Nghiên cứu độc học môi trường và sức khỏe con người (In lần thứ 3): Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:87

Thêm vào BST

Báo xấu

8
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung phần 1, phần 2 cuốn sách "Độc học, môi trường và sức khỏe con người" cung cấp cho người đọc các kiến thức: Đánh giá độ an toàn, đánh giá nguy cơ của độc chất, ảnh hưởng của một số chất nguy hại tới sức khỏe con người. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu độc học môi trường và sức khỏe con người (In lần thứ 3): Phần 2

Chương V ĐÁNH GIÁ ĐỘ AN TOÀN 5.1. G I Ớ I T H I Ệ U C H U N G Quá trình đánh giá sự an toàn là đánh giá độc tính tiềm n ă n g của một t á c n h â n h ó a học hay lý học t r ê n cơ t h ể sinh v ậ t (thông t h ư ờ n g là động v ậ t ) và sau đó là đ á n h giá t r ê n cơ t h ể người; Việc l à m đó mang đ ầ y t í n h khoa học. Bởi các số l i ệ u sau đó sẽ là c ă n cứ suy đ o á n m ộ t c á c h khoa học đê á p d ụ n g cho con người. T í n h an t o à n k h ô n g p h ả i là một t í n h chất sinh học cố đ ị n h của t á c n h â n . Sự an t o à n là một k h á i n i ệ m t ư ơ n g đ ố i v à á p d ụ n g trong t r ư ờ n g hợp cá t h ể t i ế p xúc với t á c n h â n trong m ộ t đ i ề u k i ệ n n h ấ t định n à o đó m à k h ô n g t h ấ y gây n ê n tác h ạ i cho sức khỏe. A n t o à n chỉ được đ á n h giá đ ầ y đ ủ k h i xem xét đ ế n đ i ề u k i ệ n tiêp xúc bao gồm cả liêu lượng, nồng độ, đ ư ò n g t i ế p xúc v à t h ờ i gian t i ê p xúc. C h í n h vì vậy, an t o à n ỏ đ â y chỉ mang t í n h t ư ơ n g đ ố i . A n t o à n t u y ệ t đ ố i xảy ra k h i h o à n t o à n k h ô n g x ả y ra một t á c động b ấ t l ợ i cho cơ t h ể sinh v ậ t trong b ấ t k ỳ đ i ề u k i ệ n t i ế p xúc n à o . Thực tế, an t o à n t u y ệ t đ ố i chỉ là c h u y ệ n k h ô n g tưởng và k h ô n g bao giờ xảy ra. Các n h à n g h i ê n cứu độc c h ấ t học t r ê n t h ê giới đ ã nỗ lực r ấ t n h i ề u đ ể g i ả m hoặc thay t h ê việc sử d ụ n g động v ậ t trong 89
các n g h i ê n c ứ u đ á n h giá an t o à n . Các n g h i ê n c ứ u n à y c ũ n g có t h ể được t i ế n h à n h t r ê n cơ t h ể n g ư ờ i k h i đ ã có đ ầ y đ ủ s ố l i ệ u n g h i ê n c ứ u t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t . Đ i ề u k i ệ n t i ế p x ú c an t o à n cho con n g ư ờ i được t h i ế t l ậ p t r ê n cơ sở sô l i ệ u đ ầ y đ ủ t ư ơ n g ứ n g n g h i ê n c ứ u t r ê n đ ộ n g v ậ t hay s ố l i ệ u n g h i ê n cứu t r ê n cơ t h ể n g ư ờ i có được t ừ các n g u ồ n khác. C á c c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n r ấ t c ầ n t h i ế t vì n h ữ n g lý do xã h ộ i , k i n h t ê , p h á p l u ậ t đ ể bảo vệ sức khoe con n g ư ờ i . 5.2. THIẾT KẾ THÍ NGHIỆM Chương trình đánh giá an toàn là một nghiên cứu khoa học được t h i ế t k ê đ ê xác đ ị n h đ i ê u k i ệ n t i ế p x ú c a n t o à n cho con n g ư ờ i . N h ữ n g n g u y ê n tắc của m ộ t t h í n g h i ệ m khoa học p h ả i được á p d ụ n g cho t ấ t cả các n g h i ê n cứu đ á n h giá a n t o à n . Bước đ ầ u t i ê n t r o n g c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n là x á c đ ị n h rõ r à n g , n g ắ n gọn mục t i ê u v ấ n đ ề sẽ g i ả i q u y ế t . Ví d ụ , bao n h i ê u p h ẩ m m à u t h ự c p h ẩ m có t h ể cho v à o đồ u ố n g cho t r ẻ em v à n g ư ờ i lớn, hoặc t ồ n d ư thuốc t r ừ s â u cho p h é p t r ê n m ộ t n ô n g s ả n n h ấ t đ ị n h là bao n h i ê u . Bưốc t i ế p theo, trước k h i t i ế n h à n h t h í n g h i ệ m t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t c ầ n p h ả i t h u t h ậ p t ấ t cả các t h ô n g t i n , s ố l i ệ u n ề n v ề t á c n h â n n g h i ê n cứu đ ể có t h ể t h i ế t k ế t h í n g h i ệ m m ộ t c á c h p h ù hợp. C á c t h ô n g t i n , s ố l i ệ u n ế n có t h ể là các t í n h c h ấ t lý, h ó a của h ó a c h ấ t , các p h ư ơ n g p h á p p h â n t í c h , b i ê n đ ổ i của h ó a c h ấ t t r o n g q u á t r ì n h c h ê b i ê n , x ử lý v.v... Dư kiên sư tiếp xúc của con người bao g ồ m các đ i ê u k i ệ n , l i ề u lượng, nồng độ và t h ờ i gian p h ả i được d ự k i ế n trước k h i t i ế n h à n h t h í n g h i ệ m t r ê n đ ộ n g v ậ t . N h ữ n g s ố l i ệ u n à y sẽ 90
được sử d ụ n g trong q u á t r ì n h t h i ế t k ế t h í n g h i ệ m đ ể xác đ ị n h l i ề u lượng, nồng độ và đ i ề u k i ệ n t i ế p xúc. Việc p h â n chia rõ r à n g v ề lứa t u ổ i v à p h ầ n t r ă m t i ế p xúc sẽ r ấ t có ích trong việc đ á n h giá sô l i ệ u . Y ế u t ố quan t r ọ n g n h ấ t trong một t h i ế t k ế p h ù hợp của các n g h i ê n cứu đ á n h giá an t o à n là đ i ế u k i ệ n t h í n g h i ệ m p h ả i được t h i ế t k ê t h ậ t s á t với đ i ề u k i ệ n t i ế p xúc của con n g ư ờ i . Đ i ề u n à y sẽ l à m cho các n g h i ê n cứu p h ù hợp và trợ g i ú p cho việc suy đ o á n độc t í n h t r o n g cơ t h ể con người. N h ữ n g v ấ n đ ề cần c â n nhắc k h á c bao gồm: xác đ ị n h n h ữ n g v à n đê m ấ u chốt, đ i ề u k i ệ n tiêp xúc. các động v ậ t p h ù hợp, p h â n tích t h ô n g kê, đ á n h giá r ủ i ro v.v... Có n h i ề u p h ư ơ n g p h á p đê đ á n h giá an t o à n . H a i p h ư ơ n g p h á p c h í n h sử d ụ n g ở đ â y là: Phương pháp ma trân thực h i ệ n một loạt các t h í n g h i ệ m sau đó đ á n h giá t ấ t cả số l i ệ u và t h i ế t l ậ p đ i ề u k i ệ n t i ế p xúc an toàn. Phương pháp dãy t i ê n h à n h các t h í n g h i ệ m d i ễ n ra k ê t i ế p theo nhau; đ i ề u đó có nghĩa là thực h i ệ n các t h í n g h i ệ m sau dựa vào k ế t q u ả t h í n g h i ệ m trước đó. V ớ i p h ư ơ n g p h á p n à y , việc q u y ế t đ ị n h có l à m t i ế p t h í n g h i ệ m nữa k h ô n g sẽ được xác định. C h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n theo p h ư ơ n g p h á p d ã y t h í n g h i ệ m bao gồm n h ữ n g t h í n g h i ệ m sau: - N g h i ê n cứu độc t í n h tức t h ờ i t r ê n động v ậ t , t h í n g h i ệ m độc t í n h d i t r u y ề n n g ắ n h ạ n bao gồm các t h í n g h i ệ m in viuo và in vitro. - Nhắc . ạ i l i ề u lượng hoặc n g h i ê n cứu các n g h i ê n cứu độc 91
t í n h n g ắ n h ạ n t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t , các n g h i ê n c ứ u so s á n h v ề t ồ n đọng s i n h học, h ấ p t h ụ , p h â n bố, c h u y ể n h ó a s i n h học hay t r a o dôi c h ấ t , b à i t i ế t hay đ à o t h ả i v à đ ộ n g học t r o n g cơ t h ể đ ộ n g v ậ t và cơ t h ể n g ư ờ i . - Sử d ụ n g các liêu đ ơ n v à các l i ề u l ặ p l ạ i n g h i ê n c ứ u t r ê n n g ư ờ i v à c á c n g h i ê n cứu t r ê n đ ộ n g v ậ t . - N h ắ c l ạ i các n g h i ê n c ứ u l i ề u lượng t r ê n cơ t h ể n g ư ờ i , c á c n g h i ê n c ứ u độc t í n h d à i h ạ n hay m ã n t í n h t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t . - N g h i ê n cứu d à i h ạ n h ơ n t r ê n cơ t h ể n g ư ờ i , các n g h i ê n c ứ u v ề độc t í n h u n g t h ư t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t t h í c h hợp, n g h i ê n cứu v ề s i n h sản v à s i n h t r ư ở n g t r ê n đ ộ n g v ậ t , các n g h i ê n cứu đặc b i ệ t c ầ n t i ê n h à n h n h ư n g h i ê n c ứ u m i ễ n dịch học, độc t í n h t ạ i cơ q u a n bị t á c động, các m ố i t ư ơ n g t á c t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t , các n g h i ê n cứu vê d i n h d ư ỡ n g v à các n g h i ê n c ứ u k h á c t r ê n cớ t h ể con n g ư ờ i . Trước k h i t i ê n h à n h t ấ t cả các t h í n g h i ệ m , c á c t h ô n g t i n , sô l i ệ u n ê n p h ả i được các n h à độc học c h u y ê n n g h i ệ p đ á n h g i á v à các sô l i ệ u p h ả i được đ ư a ra đ ể c â n n h ắ c các đ i ề u k i ệ n t i ế p x ú c an t o à n có t h ể được t h i ế t l ậ p hay k h ô n g . N ê u n h ư s ố l i ệ u có được đ ầ y đ ủ , việc t h í n g h i ệ m có t h ể sẽ t r ở n ê n k h ô n g c ầ n t h i ế t . N h ữ n g v ấ n đ ề còn t ồ n t ạ i p h ả i được g i ả i q u y ế t đ ê đ ả m bảo có đ ủ s ố l i ệ u c ầ n t h i ế t cho việc đ á n h giá an t o à n . T h í n g h i ệ m đ á n h giá độc t í n h học đ ầ u t i ê n là n g h i ê n c ứ u v ề đ ộ c t í n h t ứ c t h ờ i . N h ữ n g n g h i ê n cứu độc t í n h tức t h ờ i được t h i ế t k ê đ ể đ á n h giá n h ữ n g độc t í n h có t h ể có sau k h i cơ t h ể bị t i ế p x ú c với m ộ t h ó a c h ấ t hay với m ộ t t á c n h â n v ậ t lý. Đ ể có t h ể h ì n h d u n g ra được độc t í n h tức t h ờ i , đ ể t h i ế t l ậ p được m ố i l i ê n h ệ l i ề u lượng - đ á p ứ n g , đ ể xác đ ị n h n h ữ n g cơ q u a n t r o n g cơ t h ể có t h ê bị t á c đ ộ n g và cơ c h ê t á c d ụ n g của độc c h ấ t , đ ể đ ư a ra liêu lượng p h ù hợp cho n h ữ n g n g h i ê n c ứ u t i ế p theo, 92
đ ể p h â n b i ệ t n h ữ n g sự k h á c n h a u giữa giới t í n h v à loài. Qua đó có t h ể cung cấp được n h ữ n g t h ô n g t i n q u a n t r ọ n g t r o n g t r ư ờ n g hớp c ầ n p h ả i x ử lý độc t í n h tức t h ờ i cho con n g ư ờ i . Có n h ữ n g quy đ ị n h v ề n g h i ê n cứu độc t í n h tức t h ò i đ ã được t h ố n g n h ấ t . Đó là: P h ả i sử d ụ n g đ ủ s ố lượng đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m còn non, t r ư ở n g t h à n h , đực, cái; Đ ư ờ n g t i ế p x ú c p h ả i m ô p h ỏ n g theo c á c h con n g ư ờ i t i ế p xúc bao g ồ m qua đ ư ờ n g t i ê u h ó a , t i ế p xúc qua da hay qua đ ư ờ n g hô h ấ p ; C á c t á c đ ộ n g l i ê n q u a n đ ế n h ó a c h ấ t , các t á c đ ộ n g k h ô n g l i ê n q u a n đ ế n l i ề u lượng p h ả i được q u a n s á t k ỹ t r ê n đ ộ n g v ậ t n g h i ê n c ứ u sau m ỗ i l i ề u t i ế p xúc; C á c chỉ t i ê u đ ư a ra đ á n h giá là n h ữ n g sự t h a y đổi' v ề các h o ạ t đ ộ n g t i ê u h ó a , các p h ả n ứ n g h ô h ấ p , sự t i ê u t h ụ thực p h ẩ m , sự t ă n g t r ọ n g lượng, t ì n h t r ạ n g b ệ n h t ậ t , tỷ l ệ t ử vong; C á c đ ộ n g v ậ t t h ô n g t h ư ờ n g p h ả i được q u a n s á t 14 n g à y sau k h i t i ế p x ú c . N h ữ n g v ấ n đ ề sau đ â y c ầ n p h ả i được c â n nhắc: - Giới h ạ n của t h í n g h i ệ m : l i ê n q u a n đ ế n việc cho l i ề u t i ế p xúc là 5g hoặc 5 m i của h ó a c h ấ t /kg t r ọ n g lượng cơ t h ể . - C á c t h í n g h i ệ m giới h ạ n t r ê n dưói: cho m ộ t đ ộ n g v ậ t t i ế p xúc với m ộ t l i ề u l ư ợ n g t r o n g m ộ t t h ò i gian n h ấ t đ ị n h , sau đó cho m ộ t đ ộ n g v ậ t k h á c t i ế p x ú c với m ộ t l i ề u t h ấ p h ơ n hoặc cao hơn. - T h í n g h i ệ m á p d ụ n g l i ề u lượng theo h ì n h t h á p : t ă n g l i ề u lượng l ê n m ỗ i n g à y hay t ă n g t h ờ i gian t i ế p xúc cho đ ế n k h i p h á t h i ệ n được độc t í n h . Thí nghiêm ngắn han nghiên cứu độc tính di truyền xem x é t đ ế n k h ả n ă n g của t á c n h â n h ó a học gầy n ê n n h ữ n g sự t h a y đ ổ i t r o n g A D N hay t r o n g chromosome. N h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y được t i ế n h à n h đ ể đ á n h giá t i ề m n ă n g g â y u n g t h ư của h ó a 93
c h ấ t k h i n ó t ư ơ n g t á c v ớ i A D N c ũ n g n h ư đ ể x á c đ ị n h xem h ó a c h ấ t có g â y ra n h ữ n g t h a y đ ổ i v ề m ặ t d i t r u y ề n học hay k h ô n g . C á c t h í n g h i ệ m n à y k h ô n g đòi h ỏ i n h i ề u t h ò i gian l ắ m ( k h o ả n g vài tuần). N h ữ n g l o ạ i t h í n g h i ệ m c h í n h sử d ụ n g cho n g h i ê n c ứ u độc t í n h di t r u y ề n n g ắ n h ạ n bao g ồ m n h ữ n g t h í n g h i ệ m xem x é t đ ế n sự đ ộ t b i ê n gen, sự t h a y đ ổ i của chromosome, sự h ủ y h o ạ i A D N v.v... Các thí nghiệm nhắc lai liêu lượng liên quan đ ế n các dộng v ậ t t i ế p x ú c với h ó a c h ấ t hay với m ộ t t á c n h â n v ậ t lý đ u ố i n h ữ n g đ i ề u k i ệ n t h í n g h i ệ m n h ấ t đ ị n h t r o n g v ò n g 14 đ ế n 28 n g à y l i ê n tục. N h ữ n g n g h i ê n cứu n à y được t i ê n h à n h đ ể có t h ể h ì n h d u n g được độc t í n h x ả y ra v ố i các l i ề u l ặ p l ạ i , đ ể t h i ế t l ậ p được môi q u a n h ệ liêu l ư ợ n g - p h ả n ứ n g , đ ể x á c đ ị n h được cu q u a n n à o của cơ t h ể chịu t á c đ ộ n g của độc c h ấ t v à cơ c â u t ư ơ n g đ ố i của các h o ạ t động, c ũ n g n h ư đ ể cung cấp s ố l i ệ u v ề l i ề u lượng cho n h ữ n g t h í n g h i ệ m t i ế p theo t r ê n đ ộ n g v ậ t . Quy c h u ẩ n cho các n g h i ê n c ứ u l ặ p l ạ i v ề l i ề u l ư ợ n g đ ã được đ ề ra, p h ả i sử d ụ n g m ộ i s ố lượng đ ủ các đ ộ n g v ậ t g ặ m n h ấ m cả h a i n h ó m đực v à cái (cũng có t h ể d ù n g các l o à i k h ô n g p h ả i là loài g ặ m n h ấ m ) . C á c chỉ s ố được đ á n h g i á bao gồm t r ọ n g lượng cơ t h ể , lượng thức ă n t i ê u t h ụ , h i ệ u q u ả của thực p h ẩ m (tỷ s ố t r ọ n g lượng cơ t h ể gia t ă n g được so v ớ i t r ọ n g lượng thức ă n t i ê u t h ụ ) , t ì n h t r ạ n h b ệ n h t ậ t v à t ỷ l ệ t ử vong, các k ế t q u ả p h â n t í c h nước t i ể u , t r ọ n g lượng các cơ q u a n n ộ i t ạ n g t r o n g cơ t h ể và n h ữ n g thay đ ổ i k h á c . Các nghiên cứu so sánh tồn đọng sinh học bao gồm cấc v ấ n đ ề v ề sự h ấ p t h ụ , sự p h â n bố, sự v ậ n c h u y ể n s i n h học, sự đ à o t h ả i và các n g h i ê n cứu v ề cơ c h ế . N h ữ n g n g h i ê n c ứ u n à y được t i ế n h à n h đ ể xác đ ị n h sự p h â n bố, sự có m ặ t của h ó a c h ấ t 94
t r o n g cơ t h ể n h ữ n g đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m , đ ể xác đ ị n h xem loài đ ộ n g v ậ t n à o là p h ù hợp cho n h ữ n g n g h i ê n cứu t i ế p theo và đ ể c u n g cấp n h ữ n g s ố l i ệ u g i ú p xác đ ị n h được l i ề u lượng p h ù hợp cho n h ữ n g n g h i ê n c ứ u s â u h ơ n . C u ô i c ù n g , mục đ í c h t i ê n h à n h n h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y là t h i ế t l ậ p n ê n cơ sở cho n h ữ n g c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n . L o à i đ ộ n g v ậ t n g h i ê n cứu p h ù hợp là loài có sự c h u y ể n h ó a s i n h học t ư ơ n g t ự hoặc giống h ệ t với sự c h u y ể n h ó a s i n h học h ó a c h ấ t đó t r o n g cơ t h ể n g ư ờ i . C á c t h í n g h i ệ m in vitro có t h ể c ũ n g được t i ế n h à n h . Các nghiên cứu bán mãn tính được t i ê n h à n h t r ê n các đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m t i ế p x ú c v ớ i h ó a c h ấ t hay v ớ i t á c n h â n v ậ t lý d ư ớ i n h ữ n g đ i ề u k i ệ n t h í n g h i ệ m n h ấ t đ ị n h . T h ô n g t h u ồ n g những thí nghiệm này kéo dài 3 t h á n g trong điều k i ệ n động v ậ t bị t i ế p x ú c l i ê n tục; n h ư n g t h í n g h i ệ m c ũ n g có t h ể được t i ê n h à n h t r o n g t h ờ i g i a n 12 t h á n g l i ê n tục. N h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y được t i ê n h à n h n h ằ m x á c đ ị n h độ độc b á n m ã n t í n h , t h i ế t l ậ p môi q u a n h ệ l i ê u lượng - p h ả n ứng; xác đ ị n h cơ q u a n n ộ i t ạ n g bị t á c đ ộ n g của độc c h ấ t v à cơ c h ế của các p h ả n ứng; cung cấp số l i ệ u vê liêu lượng cho n h ữ n g n g h i ê n cứu t i ế p theo, cung cấp n h ữ n g s ố l i ệ u cho n h ữ n g t á c h ạ i t i ề m t à n g v à đ ể xác đ ị n h l i ề u lượng k h ô n g x á c đ ị n h được t á c h ạ i ( N O A E L ) , có t h ể suy d i ễ n được các h i ệ n t ư ợ n g sẽ x ả y ra t r o n g cơ t h ể n g ư ờ i . C á c n g h i ê n c ứ u n à y k h á c v ớ i các n g h i ê n cứu l ặ p l ạ i v ề l i ề u lượng ở chỗ c h ú n g được n g h i ê n cứu t r o n g m ộ t k h o ả n g t h ờ i gian d à i h ơ n v à s ố lượng chỉ s ố đ á n h giá c ũ n g n h i ê u h ơ n . N h ữ n g n g h i ê n cứu b á n m ã n t í n h t h ư ờ n g là n h ữ n g n g h i ê n cứu r ấ t cần t h i ế t trong c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n . Bởi vì n h ữ n g t á c h ạ i l â u d à i của tác n h â n gây độc t í n h t h ư ờ n g x u ấ t h i ệ n 95
trong k h o ả n g thòi gian 3 t h á n g sau k h i t i ế p xúc, t r ừ t r ư ờ n g hợp ung t h ư hay n h ữ n g t ổ n h ạ i v ề t h ầ n k i n h . N ế u n h ư m ộ t t h í n g h i ệ m độc t í n h di t r u y ề n học p h ù hợp được t i ê n h à n h m à k h ô n g p h á t h i ệ n được k h ả n ă n g biên đ ổ i gen di t r u y ề n của độc chất, t h ì nguy cơ bị ung t h ư do b i ế n dị gen di t r u y ề n sẽ ít k h i xảy ra. Nguy cơ gây ung t h ư k h ô n g p h ả i do b i ê n dị gen d i t r u y ề n m à n g u y ê n n h â n là các t ế b à o bị p h á vở, h ủ y hoại; n h ữ n g thay đ ổ i n à y có t h ể được n h ì n t h ấ y trong vòng 90 n g à y sau k h i t i ế p xúc. Có n h ữ n g quy c h u ẩ n n h ấ t t h i ế t p h ả i được thực h i ệ n t r o n g n h ữ n g n g h i ê n cứu b á n m ã n t í n h . T h í n g h i ệ m p h ả i được t i ê n h à n h t r ê n m ộ t s ố lượng đ ủ các loài đ ộ n g v ậ t g ậ m n h ấ m và k h ô n g g ậ m n h â m , cả giống đực v à g i ô n g cái. Đ i ê u k i ệ n t i ê p x ú c p h ả i được m ô p h ỏ n g dựa theo đ i ề u k i ệ n con n g ư ờ i bị t i ế p x ú c . C á c chỉ s ố theo dõi đ á n h giá bao gồm: t r ọ n g l ư ợ n g cơ t h ể , thức ă n t i ê u t h ụ , h i ệ u s u ấ t của t h ự c p h ẩ m , t ì n h t r ạ n g b ệ n h t ậ t , tỷ l ệ chết, các d ấ u h i ệ u g i ả i độc, nước t i ể u , t r ọ n g l ư ợ n g c á c cơ q u a n n ộ i t ạ n g v à n h ữ n g t h a y đ ổ i k h á c t r o n g các m ô t ê b à o . C á c động v ậ t t h í n g h i ệ m p h ả i được theo dõi ít n h ấ t 2 l ầ n m ộ t n g à y t r o n g suốt q u á t r ì n h t r i ể n k h a i t h í n g h i ệ m . Những thiết kê cho những thí nghiêm đánh giá dóc tính dài han có t h ể k h á c n h a u t ù y theo m ỗ i nước. C á c t h í n g h i ệ m độc h ạ i d à i h ạ n t h ư ờ n g được t i ê n h à n h t r o n g v ò n g t ừ 6 t h á n g đ ế n 24 t h á n g t r ê n các đ ố i t ư ợ n g đ ộ n g v ậ t ' g ậ m n h ấ m v à không gậm nhấm. N h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y được t i ế n h à n h đ ể có t h ể h ì n h d u n g m ộ t c á c h k h á i q u á t độc t í n h d à i h ạ n của t á c n h â n t r ê n cơ t h ể dộng v ậ t t h í n g h i ệ m ; ( t h ư ờ n g n g ư ờ i ta d ù n g c h ó cho n h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y ) ; n h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y c ũ n g được t i ế n h à n h đ ể 96
tìm h i ể u cơ quan nào là cơ quan chịu tác động, để t h i ế t lập mối quan hệ l i ề u lượng và phản ứng, để cung cấp số l i ệ u về các tác động tích lũy, đ ể xác định nguy cơ gây ung t h ư và để xác định mức liêu lượng k h ô n g gây tác h ạ i (NOAEL) để có t h ể suy diễn những số l i ệ u p h ù hợp áp dụng t r ê n cơ t h ể người. Những n g h i ê n cứu dài hạn, hay n g h i ê n cứu t i ế n h à n h trong suốt cuộc đời của động v ậ t t h í nghiệm, t r ê n động v ậ t gặm n h ấ m kéo dài ít nhất hai n ă m trong điều k i ệ n động v ậ t bị t i ế p xúc liên tục với tác n h â n gây độc. Đối với chó hay với khỉ, những n g h i ê n cứu trong suốt vòng đòi kéo dài trong vòng 7 n ă m hoặc t h ậ m chí còn nhiều hơn. Có những quy chuẩn n h à i thiết phải t u â n t h ủ trong các t h i nghiệm nghiên cứu độc tính dài hạn. Các chỉ số theo dõi đ a n h giá bao gồm trọng lượng cơ thể, lượng thức ă n tiêu t h ụ hiệu suất cua thức ăn, tình t r ạ n g bệnh tật, tỷ l ệ chết, dấu h i ệ u của việc giải dộc, nước tiểu, trọng lượng các cơ quan nội t ạ n g những thay đối khác trong các mô t ế bào. Những nghiên cứu mãn tính được thực h i ệ n để đ á n h giá những tác động có t h ể của một tác n h â n hóa học hay v ạ t lý học trong một q u á t r ì n h tiếp xúc r ấ t dài hạn; đ ể có t h ể h ì n h dung được những tác h ạ i m ã n t í n h của độc chất; để t h i ế t lập mối quan h ệ l i ề u lượng-phản ứng; để xác định cơ quan nội tạng nào chịu tác động của tác n h â n và cơ chế gây độc trong cơ t h i đê cung cấp số l i ệ u về tác động tích lũy; để đ á n h giá k h ả n ă n g phục h ồ i của cơ t h ể sau khi bị tác động; để đ á n h giá một cách chắc chắn về t í n h gây ung t h ư của tác n h â n và để xác định nông độ k h ô n g quan s á t được tác hại giúp cho việc suy diễn số l i ệ u áp dụng đ ố i với cơ t h ể người. Có những quy chuẩn đối vối những nghiên cứu mãn tính 97
p h ả i n h ấ t t h i ế t t u â n theo, đó là: P h ả i t h í n g h i ệ m t r ê n m ộ t số lượng đ ủ động v ậ t g ậ m n h ấ m , giống đực v à giống cái. C á c chỉ t i ê u đ ư a ra xem xét đ á n h giá bao gồm trọng lượng cơ t h ể , lượng thực p h ẩ m tiêu t h ụ , h i ệ u suất của thức ă n , t ì n h t r ạ n g b ệ n h t ậ t va t ỷ l ệ chết, d ấ u h i ệ u g i ả i độc, nước t i ể u , trọng lượng các cơ quan n ộ i t ạ n g cũng n h ư n h ữ n g thay đ ổ i có t h ể k h á c . Các thử nghiệm về khả năng gây ung thư được tiến h à n h đ ê đ á n h giá chắc c h ắ n v ề k h ả n ă n g g â y u n g t h ư m ộ t c á c h t i ề m t à n g của t á c n h â n t r ê n cơ t h ể đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m . T h ô n g t h ư ờ n g n h ữ n g t h í n g h i ệ m n à y được t i ế n h à n h t r ê n c h u ộ t n h ắ t hay c h u ộ t to nói chung. Những thí nghiệm này được coi như dùng để khẳng định k ế t q u ả vì t h í n g h i ệ m được t i ế n h à n h t r o n g t h ờ i g i a n t ư ơ n g đ ố i d à i , t h ư ờ n g là t ừ 18 đ ế n 24 t h á n g l i ê n tục v à với m ộ t l i ề u lượng t ư ơ n g đ ố i cao. Với liều lượng cao, con đường chuyển hóa sinh học của tác n h â n t r o n g cơ t h ể đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m có t h ể k h á c so v ớ i l i ề u lượng t h ấ p hơn; đ i ề u n à y k h i ế n cho việc suy d i ễ n á p d ụ n g cho cơ t h ể n g ư ờ i k h ô n g được p h ù hợp l ắ m vì con n g ư ờ i t h ư ờ n g bị t i ế p x ú c với t á c n h â n ở m ộ t n ồ n g độ t h ấ p h ơ n n h i ề u . Đ ể t i ế t k i ệ m n g ư ờ i ta t h ư ờ n g k ế t hợp n h ữ n g n g h i ê n c ứ u t h ử n g h i ệ m m ã n t í n h vói n h ữ n g t h ử n g h i ệ m v ề k h ả n ă n g g â y u n g t h ư Có n h ữ n g quy c h u ẩ n n h ấ t t h i ế t p h ả i t u â n t h ủ cho n h ữ n g thí nghiệm về k h ả n ă n g gây ung thư. Thí nghiệm p h ả i tiên h à n h t r ê n m ộ t s ố lượng đ ủ các con đực v à con cái của m ộ t loài đ ộ n g v ậ t g ậ m n h ấ m . C á c chỉ s ố được theo dõi đ á n h giá bao g ồ m t r ọ n g lượng cd t h ể , lượng thực p h ẩ m t i ê u t h ụ , h i ệ u s u ấ t của thức ă n , t ì n h t r ạ n g b ệ n h t ậ t và tỷ l ệ chết, d ấ u h i ệ u g i a i đọc nước t i ể u , t r ọ n g lượng các cơ q u a n n ộ i t ạ n g c ũ n g n h ư n h ữ n g t h a y đ ổ i có t h ể k h á c . 98
Những nghiên cứu đặc biệt khác có t h ể là m ộ t p h ầ n mở r ộ n g của c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n k ể cả những n g h i ê n cứu c h u y ê n s â u v ề n h ữ n g cơ quan chịu t á c đ ộ n g của độc c h ấ t . N h ữ n g cơ q u a n n à y bao gồm gan, t h ậ n , h ệ t h ố n g n ộ i t i ê t . N h ữ n g n g h i ê n cứu n à y được t h i ế t k ê và t i ế n h à n h đ ể g i ả i t h í c h cỡ c h ê h o ạ t đ ộ n g của t á c n h â n đ ố i với các cơ q u a n t r o n g cơ t h ê chịu t á c đ ộ n g của độc chất. Cơ quan chịu t á c đ ộ n g hay n h ữ n g p h ả n ứ n g g â y ra do t á c n h â n có t h ể được xác đ ị n h bởi b ấ t cứ n g h i ê n cứu hay p h é p t h ử n g h i ệ m n à o t r o n g c h ư ơ n g t r ì n h đ á n h giá an t o à n . 99
Chương VI Đ Á N H GIÁ N G U Y c ơ C Ủ A Đ Ộ C C H Ấ T 6.1. X Á C Đ Ị N H M Ố I N G U Y c ơ VÀ C Á C H Ì N H T H Ứ C T Á C DỤNG CỦA ĐỘC CHẤT Việc xác định môi nguy hại bao gồm việc thu thập, đánh giá số l i ệ u v ề các l o ạ i t ổ n t h ư ơ n g sức khỏe hay các b ệ n h t ậ t có t h ể g â y ra do h ó a c h ấ t t r o n g đ i ê u k i ệ n t i ế p x ú c v ớ i các h ó a c h ấ t đó. Việc x á c đ ị n h m ố i nguy h ạ i c ũ n g bao g ồ m cả việc đặc t r ư n g h ó a chu t r ì n h c h u y ể n b i ê n của các h ó a c h ấ t t r o n g cơ t h ể v à m ô i t ư ơ n g t á c của c h ú n g v ớ i các cơ quan, các t ế b à o v à c á c t h à n h p h ầ n t ạ o n ê n t ế b à o (ví d ụ n h ư A D N ) . C á c sô l i ệ u độc c h ấ t học được sử d ụ n g đ ể x á c đ ị n h d ạ n g độc c h ấ t g â y t á c h ạ i cho m ộ t n h ó m q u ầ n t h ể hay cho n h ó m đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m có g â y ả n h h ư ở n g t ư ơ n g t ự cho con n g ư ờ i hay k h ô n g ? C á c t á c đ ộ n g có h ạ i có t h ể chỉ k é o d à i t r o n g m ộ t t h ờ i g i a n n g ắ n ( n h ư b u ồ n n ô n , đ a u đ ầ u v.v...) hoặc v ĩ n h v i ễ n ( n h ư b ệ n h k h ó thở, đ a u t h ầ n k i n h n g o ạ i v i v.v...) hoặc t h ậ m c h í đ e dọa cả cuộc sống ( n h ư b ệ n h u n g t h ư , ức c h ế h ệ t h ầ n k i n h t r u n g ư ơ n g v.v...). C á c n g h i ê n cứu v ề sức khỏe của m ộ t n h ó m n g ư ờ i t i ế p x ú c với h ó a c h ấ t là n g u ồ n t h ô n g t i n q u a n t r ọ n g n h ấ t đ ể x á c đ ị n h 100
các m ố i nguy h ạ i . N h ư n g r ấ t tiếc k h ô n g p h ả i bao giờ n h ữ n g n g h i ê n cứu n à y c ủ n g được thực h i ệ n sẵn cho p h ầ n l ố n các hóa chất. Hơn nữa, các n g h i ê n cứu mối quan h ệ giữa việc t i ế p xúc với hóa chất và sức khỏe n g ư ờ i thường k h ó t i ế n h à n h , r ấ t đ ắ t , k h ó đ ư a ra được k ế t l u ậ n vì số l i ệ u t h ư ơ n g ít và còn có n h i ề u y ế u t ố k h á c . đồng t h ờ i t á c động đ ế n chủ t h ể n g h i ê n cứu, ví d ụ việc h ú t thuốc, môi t r ư ờ n g sống k h á c nhau v.v... Việc n g h i ê n cứu độc c h ấ t học t r ê n động v ậ t được t i ế n h à n h trong n h ữ n g đ i ề u k i ệ n môi t r ư ờ n g p h ò n g t h í n g h i ệ m được k i ể m soát là nguồn s ố l i ệ u quan t r ọ n g để đ á n h giá m ố i nguy h ạ i . Các t h í n g h i ệ m n à y t h ư ờ n g được k i ể m soát chặt chẽ do v ậ y các k ế t quả có t h ê suy ra được rõ r à n g hơn. N h ữ n g k ế t q u ả n g h i ê n cứu t r ê n động v ậ t c ũ n g có n h ữ n g h ạ n c h ế r ấ t l ố n vì động v ậ t thực chất c h ư a p h ả i là đ ố i t ư ợ n g quan t â m . Các t h ô n g t i n hỗ trợ v ề độc học r ấ t quan trọng, đặc b i ệ t là các t h ô n g t i n v ề cơ c h ế của độc chất được suy ra t ừ các n g h i ê n cứu trong p h ò n g t h í n g h i ệ m t r ê n các t ế b à o đơn l ẻ , các t h à n h p h ầ n của t ế b à o và p h â n tích cấu t r ú c p h â n tử. T u y vậy, n g ư ờ i ta t h ư ờ n g quan t â m đ ế n các t h í n g h i ệ m t i ế n h à n h t r ê n động vật. Việc sử d ụ n g các số l i ệ u độc chất t r ê n động v ậ t đ ể đ á n h giá độc c h ấ t gây ra cho n g ư ờ i dựa t r ê n g i ả đ ị n h r ằ n g t á c động gây ra cho con n g ư ờ i có t h ể suy ra t ừ các t á c động gây ra cho các động v ậ t t h í n g h i ệ m . G i ả đ ị n h n à y được chứng m i n h đ ú n g v ề cơ b ả n cho các độc chất là h ó a chất và các chất p h ó n g xạ (điều đó có nghĩa là t ấ t cả các h ó a chất gây ung t h ư cho n g ư ờ i củng gây ung t h ư cho ít n h ấ t m ộ t loài động v ậ t , mức độ độc h ạ i của n h i ê u l o ạ i h ó a c h ấ t cũng t ư ơ n g t ự giống n h a u cho n g ư ờ i v à động v ậ t t h í nghiệm). N g u y ê n tắc n à y được á p d ụ n g rộng r ã i loi
bởi các n h à khoa học. C á c độc c h ấ t t h ể h i ệ n n h ữ n g ả n h h ư ở n g của n ó b ằ n g c á c h ì n h thức v ậ t lý, h ó a học, s i n h lý, s i n h h ó a học hoặc b ằ n g sự k ế t hợp n h ữ n g p h ư ơ n g t h ứ c n à y . Lý học N h ữ n g độc c h ấ t n h ư d u n g m ô i hoặc n h ũ t ư ơ n g có t h ể g â y k h ô da, v i ê m da, bong v ẩ y sau m ộ t t h ò i g i a n t i ế p x ú c k é o d à i hoặc l ặ p l ạ i . Ả n h h ư ở n g n à y do l à m m ấ t lớp mỡ ở da hoặc lớp k e r a t i n n g ă n nưốc ở d ư ớ i da bị t ổ n t h ư ơ n g . C á c a x i t hoặc k i ề m ở d ạ n g hơi k h í v à d ạ n g l ỏ n g g â y k í c h t h í c h m ắ t , m i ệ n g v à họng. K h i độc c h ấ t x â m n h ậ p qua đ ư ờ n g h ô h ấ p , t i ê u h ó a có t h ê g â y k í c h t h í c h . K í c h t h í c h có t h ể d ẫ n t ớ i v i ê m h ọ n g g â y v i ê m teo đ ư ờ n g h ô h ấ p , g â y b u ồ n n ô n , r ố i l o ạ n n h u đ ộ n g r u ộ t v à r ố i loạn đ ạ i tiện. C á c k h í trơ g â y n g ạ t do c h i ê m chỗ oxy. C á c c h ấ t p h ó n g x ạ có t h ể l à m t h a y đ ổ i vị t r í v à b ẻ gẫy các l i ê n k ế t của n h i ễ m sắc thể. Hóa học Sự k ế t hợp t r ự c t i ế p giữa độc c h ấ t v à m ộ t t h à n h p h ầ n của cơ t h ể , ví d ụ n h i ễ m oxyt carbon (CO), n ó sẽ k ế t hợp nhanh c h ó n g v ớ i hemoglobin (Hb) t ạ o t h à n h carbonxy h e m o g l o b i n l à m H b k h ô n g còn k h ả n ă n g v ậ n c h u y ể n oxy. B i ê n đ ổ i s i n h lý N h ữ n g n g h i ê n cứu sinh hóa đóng vai trò quan trọng trong n g h i ê n c ứ u các cơ c h ê t á c đ ộ n g của n h i ê u độc c h ấ t t r o n g c ô n g n g h i ệ p . T u y n h i ê n , k h i các độc c h ấ t n à y t á c đ ộ n g đặc b i ệ t t r ê n 102
h ệ t h ố n g t h ầ n k i n h t r u n g ư ơ n g hoặc n g o ạ i v i , t r o n g t r ư ờ n g hợp n à y c ầ n t ạ o ra n h ữ n g p h ư ơ n g p h á p t h í c h hợp đ ể p h á t h i ệ n v à đo mức b i ế n đ ổ i s i n h lý. Ví d ụ : đo d ò n g c h u y ể n đ ộ n g của ion n a t r i t r o n g t ê b à o t h ầ n k i n h c ủ n g n h ư qua m à n g t ê b à o t h ầ n kinh. Cơ c h ế enzym H ầ u h ế t các cơ c h ế g â y độc là do t á c đ ộ n g l ê n h o ạ t đ ộ n g b ì n h t h ư ờ n g của h ệ t h ố n g enzym. Sau đ â y là m ộ t s ố p h ư ơ n g thức t h ể h i ệ n t á c đ ộ n g của độc c h ấ t t h ô n g qua h ệ t h ố n g enzym: - K ế t hợp t r ự c t i ế p độc c h ấ t có t h ể t h a y đ ổ i h o ạ t t í n h của enzym b ằ n g sự k ế t hợp t r ự c t i ế p giữa độc c h ấ t với n h ó m h o ạ t đ ộ n g hoặc k i m l o ạ i h o ạ t đ ộ n g t r o n g c ấ u t r ú c của enzym l à m ức c h ế h o ạ t đ ộ n g của c h ú n g . Ví d ụ : chì, t h ủ y n g â n k ế t hợp v ớ i gốc - S H của enzym. C á c l o ạ i cyanua k ế t hợp v ớ i Fe của enzym cytocromoxydase l à m enzym m ấ t h o ạ t t í n h . - ứ c c h ế c ạ n h t r a n h : C á c độc c h ấ t t r a n h g i à n h n h ữ n g s ả n p h ẩ m c h u y ể n h ó a b ì n h t h ư ờ n g hay n h ữ n g coenzym c ầ n t h i ế t cho sự h o ạ t đ ộ n g của enzym. Ví d ụ : C h ấ t s u l f a n i l a m i d có c ấ u t r ú c t ư ơ n g t ự n h ư v i t a m i n n h ó m B. - Sự t ổ n g h ợ p m ộ t s ả n p h ẩ m độc m ố i t ừ độc c h ấ t x â m n h ậ p vào cơ t h ể . C h ấ t m ớ i t ổ n g hợp n à y g â y độc b ằ n g c á c h t á c đ ộ n g vào q u á trình chuyển hóa bình thường. Ví dụ: chất Natriũuoroacetat sau k h i được h ấ p t h ụ v à o cơ t h ể , m ộ t enzym c h u y ể n h ó a í l u o r ở í l u o r o a c e t a t đ ể t ạ o t h à n h í l u o r o c i t r a t t ừ a x i t citric, m ộ t c h ấ t t r u n g gian t r o n g chu t r ì n h K r e b . C h ấ t í l u o r o c i t r a t n à y k h ô n g còn k h ả n ă n g đ ả m n h ậ n v a i t r ò t r o n g chu t r ì n h c h u y ể n h ó a , k ế t q u ả là sự h ô h ấ p của t ế b à o n g ư n g l ạ i . - E n z y m c ả m ứ n g : H ầ u h é t t r o n g các cơ c h ê ở t r ê n , enzym 103
đ ê u g i ả m h o ạ t t í n h . N h ư n g . t r o n g m ộ t s ố đ i ề u k i ệ n n à o đó sự đ á p ứ n g có t h ể là k í c h t h í c h h o ạ t đ ộ n g c h u y ể n h ó a . Những e n z y m c ả m ứ n g là n h ữ n g enzym l à m sự t ô n g hợp s i n h lý t ă n g t h ê m s ố lượng enzym, do đ á p ứ n g với m ộ t t á c n h â n g â y c ả m ứng. Ví d ụ : enzym t ạ o ra k h i n h i ễ m t h ủ y n g â n t r o n g t h ự c n g h i ệ m t r ê n đ ộ n g v ậ t . Đ ố i với l o ạ i n à y t h ư ờ n g gặp ở v i k h u ẩ n và n ấ m , ỏ n g ư ờ i ít gặp. Cơ c h ế m i ê n dịch Cơ chế này là kết quả của việc tạo ra một kháng nguyên mới do sự k ế t hợp của độc c h ấ t với n h ữ n g t h à n h p h ầ n của cơ t h ể , t h ư ờ n g là p r o t e i n , Cơ c h ế n à y là cơ sở của m ẫ n c ả m ở da do t i ê p x ú c với m ộ t s ố c h ấ t h ữ u cơ n h ư chloroni-trobenzoic. 6.2. CÁC NGHIÊN cứu ĐỘC HỌC TRÊN cơ THE ĐỘNG VẬT Phụ thuộc vào liều lượng, thòi gian tiếp xúc với hóa chất các t á c h ạ i độc c h ấ t sẽ r ấ t k h á c n h a u , c h ú n g có t h ể g â y c h ế t ngay l ậ p tức, g â y u n g t h ư , hoặc g â y ra n h ữ n g t h a y đ ổ i v ề s i n h h ó a , sinh lý v.v... Sô liệu cho động vật • Những thuận lợi Tiếp xúc => Tác hại được xác định rõ (dê t h i ế t l ậ p n g u y ê n n h â n ) • Những bất lợi - M ố i l i ê n q u a n s ố l i ệ u cho đ ộ n g v ậ t đ ố i với con n g ư ờ i - M ố i liên quan suy đoán giữa l i ề u lượng cao, l i ề u lượng thấp. - Đ ồ n g n h ấ t giữa các đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m v à k h ô n g đ ồ n g n h ấ t của cộng đ ồ n g loài n g ư ờ i . 104
C á c h ó a c h ấ t g â y độc h ạ i được gọi là các độc chát nôi hấp n ê u n ó t á c đ ộ n g l ê n chức n ă n g của h à n g l o ạ t các h ệ t h ố n g cơ q u a n k h á c n h a u . K h á i n i ệ m độc c h ấ t n ộ i h ấ p đ ề cập đ ế n các t á c đ ộ n g sức khỏe x ả y ra t ạ i n h ữ n g bộ p h ậ n xa đ i ể m thâm n h ậ p của h ó a c h ấ t v à o cơ t h ể . Các ả n h h ư ở n g có h ạ i x ả y ra t ạ i địa đ i ể m t i ế p x ú c của h ó a c h ấ t với cơ t h ể gọi là độc chất tại điếm. Một loại hóa chất có thê gây ra một hay nhiều tác động nguy h ạ i , ngay t r ê n chỉ m ộ t l o ạ i đ ộ n g v ậ t t h í n g h i ệ m trong c ù n g một t h ờ i gian, hay t r o n g n h ữ n g k h o ả n g t h ò i gian k h á c n h a u , các t á c đ ộ n g đó có t h ê là: độc t í n h tức t h ờ i , độc t í n h b á n m ã n t í n h v à m ã n t í n h . T h ư ờ n g các n h à khoa học t ậ p t r u n g c h ú ý t ớ i các t á c đ ộ n g n g u y h ạ i x u ấ t h i ệ n ờ nồng độ t h ấ p n h ấ t hay sự t i ế p xúc ít n h ấ t . N ồ n g độ t h ấ p n h ấ t t ạ i đó x u ấ t h i ệ n độc t í n h k h ủ n g h o ả n g gọi là nồng độ thấp nhất quan sát đươc tác đông có hai ( L O A E L ) . N ồ n g độ ngay s á t d ư ớ i nồng độ L O A E L gọi là nồng đô không quan sát thây đước tác đông có hai NOAEL. N ồ n g độ N O A E L được d ù n g đê t h i ế t l ậ p giới h ạ n t i ế p x ú c an t o à n , chấp n h ậ n được của con n g u ô i dôi với m ộ t độc c h ấ t t h â m n h ậ p . Việc t h i ế t l ậ p n à y dựa t r ê n m ộ t g i ả đ ị n h được ủ n g h ộ bởi các k ế t q u ả t h í n g h i ệ m : n ê u n h ư t i ế p x ú c được quy đ ị n h ở mức t h ấ p đ ủ đ ể h ạ n c h ê sự x u ấ t h i ệ n của độc t í n h k h ủ n g h o ả n g t h ì t ấ t cả các l o ạ i độc t í n h k h á c c ũ n g đồng t h ờ i được h ạ n c h ê (bởi vì các độc t í n h k h á c x u ấ t h i ệ n với t i ế p xúc cao h ơ n ) . Các sô liệu về động vật • Các nghiên cứu dóc chất không gáy ung thư Tức t h ò i : N g ắ n h ạ n Bán m ã n tính: Trung hạn 105
M ã n tính: Dài hạn P h á t t r i ể n : T i ế p x ú c t r o n g d ạ con Sinh sản • Các nghiên cứu độc tính đặc biêt Độc t ố học m i ễ n dịch Cơ c h ê h o ạ t đ ộ n g • Các nghiên cứu vê ung thư C á c n g h i ê n cứu v ề t i ế p x ú c t r o n g suốt v ò n g đòi C á c n g h i ê n cứu k h ở i xướng/ t h ú c đ ẩ y C á c n g h i ê n cứu đặc b i ệ t v ề các cơ q u a n của cơ t h ể 6.3. BỆNH HỌC, TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG VÀ QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN NHIÊM ĐỘC NGHE NGHIỆP Bệnh học N g h i ê n cứu b ệ n h học sẽ t h u được k ế t q u ả v ề độc t í n h của m ộ t h ó a c h ấ t t r o n g con n g ư ờ i b ằ n g c á c h so s á n h t ì n h t r ạ n g sức khỏe của m ộ t n h ó m n g ư ờ i p h ả i t h ư ờ n g x u y ê n t i ế p x ú c v ố i h ó a c h ấ t với sức khỏe của một n h ó m người khác tương đương n h ư n g k h ô n g p h ả i t i ế p x ú c với h ó a c h ấ t n g h i ê n cứu. N g h i ê n cứu v ề b ệ n h học c ố g ắ n g xác đ ị n h b ấ t k ỳ m ộ t h i ệ n t ư ợ n g gia t ă n g v ề b ệ n h n à o g â y ra do việc t i ế p x ú c v ớ i l o ạ i h ó a c h ấ t n ằ m t r o n g n g h i v ấ n của n h ó m n g ư ờ i bị t i ế p x ú c v ớ i h ó a c h ấ t . N g h i ê n c ứ u b ệ n h học t h ư ờ n g được b ô t r í t r ê n n h ó m n g ư ờ i p h ả i t i ế p x ú c n h i ề u v ố i nồng độ h ó a c h ấ t cao t ạ i nơi l à m việc. Cả hai c h ấ t benzen v à v i n y l clorua đ ề u được c h ứ n g m i n h là n g u y ê n n h â n g â y u n g t h ư cho con n g ư ờ i t r o n g n h ữ n g n g h i ê n cứu ở n h ó m n g ư ờ i t i ế p x ú c với h a i l o ạ i h ó a c h ấ t n à y . K h i n g h i ê n c ứ u v ề b ệ n h học t h u được k ế t q u ả t h u y ế t p h ụ c 106
t h ì các n g h i ê n cứu n à y sẽ r ấ t có ích bởi c h ú n g cung cấp t h ô n g t i n v ề t á c đ ộ n g trực t i ế p của h ó a c h ấ t lên sức khỏe con n g ư ờ i . T h í n g h i ệ m b ệ n h học được t h i ế t k ế , b ố t r í thực h i ệ n t ố t có giá trị h ơ n n h i ề u so v ố i n h ữ n g t h í n g h i ệ m t i ê n h à n h t r ê n cơ the động vật. T ấ t n h i ê n t h í n g h i ệ m v ề b ệ n h học k h ô n g p h ả i bao giờ c ũ n g đ ả m bảo là k h ô n g có nguy cơ r ủ i ro. M ộ t k ế t q u ả n g h i ê n cứu sai (hoặc c h ư a đ ầ y đ ủ ) v ề b ệ n h học có t h ể d ẫ n đ è n việc t h i ê t l ậ p m ú c t i ế p xúc an t o à n k h ô n g c h í n h xác của hóa chất cho con người. H ầ u h ế t các n g h i ê n cứu v ề b ệ n h học môi t r ư ờ n g t h u ồ n g có n h i ê u đ i ê u k h ô n g chắc c h ắ n : • Không thể có được hai nhóm đôi tượng nghiên cứu giống hệt nhau: Nghề nghiệp, chỗ ở khác biệt, phong cách sống, tình hình kinh tê xã hội khác nhau v.v... * Rất khó có thế kiêm s oát được một số chỉ số rủi ro như việc sử dụng thuốc lá và một số loại dược phàm. ' Chỉ có một số dạng tác hại đến sức khỏe được biết đến cho con người. • Sô liệu chính xác vê mức độ tiếp xúc với hóa chất không phải bao giờ cũng có, nhất là khi con người tiếp xúc với hóa chất trong quá khứ. • Một sô bệnh, nhất là bệnh ung thư, phải mất nhiều năm mới phát hiện được (thời gian ủ bệnh thường rất dài; trong trường hợp này nhất thiết phải chờ đợi nhiều năm sau khi tiếp xúc vã hóa chất trong thời gian dài mã có thê nghiên cứu về bệnh). * Nhân lực trưng dụng đê tiến hành các thí nghiệm về bệnh học thường có hạn. Chỉ khi nào có được một số lượng lớn người tự nguyện tham gia thí nghiệm hoặc tác hại của hóa chất gãy ra một loại bệnh rát hiếm thi nghiên cứu về bệnh học mới có thế cho ra kết quả rõ ràng. * Do những hạn chế về nghiên cứu bệnh học nêu ở trên nên các kết quả ám tính phải được suy diễn một cách rát thận trọng. 107
M ộ t n g h i ê n cứu v ề b ệ n h học m u ố n t ă n g độ t i n c ậ y p h ả i có t h ê m m ộ t hay n h i ề u y ế u t ố đ i k è m sau đ â y : • Thu được kết quả giống nhau sau nhiều thí nghiệm. . Tồn tại một mối liên kết chặt chẽ giữa tiếp xúc và mắc bệnh. ^ . SỐ liệu về tiếp xúc có độ tin cậy và được hỗ trợ bởi những sô liệu liên quan về sinh học và môi trường. • Có một mối liên quan rõ ràng giữa liều và phản ứng. • Nghiên cứu được tiến hành trên một số người tương đôi lớn. * Các phép tính thống kê chỉ ra khác biệt rõ ràng. • Có tài liệu đầy đủ và tin cậy về các hiện tượng của bệnh. • Kết quả tương tự được đồng thời tìm thấy ở những thí nghiệm trên động vật. Sôi l i ệ u t r ê n c o n n g ư ờ i • Các trường hợp cụ thể ghi nhận được. • Các nghiên cứu về bệnh dịch học. Thu ân lợi T i ế n h à n h ngay t r ê n đ ố i t ư ợ n g được q u a n t â m . Bất lợi - Sô l i ệ u v ề t i ế p x ú c t h ư ờ n g k h ô n g c h í n h x á c . - N h ó m người trong các t h í nghiệm thường ít. - M ộ t sô yêu t ố k h ô n g đồng n h ấ t trong n h ó m n g ư ờ i n g h i ê n cứu. đôl Li!f , ệ phát triển nhiêm ng lâm sàng và quá trình dọc nghe n g h i ệ p Nhiễm độc cấp tính Nhiễm độc cấp tính xảy ra trong một thòi gian „«* „AS nồng độ độc c h ấ t l ố n . N g u y ê n n h â n t h ư ờ n g do c ô n g n h â n t u Không a i i 108