof. Bui Lai, I n s t i t u t e of T r o p i c a l B i o l o g y á t t h e N a t i o n a l C e n t r e í b r N a t u r a l Science a n d T e c h n o l o g y i n H o C h i M i n h c i t y a n d Ass. Prof. Nguyên Quoc Khang, Faculty of Biology, H a n o i University of Science, V i e t n a m N a t i o n a l U n i v e r s i t y , for their active participation in the peer revievv process. Also, we acknowledge the constructive co-operation of the Vietnam National University Publishing House. F i n a l l y , w e express our sincerest g r a t i t u d e to t h e European Commission f o r f u n d i n g the p r o j e c t ô n "Capacity building for environmental management in Vietnam" and enabling t h 3 d e v e l o p m e n t a n d p u b l i c a t i o n of the t e x t b o o k ô n "Toxicology and enưironmental health". The editors, Prof. Mai Dinh Yên, Faculty of Biology, Hanoi University of Science, Vietnam National University Prof. Lúc Hens, Department of Hnman Ecology, Free ưniversity of Brussels (VUB) Mr. Eddy Nierynck, Department of Human Ecology, Free University of Brussels (VUB) 2
Lài giới thiệu Cuốn sách "Dóc hoe, Môi trường và Sức khỏe con người" được b i ê n s o ạ n t r o n g k h u ô n k h ó của Đ ê á n : " X â y d ự n g N ă n g lực Q u à n lý M ô i t r ư ờ n g ớ V i ệ t N a m " . M ụ c t i ê u đ à o t ạ o của đ ề á n là c h ư ơ n g t r ì n h đ à o t ạ o T h ạ c sv do K h o a Mói trường. T r ư ờ n g Đ ạ i học K h o a học T ự n h i ê n . Đ ạ i học Quốc gia H à N ộ i t h ú c h i ệ n . M ụ c t i ê u đặc b i ệ t của đ ề á n l à t ă n g " c ư ờ n g c u n g c ấ p c á c í ni l i ệ u t h a m k h ả o cho s i n h v i ê n . K ế t q u ả l à 5 c u ố n sách g i á o t r ì n h đ ã được N h à x u ấ t b ả n Đ ạ i học Q u ô c g i a H à . N ộ i x u ấ t b ả n vò đ ã ro t h ể i n được 750 c u ố n t h a y vi n h i ê n , v ụ l ấ c đ ầ u l à 250 cu ô n . C ô n g v i ệ c n h ậ n x é t đ á n h giá là q u a n t r ọ n g cho c h á t l ư ợ n g c u ố n s á c h đ ã được c h ú ý t r o n g suốt q u á t r ì n h b i ê n soạn. M ụ c đ í c h c h í n h c ủ a c ô n g v i ệ c n à y là p h ả n b i ệ n v à đ ó n g g ó p c á c ý k i ê n n h à m n â n g cao c h ấ t l ư ợ n g c á c b ả n t h ả o . Sau k h i T S T r ị n h T h ị T h a n h h o à n t h à n h b ả n t h ả o v à o t h á n g Ì n ă m 1999, t h á n g 3 n ă m 1999, T r ư ờ n g Đ ạ i học K h o a học T ự n h i ê n Đ ạ i học Quốc gia H à N ộ i đ ã t ổ chức H ộ i t h ả o d ê đ á n h g i á n g h i ệ m t h u v ớ i sự t h a m d ự c ủ a 27 n h à k h o a học M ô i t r ư ờ n g . V i ệ c đ á n h g i á n g h i ệ m thu c ă n cứ v à o 3 t i ê u c h u ẩ n c h í n h của s á c h g i á o t r ì n h m à T r ư ờ n g đ ề r a l à : 1) T í n h k h o a học; 2) T í n h cập n h ậ t h i ệ n t ạ i v à 3) T í n h s ư p h ạ m . N g o à i ra, c u ố n s á c h c ò n có sự t h a m gia n h ậ n x é t đ á n h g i á c ủ a c á c n h à k h o a học T r ư ờ n g đ ạ i học v à V i ệ n n g h i ê n c ứ u ở t h à n h p h ố H ồ C h í M i n h . Đ ặ c b i ệ t N h à x u ấ t b ả n Đ ạ i học Quốc gia H à N ộ i đ ã t r ự c t i ế p t h a m gia sửa c h ữ a b ả n t h ả o m ộ t c á c h c ô n g p h u đ ể c u ô n s á c h được h o à n t h i ệ n h ơ n . 3
T h a y m ặ t h ộ i đ ồ n g c ố v ấ n của đ ề á n , c h ú n g t ỏ i x i n c h ú c m ừ n g tác giả TS T r ị n h Thị Thanh - Khoa Môi trường đã h o à n t h à n h có k ế t q u ả c u ố n s á c h . N h â n dịp n à y c h ú n g t ô i c ũ n g x i n b à y t ỏ l ờ i c ả m ơn c h â n t h à n h t ớ i GS Đ à o Ngọc P h o n g - T r ư ờ n g Đ ạ i học Y k h o a H à N ộ i , PGS B ù i L a i - V i ệ n S i n h học N h i ệ t đ ớ i - T r u n g t â m K h o a học T ự n h i ê n v à c ô n g n g h ệ Quốc gia ở T h à n h p h ô H ồ C h í M i n h , PGS N g u y ễ n Quốc K h a n g , K h o a S i n h học T r ư ờ n g Đ ạ i học K h o a học T ự n h i ê n H à N ộ i đ ã t í c h cực t h a m gia v à o q u á t r ì n h n h ậ n x é t đ á n h g i á cho n ộ i d u n g của c u ố n s á c h . C h ú n g t ô i c ũ n g x i n c á m ơn v ề sự hợp t á c x â y d ự n g c ủ a Nhà x u ấ t b ả n Đ ạ i học Quốc gia H à N ộ i . Sau c ù n g c h ú n g t ô i x i n b à y t ỏ sự c á m ơ n c h â n t h à n h t ớ i H ộ i đ ồ n g c h â u Â u đ ã t à i t r ợ n g â n s á c h cho Đ ề á n " X â y d ự n g N ă n g lực Q u ả n lý M ô i t r ư ờ n g ở V i ệ t N a m " đ ể c u ố n s á c h "Độc học v à Sức k h ỏ e con n g ư ờ i " được b i ê n soạn và x u ấ t bản. Các biên táp: GS Mai Đình Yên - Khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học Tự Nhiên. Đại học Quốc gia Hà Nội. GS Lúc Hens - Bộ môn Sinh thái Nhân văn Trường Đại học Tự do Brussels, Vương quốc Bỉ (VUB). Eddy Nierynck - Bộ môn Sinh thái Nhân văn trường Đại học Tự do Brussels, Vương quốc Bỉ (VUB). 4
CÁC CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG SÁCH ADI Lượng t i ế p n h ậ n h à n g n g à y có t h ể chấp n h ậ n dược EPA H ộ i bảo vệ môi t r ư ờ n g M ỹ LD50 Lượng độc c h ấ t gây t ử vong 50% động v ậ t t h í nghiệm IARC Cơ quan n g h i ê n cứu ung t h ư quốc t ê JECFA Uy ban c h u y ê n v i ê n F A O / W H O v ề p h ụ gia thực phẩm JMPR H ộ i nghị liên hợp FAOAVHO về dư lượng h ó a c h ấ t bảo vệ thực v ậ t FEL N ồ n g độ trực t i ế p gây h ạ i LOAEL M ứ c t h ấ p n h ấ t được ghi n h ậ n là có ả n h h ư ở n g b ấ t lợi NOAEL M ứ c được ghi n h ậ n là k h ô n g gây ả n h h ư ở n g b ấ t lợi nao PTWI Lượng t i ế p n h ậ n h à n g t u ầ n có t h ể chịu đ ự n g dược TDI Lượng t i ế p n h ậ n h à n g n g à y có t h ể chịu đ ự n g được Tim Mức độ độc chất gây t ử vong 50% số lượng cơ t h ể sinh v ậ t t h í n g h i ệ m trong khoảng t h ò i gian n h ấ t định RfD L i ề u lượng n ề n (liều lượng ước t í n h con n g ư ờ i t i ế p xúc trong m ộ t n g à y m à k h ô n g x ả y ra m ộ t nguy cơ n à o đ ố i với sức khỏe trong suốt cả đời) UF Chỉ sô k h ô n g chắc c h ắ n MF Chỉ số b i ê n đôi 5
*£Ạ7 ít t í / ếTếỉể/ C ác chất ỏ n h i ễ m đ ã gây ra n h ữ n g tác động l à m suy t h o á i chất lượng môi t r ư ờ n g trong đó có môi t r ư ờ n g sống của con nguôi. Các loại độc chất lý, hóa và sinh học từ các nguồn ô n h i ễ m k h á c nhau gây ả n h h ư ờ n g x ấ u cho môi t r ư ờ n g và sức khoe con người. Đáy cũng c h í n h là một trong những v â n đổ t r ọ n " l â m được lĩnh vực môi t r ư ờ n g quan t â m và giải quyết. ĐÊ CÓ biện p h á p k i ế m soát, quan lý Lút v â n đê t r ê n . cần t h i ế t p h ả i có sự đ à o t ạ o cơ b ả n v ề l ĩ n h vực n à y . Vì vậy Giáo t r ì n h Độc học, Mòi trường và Sức khoe con nguôi được biên soạn n h ằ m mục đích dào tạo học viên vê: V Cơ chẽ x â m n h ậ p các dộc c h á t vào cơ t h ể con người t h ô n g qua các con đường hấp t h ụ , p h â n bô và đ à o t h ả i . V Liên k ế t các k i ế n thức vê thực tẽ môi t r ư ờ n g (Nguồn, t í n h c h ấ t v.v... các l o ạ i độc chất) với các kiên thức khoa học có liên quan về độc học. • Các n g u y ê n tắc cơ b ả n đ ể xây dựng, t h i ế t kê các n g h i ê n cứu về dộc học, môi t r ư ờ n g và sức khoe con người. N ộ i dung của giáo t r ì n h được t h ể h i ệ n qua 6 chương: C h ư ơ n g Ì - M ộ t số k h á i n i ệ m vê độc học, môi t r ư ờ n g và sức khoe con n g ư ờ i . 7
C h ư ơ n g 2 - C á c d ạ n g độc c h ấ t C h ư ơ n g 3 - Sự h ấ p t h ụ , p h â n b ố và d à o t h ả i C h ư ơ n g 4 - Các y ế u t ố ả n h h ư ở n g đ ế n độc t í n h C h ư ơ n g 5 - Đ á n h giá độ an t o à n C h ư ơ n g 6 - Đ á n h giá nguy cờ của độc c h ấ t C h ư ơ n g 7 - A n h h ư ở n g của m ộ t số c h ấ t nguy h ạ i t ố i sức khoe con n g ư ờ i T á c g i ả x i n c h â n t h à n h c á m ơn GS. L ú c Hens, GS. M a i Đ ì n h Yên, GS. Đ à o Ngọc Phong đ ã có n h ữ n g đ ó n g góp q u ý b á u vê c h u y ê n m ô n cho giáo t r ì n h . T r o n g q u á t r ì n h b i ê n soạn, chắc c h ắ n sẽ k h ô n g t r á n h k h ỏ i t h i ê u sót, t á c g i ả r ấ t mong n h ậ n được ý k i ế n đ ó n g góp của b ạ n đọc. TRỊNH THỊ THANH 8
Chương ì MỘT SỐ KHÁI NIỆM cơ BẢN VỀ ĐỘC HỌC, MÔI TRƯỜNG VÀ SỨC KHỎE CON NGƯỜI 1.1. ĐỊNH NGHĨA ĐỘC HỌC, ĐỘC HỌC, MÔI TRƯỜNG V À SỨC K H O E C O N N G Ư Ờ I Độc học-Môn khoa học nghiên cứu định tính và định lượng t á c h ạ i của các t á c n h â n hóa học, lý học, sinh học đôi với một cơ t h ê sông. Độc học cũng có t h ể được định nghĩa n h ư là "môn khoa học xác đ ị n h giới h ạ n an t o à n của n h ữ n g tác n h â n hóa học". Độc học là m ô n khoa học của các độc chất mang t í n h khoa học cơ b ả n và ứng dụng. Tóm lai có thê hiểu: Độc học là môn khoa học nghiên cứu về những mối nguy hiểm đang xảy ra hay sẽ xảy ra của các độc chất lên cơ thê sống. Độc học, môi t r ư ờ n g và sức khoe con n g ư ờ i (hay còn gọi là Độc học môi trường) - Môn khoa học n g h i ê n cứu về ả n h h ư ở n g của môi trường bị ô n h i ễ m bởi các độc chất lên sức khoe cộng đồng. M ặ c d ù các m ô n khoa học t r ê n có liên quan c h ặ t chẽ với 9
n h a u , smiíí mục đích, d ố i tượng, p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n c ứ u cụ t h ỏ cun c h ú n g thì l ạ i có sụ k h á c nhau, ví d ụ : • M ụ c đích CÚM m ô n dộc học hi bảo vệ sức khoe con n g ư ờ i tron.!.' í .'mu (iùn« li mức (.tộ cá t h ê . • M ụ c đít li c h í n h của môn dộc học, môi t r ư ờ n g và sức khoe cun n g u ô i k h ô n g p h ả i chỉ bảo vệ n h ữ n g cá t h ê m à còn đổ bao tồn cấu t r ú c và chức n ă n g của các h ệ sinh t h á i . B ê n c ạ n h đó, độc học, môi t r ư ờ n g và sức khỏe con n g ư ờ i còn có mục đ í c h n g h i ê n cứu t h i ế t lập tiêu c h u ẩ n môi t r ư ờ n g , đ á n h giá và suy đ o á n nồng độ của các: t á c n h â n t r o n g môi t r ư ờ n g , đ á n h giá r ủ i ro cho nhũn", q u ẩ n the sinh vật trong t h i " ! ! n h i ê n (ke ra quan thò !uiU nguôi) n o n g n h ữ n g d i ế u k i ệ n bị t i ê n xúc vối các c h á i ịĩ ây ũ n h i ê m môi t r ư ờ n g . 1.2. MỘT Sỏ KHÁI NIỆM VÀ NGUYÊN TÁC cơ BAN Chất nguy hại (dóc chất) Chất nguy hại là chất khi xâm nhập vào cơ thể gây nên cáo b i ê n đôi sinh lý. sinh hóa, p h á vỡ c â n b à n g s i n h học, g â y r ố i loạn chức n ă n g s ô n g b ì n h t h ư ờ n g , d ẫ n tới t r ạ n g t h á i b ệ n h lý của các cơ q u a n n ộ i t ạ n g , các h ệ t h ô n g (tiêu h ó a , t u ầ n hoàn. t h ắ n kinh...) hoặc t o à n bộ cơ t h ê . Theo Quy c h ế q u ả n lý c h ấ t t h ả i nguy h ạ i của C h í n h p h ủ V i ệ t N a m (ban h à n h 7/1999) quy đ ị n h : C h ấ t t h ả i nguy h ạ i là n h ữ n g c h ấ t t h ả i có chứa các c h ấ t hoặc họp c h ấ t có m ộ t t r o n g các đặc t í n h g â y nguy h ạ i trực t l é p (dễ c h á y , d ễ nô, l à m ngộ độc, d ễ ă n m ò n , d ễ l â y n h i ễ m và các đặc t í n h g â y nguy h ạ i k h á c ) hoặc t ư ơ n g t á c với các c h ấ t k h á c gả} nguy h ạ i t ố i m ô i t r ư ờ n g và sức khoe con n g ư ờ i . C h ấ t nguy h ạ i có trong môi t r ư ờ n g lao đ ộ p : có t h ể liên li)
l u â n Lởi một l o ạ i n g h ề n g h i ệ p n à o đó gọi là độc chát nghê nghiệp, còn b ệ n h do độc c h ấ t đó g â y ra gọi là bệnh nghề nghiệp. C h ấ t nguy h ạ i p h ụ thuộc v à o n h i ề u y ế u t ố t r o n g đó có l i ề u lượng hay nồng độ của c h ấ t . L i ề u lượng là đơn vị có k h ả n ă n g p h ả n ứ n g của c h ấ t h ó a học, lý học hay sinh học. L i ề u lượng có t h ể là k h ố i lượng t r ê n t h ể t r ọ n g (rag, g, m i / t r ọ n g lượng cơ t h ê ) hoặc là k h ố i lượng t r ê n đ ơ n vị b ể m ặ t t i ế p xúc của cơ t h ê (rag, g. m i / d i ệ n t í c h da). N ồ n g độ t r o n g k h ô n g k h í có t h ể được b i ể u d i ễ n n h ư đơn vị t r ọ n g lượng hay k h ố i lượng t r ê n m ộ t t h ê tích k h ô n g k h í n h ư p p m (ung/ m k h ô n g k h í ) . N ồ n g độ t r o n g nước có 3 t h ể b i ể u d i ễ n b ằ n g đ ơ n vị k h ố i lượng / lít nước (mg/1 = p p m hay ịigíì = ppb). C á c t á c h ạ i ở mức n h ẹ có t h ể phục h ồ i , còn ở mức n ặ n g t r ầ m t r ọ n g đôi k h i k h ô n g t h ể k h ắ c phục được. Ví d ụ , s ư n g p h ổ i hay t h a y đ ổ i h ó a t í n h của h u y ế t t h a n h ỏ mức n h ẹ t h ì có k h ả n ă n g chữa được, n h ư n g u n g t h ư t h ì r ấ t n ặ n g v à k h ó có t h ể chữa k h ỏ i . N h ữ n g t h a y đ ổ i b ấ t l ợ i ở mức n h ẹ bao gồm n h ư t h a y đ ổ i t i ê u h ó a thức ă n , t ă n g t r ọ n g lượng cơ t h ể , t h a y đ ổ i h o ạ t t í n h enzym v.v... C á c t á c đ ộ n g n ặ n g bao gồm n h ữ n g t h a y đ ổ i c ấ u t r ú c chức n ă n g của m ô l à m cho các chức n ă n g b ì n h t h ư ớ n g bị t h a y đ ổ i có t h ể d ẫ n t ớ i t ử vong. Các dạng tác nhân độc hại tiềm tàng bao gồm các t á c n h â n h ó a học (tự n h i ê n , t ổ n g hợp, h ữ u cơ hay vô cơ), v ậ t lý ( s ó n g đ i ệ n t ừ , v i s ó n g ) v à s i n h học (các độc c h ấ t v i n ấ m , t h ự c v à động vật). C á c t á c n h â n h ó a học, lý học có t h ể gây ra n h ữ n g t á c đ ộ n g có h ạ i b ằ n g việc t h a y đ ổ i sự t h ố n g n h ấ t , cấu t r ú c , chức n ă n g của m ô c ũ n g n h ư l à m t h a y đ ổ i q u á t r ì n h sinh t r ư ở n g , phát t r i ể n ... C á c t á c h ạ i có t h ể k h ắ c phục được hoặc đôi k h i k h ô n g li
t h ê k h ắ c phục d ẫ n đ ế n t ử vong. Đáp ứng Là phản ứng của toàn bộ cơ thể hay của một hoặc vài bộ p h ậ n của cơ t h ể s i n h v ậ t đ ố i với c h ấ t k í c h t h í c h (chất g â y đ á p ứng). C h ấ t k í c h t h í c h có t h ể có r ấ t n h i ề u d ạ n g , v à c ư ờ n g độ của đ á p ứ n g t h ư ờ n g là h à m s ố của cường độ c h ấ t k í c h t h í c h . C h ấ t k í c h t h í c h c à n g n h i ề u t h ì cường độ đ á p ứ n g t r o n g cơ t h ể x ả y ra c à n g lớn. K h i c h ấ t k í c h t h í c h là h ó a chất, t h ì đ á p ứ n g t h ư ờ n g là h à m s ố của l i ề u lượng v à m ố i q u a n h ệ n à y được gọi là m ố i q u a n h ệ liều lượng - đáp ứng. Những đáp ứng đối vối các tác nhân hóa hay lý học có thể x ả y ra ngay l ậ p tức hoặc x ả y ra m u ộ n hơn; có t h ể n h ẹ nặng- phục hôi hoặc k h ô n g phục h ồ i ; trực t i ế p hoặc g i á n t i ế p ; có t h ể có l ọ i hoặc b ấ t l ợ i (có h ạ i ) . C á c đ á p ứ n g đ ố i v ớ i các t á c n h â n p h ụ thuộc v à o đ i ề u k i ệ n t i ế p x ú c n h ư t h ò i gian, l i ề u lượng t i ế p xúc v.v... Các đáp ứng tại chỗ xuất hiện tại đúng điểm tiếp xúc giữa cơ t h ể và chất gây kích thích. Đ á p ứ n g dị ứng hay m ẫ n cảm là p h ả n ứng có h ạ i liên quan đ ế n h ệ thống m i ễ n dịch. Đ á p ứ n g là p h ả n ứng b ấ t b ì n h t h ư ớ n g hay k h ô n g đ ề u đ ặ n , có t h ể liên quan đ ế n h ệ thống m i ễ n dịch hoặc có t h ể gây ra n h ữ n g sự thay đ ổ i v ề gen t a i n h ữ n g đ i ể m l ắ n g đọng h ó a chất. Các yêu tố có thể ảnh hưởng đến kết quả của sự tương tác giữa các t á c n h â n h ó a học v à lý học bao gồm l i ề u lượng đặc t í n h h ó a , lý của t á c n h â n , t h ò i gian t i ế p x ú c với t á c * n h â n v à t ì n h t r ạ n g sức khoe của cơ t h ể t ạ i t h ò i đ i ể m t i ế p x ú c . L i ề u lượng p h ù hợp của dược p h ẩ m có t h ể có t á c d ụ n g chữa được bệnh. Tác nhân hóa học hay vật lý thường kết họp với nhauỏ mô, ở các cơ q u a n t i ế p n h ậ n . Cơ q u a n t i ế p n h ậ n có t h ể coi l à c á c "bến đ ị n h vị của h ó a chất". K h i t á c n h â n h ó a học t ạ o ra đ á p 12
ứ n g k h ô n g l i ê n q u a n đ ế n m ộ t cơ q u a n t i ế p n h ậ n r i ê n g b i ệ t n à o , p h ả n ứ n g gọi là đ á p ứ n g k h ô n g đặc t r ư n g . Cơ q u a n t i ế p n h ậ n là đ i ể m n h ạ y c ả m hay đ i ể m đ á p ứng, n ằ m t ạ i t ê b à o đôi t ư ợ n g m à c á c t á c n h â n v ậ t lý v à h ó a học c ù n g t á c động l ê n . Cơ quan t i ế p n h ậ n co t h ể đặc t r ư n g cho t á c n h â n h ó a học hay m ộ t n h ó m các h ó a chất. K h i l i ề u lượng h ó a c h ấ t t ă n g , lượng h ó a c h ấ t n h i ễ m v à o các cơ q u a n t i ế p n h ậ n có t h ể c ũ n g t ă n g theo. K h i số lượng các phức h ó a c h ấ t - cớ q u a n t i ế p n h ậ n t ă n g t h ì đ á p ứ n g của cơ t h ế t ă n g tỷ l ệ t h u ậ n với h à m lượng t i ế p xúc cho đ ế n k h i k h ô n g còn m ộ t cơ q u a n t i ế p n h ậ n n à o còn t ự do đ ể t i ế p n h ậ n nữa v à sự ôn đ ị n h được t h i ế t l ậ p . M ứ c độ đ á p ứ n g của cơ t h ể tỷ l ệ trực t i ế p v ố i số lượng cơ q u a n t i ế p n h ậ n có g ắ n với h ó a c h ấ t . H ó a c h ấ t g ắ n với cơ q u a n t i ế p xúc có t h ể là l i ê n k ế t h ó a t r ị , l i ê n k ế t lon, hydrogen hay lực V a n de Waals. B ả n c h ấ t của sự l i ê n k ế t sẽ ả n h h ư ở n g đ ế n t h ờ i gian của phức h ó a c h ấ t - cơ q u a n t i ế p n h ậ n v à t h ờ i g i a n của t á c động tạo ra. L i ê n k ế t h ó a trị t h ư ờ n g là k h ô n g phục h ồ i được, còn liên k ế t ion, hydrogen, V a n de Waals t h ư ờ n g là phục h ồ i được. Đ e cơ q u a n t i ế p n h ậ n có t h ê g â y ra được p h ả n ứ n g , trước hết nó p h ả i gắn với hóa chất. Liên k ế t n à y thường k h ô n g p h ả i là l i ê n k ế t h ó a trị v à có t h ể phục h ồ i được. T i ế p theo, các cơ q u a n t i ế p n h ậ n p h ả i được k í c h h o ạ t v à q u á t r ì n h n à y dược gọi là " c h u y ể n h ó a t í n h i ệ u " , q u á t r ì n h n à y xác đ ị n h h o ạ t đ ộ n g n ộ i lực. Sau đó là h à n g l o ạ t các h i ệ n t ư ợ n g và cuối c ù n g là t ạ o ra sự đ á p ứ n g của cơ t h ể . Q u á t r ì n h n à y gọi là q u á t r ì n h l i ê n k ế t giữa cơ q u a n t i ế p n h ậ n - đ á p ứng. Sự l u â n c h u y ể n của h ó a c h ấ t x ả y ra b ê n n g o à i v à b ê n t r o n g cơ t h ể sống. Sự l u â n c h u y ể n n g o à i cơ t h ể l i ê n q u a n đ ế n các t á c n h â n m ô i t r ư ờ n g n h ư các đ i ê u k i ệ n k h í h ậ u v à đặc t í n h 13
hỏa, lý của h ó a c h ấ t , k ể cả đ ộ t a n n ế u n h ư h ó a c h ấ t t ì m t h ấ y t r o n g môi t r ư ờ n g nước. Sự k h u ế c h đ ạ i s i n h học có t h ể c ủ n g xuất hiện. Ví d ụ : M e t y l t h ủ y n g â n t h a m gia v à o d â y t r u y ề n thực p h ẩ m t h ô n g qua s i n h v ậ t p h ù du v à k h u ế c h đ ạ i do t í c h đ ọ n g ở cá với nồng đ ộ l ố n gấp k h o ả n g l o l ầ n hoặc h ơ n so v ớ i lúc đ ầ u 3 ( h ì n h 1). Hg 2+ ì Vi k h u â n k i khí CH Hg3 + Cá lốn —• Người Hình 1. S ự l a n t r u y ề n t h ủ y n g â n t h e o m ắ t x í c h t h ứ c ă n C á c con đ ư ờ n g t i ế p x ú c giữa h ó a c h ấ t v ớ i cơ t h ể đ ộ n g v ậ t v à con n g ư ờ i : qua đ ư ờ n g t i ê u h ó a , h ô h ấ p , t i ế p x ú c qua da v.v..". Sự l ư u c h u y ể n h ó a c h ấ t t r o n g cơ t h ể l i ê n q u a n đ ế n các y ế u t ố ả n h h ư ở n g đ ế n sự l ắ n g đ ọ n g s i n h học c h ấ t đó t r o n g cơ t h ể . Đ i ế u n à y bao g ồ m cả các t í n h c h ấ t h ó a - lý n h ư : cỡ h ạ t , đ i ề u k i ệ n t i ế p x ú c v à t ì n h t r ạ n g sức khoe của cơ t h ể . H ó a c h ấ t v ậ n chuyển từ điểm tiếp xúc vào h ệ mạch m á u . Trong m á u , hóa c h ấ t có t h ể t ồ n t ạ i t ự do, k h ô n g c ầ n l i ê n k ế t , hoặc l i ê n k ế t v ớ i li
protein (thường là liên k ế t với albumin). H ó a c h ấ t có t h ê t ừ m á u đ ể vào các m ô v à t ế b à o (ỏ gan), tích đọng l ạ i (ở mô mỡ), đ à o t h ả i ra k h ỏ i cơ t h ể (qua t h ậ n ) , hay sẽ tạo n ê n p h ả n ứng (trong; não). Biên độ của p h ả n ứng p h ụ thuộc vào nồng độ của hóa c h ấ t t ạ i cơ quan t i ế p n h ậ n , ái lực của c h ú n g và hoạt dộng trong co thể. Hóa chất qua màng t ế bào, qua các lớp phospholipid b ằ n g m ộ t q u á t r ì n h đòi h ỏ i tiêu t h ụ n ă n g lượng được gọi là quá trình vân chuyền chủ động, hay b ằ n g một q u á t r ì n h k h ô n g đòi h ỏ i t i ê u t h ụ n ă n g lượng, được gọi là quá trình vân chuyên thu đông. Có n h i ê u d ạ n g p h ả n ứng tạo t h à n h do sự t ư ơ n g tác giữa hóa chất và bộ p h ậ n t i ế p n h ậ n . C h ú n g bao gồm n h ữ n g thay đôi h ì n h d ạ n g t r ô n g t h ấ y được và k h ô n g t r ô n g t h ấ y được, hoặc n h u n g thay đ ổ i t r o n g các chức n ă n g sinh lý và sinh hóa. Các p h ả n ung có t h ể k h ô n g đặc t r ư n g n h ư viêm n h i ễ m , hoặc đặc t r ư n g n h ư đ ộ t b i ê n gen, dị h ì n h , ung thư... Các p h ả n ứng có t h ể quan s á t được ngay l ậ p tức hay p h ả i một k h o ả n g thời gian sau đó; p h ả n ứng có t h ể phục h ồ i được, hoặc k h ô n g phục h ồ i được; có t h ể t ạ i chỗ, có t h ể liên quan đ ế n một hay n h i ề u bộ p h ậ n và nó có t h ể có l ợ i hoặc có h ạ i . Các p h ả n ứng n à y có t h ể liên quan đ ế n t í n h thống n h ấ t , chức n ă n g , sự p h á t t r i ể n và liên h ệ giữa các t ê b à o . T u y n h i ê n , b ả n chất cơ b ả n của tê b à o k h ô n g t h ể n à o bị thay đ ổ i do h ó a chất; ví d ụ : tê b à o cơ k h ô n g t h ê bị b i ê n đôi t h à n h tê b à o b à i t i ế t . Các yêu tố gây ảnh hưởng đến phản ứng hóa chất Các yêu tố ảnh hưởng đôi với hóa chất bao gồm: đặc tính h ó a lý, độ t i n h k h i ế t , độ bền, điêu k i ệ n t i ế p xúc (liều lượng, thòi gian, m ậ t độ), t h ể t r ạ n g di t r u y ề n , loài, giới t í n h , t r ọ n g lượng cơ t h ể , t ì n h t r ạ n g sức khỏe của cơ t h ể t ạ i thòi đ i ể m t i ế p xúc, sự có m ặ t của n h ữ n g h ó a c h ấ t k h á c (sự t ư ơ n g tác), các đ i ê u k i ệ n môi 15
t r ư ờ n g ( n h i ệ t độ, độ ẩ m , á p suất, á n h s á n g . . . ) , t í n h t h í c h ứ n g v à t í n h n h ạ y c ả m của t ừ n g cá t h ể . Ả n h h ư ở n g của m ộ t h ó a c h ấ t lên hoạt đ ộ n g của m ộ t h ó a c h ấ t k h á c gọi là m ố i t ư ơ n g t á c (tác d ụ n g p h ố i hợp). Trong môi trường, khi có nhiều độc chất cùng tổn tại thì t í n h độc sẽ t h a y đ ổ i . P h ả n ứ n g t h u được có t h ể m a n g t í n h k h u ế c h đ ạ i độ độc ( t í n h cộng: c h ấ t A + c h ấ t B => độ độc 2 l ầ n cao h ơ n ) , t h ậ m c h í n h i ề u t r ư ờ n g hợp, k h u ế c h đ ạ i độ độc l ê n gấp bội ( t ố i mức c h ấ t A + c h ấ t B => độ độc 5 l ầ n cao h ơ n ) v à t h ư ờ n g k h ô n g t h ể d ự b á o được. B ê n c ạ n h đó, p h ả n ứ n g còn có t h ể m a n g t í n h t i ê u độc (chất A + c h ấ t B < Ì l ầ n độ độc, hoặc c ũ n g có t h ể có t r ư ờ n g hợp t i ê u độc h o à n t o à n ) . Phản ứng đối với một tác nhân hóa học hay lý học phụ thuộc v à o l i ề u l ư ợ n g và s ố lượng bộ p h ậ n t i ế p n h ậ n bị n h i ễ m v à bị k í c h hoạt. L i ề u lượng t h ấ p , p h ả n ứ n g có t h ể k h ô n g q u a n s á t được. K h i l i ề u l ư ợ n g t ă n g , p h ả n ứ n g t ạ o t h à n h ở mức có t h ể q u a n s á t được. Liều lượng thấp nhất gây ra phản ứng mà ta bắt đầu quan s á t được gọi là liều lượng ngưỡng. Dưới liều lượng ngưỡng k h ô n g t h ể q u a n s á t được p h ả n ứ n g . M ỗ i m ộ t l i ề u l ư ợ n g n g ư ỡ n g ứ n g với m ỗ i h i ệ n t ư ợ n g sinh học. T r o n g m ộ t c h u ỗ i n h ữ n g p h ả n ứng, t ồ n t ạ i t ừ n g n g ư ỡ n g cho m ỗ i bước p h ả n ứ n g . V i ệ c x á c đ ị n h n g ư ỡ n g dựa v à o c h ấ t k í c h t h í c h hay t á c n h â n có k h ả n ă n g g â y n ê n p h ả n ứ n g v à c ư ờ n g độ của p h ả n ứ n g là h à m s ố của c ư ờ n g độ c h ấ t k í c h t h í c h hay nồng độ của t á c n h â n . V i ệ c p h á t h i ệ n ra p h ả n ứ n g , p h ư ơ n g p h á p đ ị n h lượng và độ n h ạ y của c h ú n g có t h ể g â y ả n h h ư ở n g đ ế n việc x á c đ ị n h n g ư ỡ n g . Có t h ể x á c đ ị n h n g ư ỡ n g t ạ i n h i ề u mức n h ư t ạ i t ế b à o , t ạ i m ô , t ạ i các cơ q u a n chức n ă n g . Các yếu tố gây ảnh hưởng đến ngưỡng bao gồm: liều lượng 16
và k h ả n ă n g l ắ n g đọng của h ó a chất, sự n h ạ y c ả m của cơ t h ế có p h ả n ứng, b ả n c h ấ t của p h ả n ứng được tạo t h à n h . . . Độ n h ạ y của p h ư ơ n g p h á p d ù n g đ ể xác đ ị n h p h ả n ứng ả n h hưởng đ è n n g ư ỡ n g quan s á t . Khái niệm không ngưỡng Có g i ả đ ị n h cho r ằ n g b ệ n h ung t h ư và các b ệ n h k h á c liên quan đ ế n thay đ ổ i v ậ t l i ệ u d i t r u y ề n k h ô n g ngưỡng. Đ i ề u n à y có nghĩa là k h ả n ă n g gây ra p h ả n ứng tỷ l ệ v ố i các t á c h ạ i ngay cả k h i l i ề u lượng t i ế p xúc t h ấ p n h ấ t . Việc g i ả đ ị n h k h ô n g ngưỡng chỉ ra r ằ n g k h ô n g có m ộ t mức t i ế p xúc n à o m à k h ô n g mang l ạ i nguy co cho sức khoe. Sự liên hệ giữa liều lượng -đáp ứng t h ể h i ệ n m ố i t ư ơ n g quan giữa l i ề u lượng và đ á p ứng quan s á t được. Đồ t h ị là đường cong liên h ệ giữa cường độ của đ á p ứng và l i ề u lượng. 1.3.PHÂN LOẠI CHẤT THAI NGUY HẠI Có nhiều cách phân loại chất thải nguy hại: theo gốc, độ độc, cách bảo q u ả n và sử d ụ n g chất t h ả i . . . C á c h p h â n l o ạ i còn p h ụ thuộc vào các quốc gia k h á c nhau do các y ế u t ố xã h ộ i - k i n h tế, môi t r ư ờ n g và sức khoe cộng đồng. Sau đ â y là m ộ t số d ạ n g p h â n l o ạ i h i ệ n đ a n g được sử dụng: P h â n loại dựa theo tính chất chất nguy h ạ i 1. H ó a c h ấ t p h ó n g xạ 2. Các c h ấ t nguy h ạ i thuộc các n h ó m k i m l o ạ i nặng, thuốc bảo vệ thực v ậ t , các chất dược l i ệ u . . . thuộc 2 n h ó m : • Các c h ấ t t ô n g hợp h ì u cơ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN . M u ố i k i m l o ạ i , a x i t V W.ỌAm\HỌC ĨỰNHIỈN J i » i HỘI T H Ư V I Ệ N 17
3. C h ấ t t h ả i b ệ n h v i ệ n , các p h ò n g t h í n g h i ệ m s i n h học. 4. C h ấ t g â y c h á y 5. C h ấ t g â y n ổ P h â n loại dựa theo độ bển vững Dựa v à o t í n h b ể n vững của c h ấ t nguy h ạ i có t h ể p h â n ra 4 nhỏm sau: Ì. Không bền vững: độ bền vững 1-12 t u ầ n (P-hữu cơ, carbonate...) 2. B ề n v ữ n g t r u n g b ì n h : độ b ề n v ữ n g t ừ 3 t h á n g đ ế n 18 t h á n g 3. B ề n vững: t h ờ i gian b ề n v ữ n g k é o d à i t ừ 2 - 5 n ă m ( D D T , aldvin, chlordane...) 4. R ấ t b ề n v ữ n g : L ư u t ồ n r ấ t l â u t r o n g cơ t h ể s i n h v ậ t ( K i m l o ạ i nặng,...) P h â n loại dựa t r ê n loại cơ q u a n bị t á c động 1. Các chất gây ảnh hưởng tập trung, điểm C l , 0 , k i ê m , m u ô i k i m l o ạ i n ặ n g , í ò r m o l , F,... 2 3 2. Các chất gãy ảnh hưởng hệ thần kinh C 0 , phenol, F, íbrmol,... 2 3. Các chất gày độc hại máu Zn, p,... 4. Các chất gây độc hại nguyên sinh chát F,... 5. Các chát gây độc hại hệ enzym Phe, N a S 0 , F,... 2 4 6. Các chất gây mê C h l o r o í b e , CC1.„ ête,... 7. Các chát gây tác động tổng hợp F o r m ó l , F,... 18