Những tư tưởng cơ bản của nho giáo và ảnh hưởng của nó ở nước ta

Chia sẻ: Thao Thao | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

134
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

F. Enghen đã khẳng định: “Không có cơ sở văn minh Hi Lạp và đế quốc La Mã thì tuyệt nhiên không có Châu Âu hiện đại”. Vậy học tập Enghen chúng ta có thể đặt vấn đề : “Nếu không có văn minh cổ đại Trung Quốc thì không có nước Việt Nam ngày nay”.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Những tư tưởng cơ bản của nho giáo và ảnh hưởng của nó ở nước ta

LỜ I MỞ ĐẦ U F . Enghen đ ã k h ẳ ng đ ị nh: “ Kh ô ng c ó c ơ s ở v ă n minh Hi L ạ p v à đ ế q u ố c La M ã t h ì t uy ệ t nhi ê n kh ô ng c ó C h â u Â u hi ệ n đ ạ i ” . V ậ y h ọ c t ậ p Enghen ch ú ng ta c ó t h ể đ ặ t v ấ n đ ề : “ N ế u kh ô ng c ó v ă n minh c ổ đ ạ i Trung Qu ố c th ì k h ô ng c ó n ư ớ c Vi ệ t Na m ng à y nay ” . N ó i đ ế n n ề n v ă n minh c ổ đ ạ i Trung Qu ố c th ì q u ả l à r ộ ng l ớ n. Bi ế t bao nhi ê u h ệ t ư t ư ở ng xu ấ t hi ệ n v à t ồ n t ạ i m ã i cho đ ế n ng à y nay. T ừ t huy ế t â m d ươ ng ng ũ h à nh, h ọ c thuy ế t c ủ a K h ổ ng T ử , L ã o t ử ... Th ế n h ư ng trong c á c h ọ c thuy ế t ấ y, kh ô ng a i c ó t h ể c h ố i c ã i đ ư ợ c r ằ ng h ọ c thuy ế t Nho gia. Nh à n g ư ờ i p h á t kh ở i ph á t l à K h ổ ng t ử l à c ó v ị t r í q uan tr ọ ng h ơ n h ế t t rong l ị ch s ử p h á t tri ể n c ủ a Trung Qu ố c n ó i chung v à c á c n ư ớ c Đ ô ng Na m Á n ó i ri ê ng. K ể t ừ l ú c xu ấ t hi ệ n t ừ v à i th ế k ỷ t r ư ớ c c ô ng nguy ê n cho đ ế n th ờ i nh à H á n (H á n V ũ Đ ế ) Nho gi á o đ ã c h í nh th ứ c tr ở t h à nh h ệ t ư t ư ở ng đ ộ c t ô n v à l u ô n lu ô n gi ữ v ị t r í đ ó c ho đ ế n ng à y cu ố i c ù ng c ủ a ch ế đ ộ p hong ki ế n. Đ i ề u đ ó đ ã m inh ch ứ ng r õ r à ng: Nho gi á o h ẳ n ph ả i c ó n h ữ ng gi á t r ị t í ch c ự c đ ặ c bi ệ t, n ế u kh ô ng sao n ó c ó t h ể c ó s ứ c s ố ng m ạ nh m ẽ đ ế n nh ư v ậ y. T ừ đ ầ u th ế k ỷ X X đ ế n nay, r ấ t nhi ề u ng ư ờ i đ ã p h ê p h á n đ ạ o Nho, t ố c á o t í nh ch ấ t b ả o th ủ , phi khoa h ọ c c ủ a n ó . Nh ư ng n ế u l ấ y quan đ i ể m l ị ch s ử m à x e m x é t, ở t h ế k ỷ X X r õ r à ng N ho gi á o l à c ổ h ủ n h ư ng ở g iai đ o ạ n tr ư ớ c c ó v ậ y kh ô ng. V à o t h ế k ỷ X t r ê n b á n đ ả o Đ ô ng D ươ ng c ó 3 v ươ ng qu ố c : Đ ạ i Vi ệ t, Cha m Pa, Khmer, l ự c l ư ợ ng ngang nhau. D ầ n d ầ n Đ ạ i Vi ệ t chi ế m ư u th ế , v ừ a đ ủ s ứ c ch ố ng l ạ i phong ki ế n p h ươ ng B ắ c, v ừ a khai hoang Na m Ti ế n, á t h ẳ n 2 v ươ ng qu ố c k ia. Ph ả i ch ă ng đ ạ o Nho đ ã đ ó ng m ộ t va i nh ấ t đ ị nh trong s ự
h ì nh th à nh t ươ ng quan l ự c l ư ợ ng ấ y. Ph ả i ch ă ng ch ú ng ta đ ã d u nh ậ p đ ạ o Nho c ủ a Trung Qu ố c r ồ i sau đ ó b i ế n th à nh m ộ t c ô ng c ụ c h ố ng la ị . Bi ệ n ch ứ ng l ị ch s ử l à n h ư t h ế . Nho gi á o l à c ô ng c ụ đ ể p hong ki ế n ph ươ ng B ắ c d ù ng đ ể l ệ t hu ộ c c á c d â n t ộ c kh á c, nh ư ng v ừ a l à c ô ng c ụ g i ú p c á c d â n t ộ c ch ố ng l ạ i T rung Qu ố c. C h í nh v ì ý n gh ĩ a v à v ai tr ò t o l ớ n c ủ a Nho gi á o đ ố i v ớ i t i ế n tr ì nh ph á t tri ể n c ủ a Trung Qu ố c v à V i ệ t Nam n ê n em c ó h ứ ng th ú đ ặ c bi ệ t v ớ i đ ề t à i “ Nh ữ ng t ư t ư ở ng c ơ b ả n c ủ a n ho g i á o v à ả n h h ư ở ng c ủ a n ó ở n ư ớ c ta ” . N ộ i dung đ ề t à i ngo à i p h ầ n m ở đ ầ u v à k ế t lu ậ n g ồ m 2 ph ầ n: P h ầ n I: T i ế n tr ì nh ph á t tri ể n c ủ a Nho gi á o v à m ộ t s ố n ộ i d ung ch í nh c ủ a n ó . P h ầ n II: ả nh h ư ở ng c ủ a Nho gi á o t ớ i đ ờ i s ố ng v ă n ho á V i ệ t Na m.
Phần I V À I N É T V Ề T I Ế N T R Ì NH P H Á T T RI Ể N C Ủ A N HO G I Á O V À M Ộ T S Ố N Ộ I D UNG T Í CH C Ự C C Ủ A N Ó . I . V À I N É T V Ề T I Ế N T R Ì NH P H Á T T RI Ể N C Ủ A N HO G I Á O . N ó i đ ế n Nho gi á o th ì v i ệ c đ ầ u ti ê n kh ô ng th ể k h ô ng nh ắ c t ớ i: đ ó l à K h ổ ng T ử . Ng ư ờ i ta b ì nh lu ậ n khen t ặ ng Kh ổ ng T ử r a sao đ ề u kh ô ng th ể g ọ i l à q u á l ờ i, tr ư ớ c đ â y h ơ n 2000 n ă m, đ ạ i s ử h ọ c gia T ư M ã T hi ê n khi đ i th ă m Kh ú c Ph ụ q u ê h ươ ng c ủ a Kh ổ ng T ử t ừ ng c ả m kh á i vi ế t: “ Kh ổ ng T ử á o v ả i, truy ề n h ơ n 10 đ ờ i, đ ư ợ c c á c h ọ c tr ò c oi l à t ổ ng s ư , t ừ t hi ê n t ử , v ươ ng h ầ u đ ế n th ứ d â n đ ề u coi ô ng l à b ậ c ch í t h á nh ” . N ă m1982, m ộ t h ọ c gi ả M ỹ v i ế t “ H à nh vi cao qu ý v à t ư t ư ở ng l ý l u ậ n đ ạ o đ ứ c c ủ a Kh ổ ng T ử , kh ô ng ch ỉ ả nh h ư ở ng t ớ i T rung Qu ố c m à c ò n ả nh h ư ở ng t ưó i tr ầ n nh â n lo ạ i ” K h ổ ng T ử l à n g ư ờ i n ư ớ c L ỗ t h ờ i Xu â n Thu t ê n l à K h â u, t ự l à T r ọ ng Ni. T ừ t hi ế u ni ê n đ ế n 30 tu ổ i , Kh ổ ng T ử c huy ê n c ầ n h ọ c t ậ p v à t ậ p luy ệ n n ắ m v ữ ng c á c tri th ứ c v ề l ễ n ghi, â m nh ạ c, x ạ t i ễ n, n g ự x ạ , th ư , s ố l à s au ng à nh tri th ứ c c ă n b ả n th ờ i ấ y. Sau đ ó ô ng đ i gi ả ng d ạ y b ố n ph ươ ng, nghi ê n c ứ u h ọ c v ấ n trong v à i c h ụ c n ă m r ồ i san đ ị nh, bi ê n so ạ n c á c s á ch đ ư ợ c đ ờ i sau g ọ i l à l ụ c kinh nh ư T hi, Th ư , L ễ , Nh ạ c, D ị ch, Xu â n Thu. K h ổ ng T ử s ố ng trong th ờ i k ỳ t hay đ ổ i l ớ n, bi ế n đ ộ ng l ớ n. T ừ l â u, thi ê n t ử n h à C hu đ ã m ấ t h ế t uy quy ề n, quy ề n l ự c r ơ i v à o tay c á c vua ch ư h ầ u, c ụ c th ể x ã h ộ i bi ế n chuy ể n thay đ ổ i n hanh c h ó ng, ng ư ờ i ta m ỗ i ng ư ờ i ch ọ n cho m ì nh nh ữ ng th á i đ ộ s ố ng kh á c nhau. L à m ộ t tri ế t nh â n th á i đ ộ c ủ a Kh ổ ng T ử h ế t s ứ c ph ứ c t ạ p, ô ng v ừ a ho à i c ổ , v ừ a s ù ng th ư ợ ng đ ổ i m ớ i. T rong t â m tr ạ ng ph â n v â n, d ầ n d ầ n ô ng h ì nh th à nh t ư t ư ở ng l ấ y nh â n ngh ĩ a đ ể g i ữ v ữ ng s ự t ồ n t ạ i chung v à k hai s á ng h ệ t h ố ng t ư t ư ở ng l ớ n nh ấ t th ờ i Ti ê n T ầ n l à h ọ c ph á i Nho gi á o t ạ o ả nh h ư ở ng s â u s ắ c t ớ i x ã h ộ i Trung Qu ố c.
H ệ t h ố ng t ư t ư ở ng Nh â n v à N gh ĩ a c ủ a Kh ổ ng T ử , b ấ t k ể h à m ngh ĩ a phong ph ú s ứ c t ạ p đ ế n đ â u, n ó i cho c ù ng c ũ ng chi v à t hi ế t l ậ p m ộ t tr ậ t t ự n ghi ê m c ẩ n c ủ a b ậ c đ ế v ươ ng v à t h à nh l ậ p m ộ t x ã h ộ i ho à n thi ệ n. H ệ t h ố ng t ư t ư ở ng c ủ a ô ng ả nh h ư ở ng t ớ i h ơ n 2500 n ă m l ị ch s ử T rung Qu ố c. K h ổ ng T ử t uy s á ng l ậ p ra h ọ c thuy ế t Nh â n Ngh ĩ a Nho gia n h ư ng kh ô ng đ ư ợ c c á c qu â n v ươ ng th ờ i Xu â n Thu coi t r ọ ng m à p h ả i do c á c h ậ u h ọ c nh ư T ử C ố ng, T ử T ư , M ạ nh T ử , Tu â n t ử t ruy ề n b á r ộ ng v ề s au. Tr ả i qua nhi ề u n ỗ l ự c c ủ a giai c ấ p t h ố ng tr ị v à c á c s ĩ đ ạ i phu tri ề u H á n, Kh ổ ng t ử v à t ư t ư ở ng N ho gia c ủ a ô ng m ớ i tr ở t h à nh t ư t ư ở ng ch í nh th ố ng. Đ ổ ng T r ọ ng Th ư đ ờ i H á n h ấ p thu nh â n c á ch ho à n thi ệ n v à h ọ c t huy ế t nh â n ch í nh c ủ a Kh ổ ng T ử , ph ụ h ộ i th ê m C ô ng D ươ ng X u â n Thu l ợ i d ụ ng â m d ươ ng b ổ s ung thay đ ổ i l ý l u ậ n tr ở t h à nh h ọ c thuy ế t thi ê n nh â n h ợ p nh ấ t c ù ng v ớ i h ọ c thuy ế t c h í nh tr ị c ủ a Tu â n T ử , kho á c t ấ m á o th ầ n h ọ c ch o Nho h ọ c. T ừ đ ờ i H á n đ ế n đ ờ i Thanh, Kh ổ ng h ọ c ch ủ y ế u d ù ng h ì nh t h ứ c kinh truy ệ n đ ể l ư u truy ề n. Đ ư ờ ng Th á i T ô ng sau khi ho à n t h à nh to à n di ệ n th ố ng nh ấ t qu ố c gia, li ề n cho kinh h ọ c gia K h ổ ng D ĩ nh Đ ạ t ch ú g i ả i, hi ệ u đ í nh l ạ i n ă m kinh Nho gia l à D ị ch, Thi, T h ư , T à t uy ê n, L ễ k ý t h à nh b ộ N g ũ k inh ch í nh n gh ĩ a g ầ n nh ư t ổ ng k ế t to à n di ệ n kinh h ọ c t ừ đ ờ i H á n đ ế n đ ó . N g ũ k inh ch í nh ngh ĩ a tr ở t h à nh s á ch gi á o khoa d ù ng cho thi c ử đ ờ i Đ ư ờ ng. Kh ổ ng h ọ c c à ng đ ư ợ c giai c ấ p th ố ng tr ị t í n n hi ệ m, Đ ư ờ ng Th á i T ô ng n ó i r ấ t r õ “ Nay tr ẫ m y ê u th í ch nh ấ t l à đ ạ o c ủ a Nghi ê u Thu ấ n v à đ ạ o c ủ a Chu Kh ô ng coi nh ư c hi m t h ê m c á nh, nh ư c á g ặ p n ư ớ c, kh ô ng th ể k h ô ng c ó đ ư ợ c ” . T ừ đ ó , Kh ổ ng T ử v ớ i đ ế v ươ ng, v ớ i ch í nh ph ủ c á c tri ề u đ ạ i đ ề u c ó q uan h ệ n h ư Đ ư ờ ng Th á i T ô ng h ì nh dung. K hi l ị ch s ử p h ứ c t ạ p c ủ a Trung Qu ố c ti ế n v à o th ờ i k ỳ p h á t đ ạ t - t h ờ i k ỳ n h à T ố ng, v ị h o à ng đ ế k hai qu ố c l à T ố ng Th á i T ổ T ri ệ u Khu ô ng D ẫ n l ậ p t ứ c ch ủ t r ì n ghi l ễ l ong tr ọ ng t ế t ự
K h ổ ng T ử đ ể b i ể u d ươ ng l ò ng thi ế u đ ễ , vua c ò n th â n ch ủ t r ì k hoa thi ti ế n s ĩ m à n ộ i dung ho à n t o à n theo Nho h ọ c. Đ ố i v ớ i N ho h ọ c m ớ i b ộ t h ư ng ở t h ờ i T ố ng, ch ú ng ta th ư ờ ng g ọ i đ ó l à L ý h ọ c. N ộ i dung v à k ế t c ấ u c ủ a L ý h ọ c h ế t s ứ c r ộ ng l ớ n, b ắ t đ ầ u t ừ H à n D ũ đ ờ i nh à Đ ư ờ ng, tr ả i qua n ỗ l ự c c ủ a T ô n Ph ụ c, T h ạ ch Gi ớ i, H ồ V i ê n, Chu Đ ô n Di, Thi ệ u Ung, Th ươ n g T á i, T r ì nh Di, Tr ì nh H ạ o đ ờ i B ắ c T ố ng cho đ ế n Chu Hi đ ờ i Na m T ố ng l à n g ư ờ i t ậ p đ ạ i th à nh ho à n ch ỉ nh h ệ t h ố ng t ư t ư ở ng L ý h ọ c. L ý h ọ c tr ì nh Chu nh ấ n m ạ nh Nh â n, L ễ , Ngh ĩ a, Tr í , T í n n h ư l ễ t r ờ i (thi ê n l ý ) d ù ng h ọ c thuy ế t Kh ổ ng M ạ nh l à m ngu ồ n g ố c, h ấ p thu th ê m c á c h ọ c thuy ế t t ư t ư ở ng c ủ a Ph ậ t gi á o, Đ ạ i g i á o cung c ấ p s ự n hu y ế u cho x ã h ộ i qu â n ch ủ c huy ê n ch ế . C hu Hi t ậ p ch ú g i ả i th í ch c á c kinh đ i ể n Nho gia nh ư L u ậ n n g ữ , M ạ nh T ử t r ở t h à nh nh ữ ng s á ch gi á o khoa b ắ t bu ộ c c ủ a s ĩ t ử t rong x ã h ộ i phong ki ế n v à l à t i ê u chu ẩ n ph á p đ ị nh trong k hoa c ử c ủ a ch í nh ph ủ . Đ i ề u ấ y xem ra xa v ớ i ch ủ t r ươ ng t hi ệ n l ươ ng, tr í t u ệ , ngoan c ư ờ ng c ủ a Kh ổ ng T ử ở t h ờ i Xu â n T hu, g ó p ph ầ n t ạ o n ê n m ộ t h ì nh ả nh Kh ổ ng T ử k h á c mang m à u s ắ c v ì y ê u c ầ u gi ữ t hi ê n l ý m à d i ệ t m ấ t nh â n đ ụ c, đ ạ o m ạ o b à n x u ô ng d ẫ n đ ế n ti ê u di ệ t c á t í nh, th ậ m ch í h ư n g ụ y, gi ả d ố i n ữ a. N go à i L ý h ọ c c ủ a Tr ì nh Chu c ó đ ị a v ị c hi ph ố i, ph á i C ô ng h ọ c c ủ a Tr ầ n L ư ợ ng, Di ệ p Th í ch, ph á i T â m h ọ c c ủ a V ươ ng D ươ ng Minh c ũ ng đ ề u t ô n s ù ng Kh ổ ng T ử , h ấ p thu m ộ t ph ầ n t ư t ư ở ng c ơ b ả n c ủ a ô ng. Nh ữ ng h ọ c thuy ế t n à y đ ề u đ ư ợ c l ư u t ruy ề n r ộ ng r ã i v à t ạ o ả nh h ư ở ng s â u s ắ c trong x ã h ộ i v ă n ho á T rung Qu ố c. D o v ì N ho h ọ c đ ư ợ c c á c s ĩ đ ạ i phu t ô n s ù ng, đ ư ợ c c á c v ươ ng tri ề u đ ua nhau đ ề x ư ớ ng n ê n Nho h ọ c thu ậ n l ợ i th ẩ m t h ấ u trong m ọ i l ĩ nh v ự c trong m ọ i g iai t ầ ng x ã h ộ i, t ừ r ấ t s ớ m n ó đ ã v ư ợ t qua bi ê n gi ớ i d â n t ộ c H á n, tr ở t h à nh t â m l ý c ủ a
c ộ ng đ ồ ng d â n t ộ c Trung Qu ố c, l à c ơ s ở v ă n ho á c ủ a t í n n g ư ỡ ng v à t ậ p t í nh. I I. M Ộ T S Ố N Ộ I D UNG C H Í NH C Ủ A N HO G I Á O C h ú ng ta t ì m hi ể u v ì N ho gi á o khi n ó đ ã t ồ n t ạ i h ơ n 2 000 n ă m, lu ô n đ ư ợ c c ả i bi ế n đ ư ợ c b ổ s ung v à m ang c á c b ộ m ặ t k h á c nhau qua c á c th ờ i k ỳ . Nhi ề u h ọ c gi ả đ ã t ố n r ấ t nhi ề u gi ấ y m ự c đ ể s ư u t â m, tr í ch d ẫ n v à b à n c ã i chung quanh nh ữ ng c â u c h ữ t rong s á ch v ở c ủ a Nho gi á o t ừ t r ư ớ c t ớ i nay. Vi ệ c l à m ấ y t h ư ờ ng d ẫ n đ ế n nh ữ ng nh ậ n đ ị nh ch ủ q uan, gi ả n đ ơ n v à p hi ế n d i ệ n. Mu ố n khen hay ch ê n g ư ờ i ta đ ề u c ó t h ể t r í ch d ẫ n nh ữ ng l ờ i l ẽ r ấ t h ấ p d ẫ n t ừ t rong kho s á ch c ủ a Nho gi á o. Nh ư ng khi đ ể ý r ằ ng Kh ổ ng T ử - n g ư ờ i s á ng l ậ p ra Nho gi á o - k hi đ ề r a n h ữ ng đ i ề u c ă n b ả n trong h ọ c t huy ế t c ủ a Nho gi á o c ũ ng đ ang ở t â m tr ạ ng ph â n v â n, m â u thu ẫ n, v ừ a ho à i c ổ , v ừ a s ù ng t h ư ờ ng, v à b ố i c ả nh x ã h ộ i l ú c ấ y c ũ ng l à l ú c gi ằ ng co, gi à nh g i ậ t gi ữ a ch ế đ ộ n ô l ệ v à c h ế đ ộ p hong ki ế n. Sau n à y khi Nho h ọ c đ ư ợ c c ả i bi ế n đ ể p h ụ c v ụ ý đ ồ c ủ a giai c ấ p t h ố ng tr ị t h ì n ó c à ng ch ứ a đ ự ng nhi ề u m â u thu ẫ n. V ì t h ế k h ô ng th ể t ì m hi ể u N ho h ọ c theo l ố i tr í ch d ẫ n, kinh vi ệ n v ì n ó c h ỉ c à ng d ẫ n ta v à o n g õ c ụ t. Đ ể t ì m hi ể u Nho h ọ c kh ô ng th ể k h ô ng xem x é t tr ê n g i á c đ ộ p h ươ ng ph á p duy v ậ t l ị ch s ử ... Ch ú ng ta kh ô ng ph â n t í ch nh ữ ng s ự k i ệ n t ư t ư ở ng b ằ ng b ả n th â n t ư t ư ở ng m à p h ả i t ì m hi ể u t ư t ư ở ng g ắ n li ề n v ớ i nh ữ ng đ i ề u ki ệ n x ã h ộ i c ụ t h ể t rong đ ó n ó đ ã n ả y sinh, ph á t tri ể n v à s uy t à n. K h ô ng th ể c ó m ộ t th ứ N ho gi á o chung cho c á c th ờ i đ ạ i, m ộ t th ứ N ho gi á o nh ấ t th à nh, b ấ t b i ế n ở k h ắ p m ọ i n ơ i. K hi Kh ổ ng T ử đ ề r a h ọ c thuy ế t c ủ a ô ng v à đ i chu du thi ê n h ạ đ ể m ong đ ư ợ c s ử d ụ ng th ì ô ng đ ã t h ấ t b ạ i. Đ i ề u đ ó k h ô ng c ó n gh ĩ a r ằ ng x ã h ộ i Đ ô ng Chu đ ã x ấ u h ơ n x ã h ộ i th ờ i Ng ũ đ ế t am v ươ ng m à c h ỉ c ó n gh ĩ a r ằ ng nh ữ ng t ư t ư ở ng c ủ a ô ng mu ố n b ả o v ệ n ề n chuy ê n ch í nh c ủ a qu ý t ộ c ch ủ n ô k h ô ng c ò n ph ù
h ợ p n ữ a v ớ i x ã h ộ i v à u y th ế c h í nh tr ị đ ang đ ang d ầ n d ầ n t hu ộ c v ề t ầ ng l ớ p đ ị a ch ủ m ớ i. K hi h ọ c thuy ế t c ủ a Kh ổ ng T ử đ ư ợ c đ ặ t l ê n v ị t r í đ ộ c t ô n t h ì k h ô ng c ó n gh ĩ a r ằ ng vua nh à H á n đ ã c ó đ ạ o đ ứ c, nh â n n gh ĩ a h ơ n nh à T ầ n m à c h ỉ v ì c h ế đ ộ t rung ư ơ ng t ậ p quy ề n c ủ a n h à H á n đ ang đ ò i h ỏ i m ộ t h ệ t ư t ư ở ng th í ch h ợ p v ớ i n ề n kinh t ế t i ể u n ô ng v à b ộ m á y phong ki ế n quan li ê u c ủ a n ó . K hi Nho gi á o đ ã m ang h ì nh th ứ c duy t â m t ư b i ê n v ớ i L ý h ọ c đ ờ i T ố ng th ì k h ô ng ph ả i l ị ch s ử đ ã t ạ o ra m ấ y nh â n v ậ t “ l ỗ i l ạ c ” m à c h ỉ v ì g iai c ấ p phong ki ế n đ ã s uy t à n đ ã c ầ n thi ế t p h ả i đ ổ i m ớ i c á c h ệ t ư t ư ở ng c ũ ng suy t à n nh ư n ó . Nho gi á o l ú c đ ó h ầ u nh ư đ ã k i ệ t s ứ c v à đ ư ợ c b ổ s ung b ằ ng gi á o l ý c ủ a P h ậ t, L ã o. H ệ t ư t ư ở ng c ủ a Nho gi á o tr ả i qua h ơ n 2000 n ă m ph á t t ri ể n v à b i ế n đ ổ i. T ừ T a m đ ứ c c ủ a Kh ổ ng T ử , t ừ đ oan c ủ a M ạ nh T ử , ng ũ t h ư ờ ng ở H á n Nho, “ Thi ê n nh â n h ợ p nh ấ t ” ở Đ ố ng Tr ọ ng Th ư , “ Th á i c ự c đ ồ t huy ế t ” c ủ a Chu Đ ô n Di, L ý K h í ở C hu Hi... T ấ t c ả đ ề u xu ấ t ph á t t ừ m ộ t g ố c v à k ho á c c hung t ấ m á o N ho h ọ c. Nh ư v ậ y h ệ t ư t ư ở ng Nho gi á o tr ả i qua h ơ n 2000 n ă m l à v ô c ù ng ph ứ c t ạ p. Th ế t h ì h ệ t ư t ư ở ng Nho g i á o l à t ư t ư ở ng g ì ? v à t ạ i sao d ư ớ i nh ữ ng h ì nh th ứ c r ấ t ph ứ c t ạ p, t ươ ng ph ả n v à m â u thu ẫ n, bao gi ờ t ư t ư ở ng Nho gi á o c ũ ng g i ữ đ ị a v ị t h ố ng tr ị . 1 . T ư t ư ở ng Nho gi á o l à g ì ? Ở T rung Qu ố c x ã h ộ i phong ki ế n v ẫ n gi ữ l ạ i r ấ t nhi ề u d i t í ch c ủ a x ã h ộ i th ị t ộ c v à x ã h ộ i n ô l ệ , bi ể u hi ệ n trong ph á p l u ậ t v à p hong t ụ c d ư ớ i nhi ề u h ì nh th ứ c nh ư q uan ni ệ m v ề s ở h ữ u ru ộ ng đ ấ t thu ộ c v ề q u ố c gia, quan ni ệ m t ô n ph á p trong g ia t ộ c, ở t rong m ộ t x ã h ộ i nh ư v ậ y th ì v ua l à t ổ c ủ a th ị t ộ c, l à c ha c ủ a d â n, m à c ha l à t r ờ i c ủ a con, ch ồ ng l à t r ờ i c ủ a v ợ . Đ ể t ồ n t ạ i tr ê n c ơ s ở s ả n xu ấ t đ ặ c th ù á Đ ô ng (ph ươ ng th ứ c s ả n xu ấ t C h â u á ) giai c ấ p đ ị a ch ủ t h ố ng tr ị c ầ n ph ả i gi ữ n h ữ ng qua n
n i ệ m ấ y, do đ ó c h ữ T rung, ch ữ H i ế u, ch ữ C h í nh l à n h ữ ng kh á i n i ệ m lu â n l ý t uy ệ t đ ố i trong x ã h ộ i phong ki ế n Trung Qu ố c. T rong h ì nh th á i ý t h ứ c phong ki ế n h ệ g i ữ a ng ư ờ i v ớ i ng ư ờ i ch ỉ đ ư ợ c gh é p v à o 5 lo ạ i (ng ũ l u â n), ấ y l à : vua t ô i, cha con, ch ồ ng v ợ , anh e m, b ạ n b è . Trong 5 c ặ p ấ y th ì h ai c ặ p anh em, b ạ n b è c h ỉ l à n h à nh ng ọ n, m à 3 c ặ p kia m ớ i l à c ộ i g ố c. Nh ữ ng t í nh l ớ n c ủ a nh â n lo ạ i, theo quan ni ệ m phong ki ế n l à n h â n, ngh ĩ a, l ễ , tr í ( v ề s au c ó t h ê m ch ữ t í n) c ũ ng l à p h á t sinh tr ê n c ơ s ở c ủ a ng ũ l u â n. Nh ư K h ổ ng T ử n ó i r ằ ng hi ế u đ ễ l à g ố c c ủ a ch ữ N h â n. K . Marx n ó i r ằ ng t ư t ư ở ng c ủ a ch ế đ ộ p hong ki ế n th ì l ấ y đ ạ o đ ứ c, danh d ự l à m h ì nh th á i đ ạ i bi ể u. N ó k h ô ng gi ố ng v ớ i t ư t ư ở ng c ủ a th ờ i đ ạ i t ư b ả n ch ủ n gh ĩ a ở c h ỗ t ư t ư ở ng n à y l ấ y t ự d o b ì nh đ ẳ ng l à m h ì nh th á i đ ạ i bi ể u . Marx đ ã c ho th ấ y r õ b ả n ch ấ t c ủ a t ư t ư ở ng phong ki ế n. Ở đ â y ch ữ đ ạ o đ ứ c v à d anh d ự c ũ ng đ ồ ng ngh ĩ a v ớ i ch ữ l ý l u ậ n v à d anh ph ậ n trong Nho gi á o m à t ự d o, b ì nh đ ẳ ng l à t ư t ư ở ng c á n h â n c ủ a x ã h ộ i t ư s ả n. N ho gi á o l à h ì nh th á i ý t h ứ c c ủ a giai c ấ p th ố ng tr ị t rong x ã h ộ i phong ki ế n ở T rung Qu ố c. Đ ố i v ớ i n ó t h ì n g ũ l u â n, ng ũ t h ư ờ ng, hay ta m c ươ ng ng ũ t h ư ờ ng l à n h ữ ng c á i tuy ệ t đ ố i. T heo b ộ s ậ u ch í nh th ư ờ ng c ủ a t ư t ư ở ng đ ạ o đ ứ c th ì đ ạ o đ ứ c q uan ph ả i di ễ n d ị ch t ừ v ũ t r ụ q uan, nh ư ng nho gi á o th ì l à m n g ư ợ c tr ở l ạ i, n ó x u ấ t ph á t t ừ n g ũ l u â n, ng ũ t h ư ờ ng r ồ i đ e m g á n nh ữ ng c á i ấ y cho v ũ t r ụ , cho th ư ợ ng đ ế : n ó đ ã l u â n l ý h o á c ả v ũ t r ụ , c ả t h ư ợ ng đ ế , v ũ t r ụ v à t h ư ợ ng đ ế c ủ a Nho gi á o đ ề u n hu ố m m à u lu â n l ý . Đ ố i v ớ i nho gi á o th ì l u â n l ý c ươ ng th ư ờ ng l à h ằ ng t ồ n, l à p h ổ b i ế n. N ho gi á o kh ô ng c ó l ị ch s ử q uan, ti ế n h o á l u ậ n. Đ ố i v ớ i n ó x ã h ộ i phong ki ế n kh ô ng ph ả i ch ỉ l à m ộ t g iai đ o ạ n trong l ị ch s ử l o à i ng ư ờ i, lu â n l ý p hong ki ế n kh ô ng c h ỉ l à m ộ t h ì nh th á i ý t h ứ c c ủ a giai đ o ạ n ấ y, nh ư h ọ n ó i: “ Qu â n th ầ n chi ngh ĩ a v ô s ở đ à o ư t hi ê n đ ị a chi gian ”
H ay l à : “ Thi ê n b ấ t bi ế n, đ ạ o di ệ c b ấ t bi ế n ” ( Đ ổ ng Tr ọ ng Thư) Đ ạ o ở đ â y t ứ c l à t a m c ươ ng, ng ũ t h ư ờ ng. N h ư ng qua c á c th ờ i đ ạ i Nho gi á o ph ả i ch ố ng đ ỡ m ộ t cu ộ c đ ấ u tranh l ý l u ậ n đ ố i v ớ i nh ữ ng h ệ t h ố ng kh á c, nh ư t ri ế t h ọ c c ủ a M ặ c T ử , L ã o T ử , bi ệ n c h ứ ng ph á p c ủ a danh gia, x ã h ộ i h ọ c c ủ a ph á p gia, h ì nh nhi th ư ợ ng c ủ a Hoa nghi ê m t ô ng, thi ề n t ô ng... Th ế m à t ư t ư ở ng c ủ a Kh ổ ng T ử t h ì r ấ t l à n gh è o n à n, t hi ế u th ố n v ề n h ậ n th ứ c lu ậ n, v ì p h ươ ng ph á p lu ậ n, v ì t ự n hi ê n q uan... V ì v ậ y Nho gia đ ờ i sau c ả m th ấ y p h ả i x â y đ ắ p cho n ó m ộ t c ơ s ở l ý l u ậ n í t ra c ũ ng “ d ễ c oi ” . H ọ t ì m đ ư ợ c nh ữ ng y ế u t ố t ri ế t h ọ c trong Nho gia nh ư s á ch Trung Dung, Đ ạ i h ọ c, M ạ nh T ử , Kinh D ị ch. H ọ l ạ i vay m ư ợ n th ê m c ủ a c á c tri ế t h ọ c v à t ô n gi á o, kh á c nh ữ ng c á i g ì c ó t h ể d ung ho á đ ư ợ c, r ồ i m ỗ i n g ư ờ i, m ỗ i ph á i x â y d ự ng m ộ t h ọ c thuy ế t l à m c ơ s ở l ý l u ậ n c ho Nho gi á o. Do đ ó đ ã t ừ ng đ ã t ừ ng hi ệ n ra c ả nh t ư ợ ng h ỗ n đ ộ n, ph ứ c t ạ p trong c á c chi ph í n h ư n ó i ở t r ê n chi ph á i c ủ a N ho gi á o c ó t h ể l à n h ấ t nguy ê n lu ậ n hay nh ị n guy ê n lu ậ n, ch ủ q uan lu ậ n hay k h á ch quan lu ậ n, duy l ý c h ủ n gh ĩ a hay tr ự c q uan ch ủ n gh ĩ a, đ ứ c tr ị c h ủ n gh ĩ a hay c ô ng l ợ i ch ủ n gh ĩ a... n h ư ng t ấ t c ả đ ề u th ố ng nh ấ t tr ê n quan đ i ể m lu â n th ư ờ ng, c ươ ng th ư ờ ng. V ề v ũ t r ụ q uan, th ì C hu Hi l à m ộ t nh à n h ị n guy ê n lu ậ n. Hai y ế u t ố c ấ u th à nh v ũ t r ụ l à l ý ( quy lu ậ t) v ũ k h í ( v ậ t ch ấ t), bi ể u hi ệ n trong con ng ư ờ i thi ê n th à nh thi ê n l ý v à n h â n d ụ c. Nh ư ng thi ê n l ý l à g ì ? l à t am c ươ ng ng ũ t h ư ờ ng. C ho n ê n, đ ú ng nh ư K . Marx n ó i, b ả n ch ấ t c ủ a t ư t ư ở ng p hong ki ế n n ó i chung l à đ ạ o đ ứ c v à d anh d ự m à b ả n ch ấ t c ủ a N h o h ọ c l à l u â n l ý , danh ph ậ n t ứ c l à t am c ươ ng, ng ũ t h ư ờ ng. 2 . V ấ n đ ề t í nh lu ậ n trong Nho gi á o. T í nh lu ậ n l à v ấ n đ ề t rung t â m c ủ a Nho gi á o. Đ ó l à v ấ n đ ề t í nh ng ư ờ i thi ệ n hay á c th ả o lu ậ n tr ê n 2000 n ă m m à k h ô ng c ó h ọ c gi ả n à o t ì m ra m ộ t gi ả i ph á p ho à n h ả o. Ch ữ N h â n c ủ a
K h ổ ng T ử l à m ộ t ph ạ m tr ù r ấ t m ờ m ị t t ố i t ă m. Đ ế n M ạ nh T ử l ạ i th ê m ch ữ N gh ĩ a đ ặ t ngang h à ng đ ố i v ớ i ch ữ N h â n, r ồ i l ạ i t h ê m v à o c ặ p Nh â n, Ngh ĩ a ấ y ch ữ L ễ v à c h ữ T r í m à c ò n g ọ i l à T ứ đ oan, t ứ c l à 4 c á i m ầ m thi ệ n trong con ng ư ờ i... Nh ư t h ế n ộ i dung c ủ a ch ữ t hi ệ n trong Nho h ọ c l à l ễ n h â n, ngh ĩ a, l ễ t r í v à t h ê m ch ữ t í n c ủ a nh à N ho đ ờ i sau, g ọ i l à n g ũ t h ư ờ ng. Ng ũ t h ư ờ ng c ó l i ê n quan m ậ t thi ế t v ớ i ng ũ t í n c ủ a nh à N ho đ ờ i sau, g ọ i l à n g ũ t h ư ờ ng. V ậ y ta c ó t h ê m b ằ ng ta m c ươ ng, ng ũ l u ậ n, m à t r ọ ng t â m trong n g ũ t h ư ờ ng l à t am c ươ ng, ng ũ t h ư ờ ng, l à b ả n t í nh c ủ a con ng ư ờ i, t ứ c l à n ó i tam c ươ ng, ng ũ t h ư ờ ng k h ô ng ph ả i ri ê ng cho d â n t ộ c n à o, m ộ t giai đ o ạ n l ị ch s ử n à o m à n ó l à p h ổ b i ế n v à h ằ ng th ư ờ ng. T í nh l à d o tr ờ i sinh. Tr ờ i s inh ra t í nh thi ệ n, th ì t r ờ i c ũ ng l à t hi ệ n, c ũ ng l à t am c ươ ng n g ũ t h ư ờ ng, cho n ê n tam c ươ ng ng ũ t h ư ờ ng l à t h ư ờ ng kinh ( quy lu ậ t h ằ ng th ư ờ ng) c ủ a tr ờ i đ ấ t, l à t h ô ng ngh ị ( đ ị nh l ý p h ổ b i ế n) c ủ a c ổ k in ( Đ ổ ng Tr ọ ng Th ư ). Nh à N ho đ ã l u â n l ý h o á v ũ t r ụ v à t h ư ợ ng đ ế n h ư v ậ y, do đ ó p h á t sinh v ấ n đ ề g a y go k h ô ng th ể g i ả i quy ế t đ ư ợ c. L à m sao m à c h ứ ng minh đ ư ợ c b ả n c h ấ t c ủ a v ũ t r ụ l à c ươ ng th ư ờ ng. V ũ t r ụ n h â n sinh đ ã l à t hi ệ n t h ì á c ở đ â u m à s inh ra, v à l à m sao gi ả i th í ch đ ư ợ c do l ạ i c ủ a t ộ i á c trong x ã h ộ i lo à i ng ư ờ i. T uy v ậ y c á c chi ph í c ủ a Nho gia v ẫ n c ố g ắ ng gi ả i quy ế t v ấ n đ ề ấ y. M ạ nh T ử c h ủ t r ươ ng t í nh thi ệ n, Tu â n T ử t h ì c h ủ t r ươ ng t í nh á c. D ươ ng H ù ng th ì c h ủ t r ươ ng thi ệ n á c l ẫ n l ộ n. H à n D ũ c h ủ t r ươ ng t í nh chia 3 b ậ c(th ư ợ ng, trung , h ạ ). T rong ph á i “ t í nh l ý ” đ ờ i T ố ng th ì L i ê m Kh ê n ó i r ằ ng “ t â m c hia l à m th ế d ụ ng v à đ ộ ng t ĩ nh; th ể c ủ a t â m l à v ô t ư , d ụ ng c ủ a t â m l à t ư t h ô ng (t ư t ư ở ng th ô ng su ố t); t ĩ nh l à c h ì c h í nh, đ ộ ng l à m inh đ ạ t (s á ng su ố t)... Đ ộ ng m à c h ư a c ó h ì nh ở c h ỗ h ữ u v ô , g ọ i l à c ơ . C ơ c ó t hi ệ n á c “ minh đ ạ t ” c ó t h ậ t l à đ ộ ng kh ô ng? D ẫ u t ĩ nh hay đ ộ ng đ ề u l à c h í m inh đ ạ t c ả , l à m sao n ó l ạ i l à c á i c ơ c ủ a c á i á c đ ư ợ c? Đ ể t huy ế t minh thi ệ n á c, Tr ươ ng t á c ph â n
b i ệ t hai th ứ t í nh: thi ệ n đ ị a tinh v à k h í c h ấ t tinh, á c, t ậ p qu á n x ấ u ả nh h ư ở ng đ ế n kh í c h ấ t t í nh m à s inh ra. Nh ư ng t ậ p qu á n x ấ u ph á t sinh t ừ t ron g x ã h ộ i. N ế u b ả n t í nh c ủ a lo à i ng ư ờ i l à t hi ệ n th ì s ao c ó t ậ p qu á n x ấ u đ ư ợ c. T ừ T r ươ ng T á i tr ở đ i, Tr ì nh H ạ o, Tr ì nh Di, Chu Hi đ ề u d ù ng nh ị n guy ê n lu ậ n đ ể t huy ế t minh thi ệ n á c. T r ì nh H ạ o ph â n bi ệ t H í nh v ớ i kh í b ẩ m: kh í b ẩ m l à c á i đ ộ ng c ủ a t í nh. V ạ n v ậ t đ ề u d o kh í b ẩ m c ả n h ư ng ph â n l ư ợ ng k h ô ng gi ố ng nhau, c ó k hi v ừ a ph ả i c ó k hi th á i qu á , c ó k h í b ấ t c ậ p, th á i qu á v à b ấ t c ậ p t ứ c l à c á i á c. Tr ì nh Di th ì c ho r ằ ng l ý t ứ c l à t í nh, khi t ứ c l à t ì nh. T í nh l à t hi ệ n nh ư ng khi n ó p h á t ra h ỉ , n ộ , ai, l ạ c th ì g ọ i l à t ì nh t h ì c ó k hi thi ệ n, th ì c ó k hi á c. Chi H y c ũ ng n ố i g ó c Y Xuy ê n m à c ho r ằ ng b ả n nhi ê n t í nh l à t hi ê n l ý , m à t á c d ụ ng c ủ a t í nh l à t ì nh l à k h í . Th ế n h ư ng h ọ đ ề u k h ô ng thuy ế t minh đ ư ợ c v ì s ao m à t í nh đ ộ ng v à v ì s ao kh í đ ộ ng m à s inh ra kh á c nhau. 3 . Th á i đ ộ c ủ a N ho gi á o đ ố i v ớ i cu ộ c s ố ng. T r ư ớ c h ế t ph ả i n ó i Nho gi á o l àđ ạ o quan t â m đ ế n co n n g ư ờ i, đ ế n cu ộ c đ ờ i v à t ì m th ú v ui trong cu ộ c s ố ng. Kh á c v ớ i c á c t ô n gi á o ở c h ỗ đ ó . Ph ậ t gi á o cho cu ộ c đ ờ i l à b ể k h ổ n ê n t ì m c á ch gi ả i tho á t, c ầ n s ự “ b ấ t sinh ” . L ã o gi á o c ũ ng y ế m t h ế , b i quan nh ư v ậ y, n ê n c ầ n s ự “ v ô v i t ị ch m ị ch ” . Ch ỉ c ó đ ạ o Nho l à t rong s ự s ố ng h ơ n c ả . Kh ô ng c ầ n ph ả i h ỏ i ta sinh ra ở c õ i đ ờ i đ ể l à m g ì , ch ế t r ồ i th ì đ i đ â u, ch ế t r ồ i c ó l inh h ồ n n ữ a k h ô ng “ Ng ư ờ i mu ố n bi ế t ng ư ờ i ch ế t r ồ i c ó b i ế t g ì n ữ a kh ô ng ư ? Chuy ệ n đ ó k h ô ng ph ả i l à c huy ệ n c ầ n k í p b â y gi ờ , r ồ i sa u b i ế t ” ( Kh ổ ng T ử g ia ng ữ ). Cho n ê n Kh ổ ng T ử í t b à n đ ế n c huy ệ n qu ỷ t h ầ n, đ ế n chuy ệ n qu á i l ạ , huy ề n b í . L à m ng ư ờ i ở đ ờ i h ã y lo l ấ y vi ệ c c ủ a con ng ư ờ i. Chuy ệ n c ủ a con ng ư ờ i l ú c s ố ng c ò n ch ư a lo h ế t, lo g ì đ ế n v i ệ c sau khi ch ế t ! “ Ph ả i v ụ l ấ y v i ệ c ngh ĩ a c ủ a con ng ư ờ i, c ò n qu ỷ t h ầ n k í nh m à x a ta ” ( Lu ậ n n g ữ ) khi khoa h ọ c ch ư a ph á t tri ể n, c á c t ô n gi á o c ò n th ị nh
h à nh, nh ữ ng chuy ệ n m ê t í n d ị đ oan c ò n huy ề n ho ặ c ng ư ờ i ta g â y bao nhi ê u tai h ạ i, th ì t h á i đ ộ “ kinh nhi vi ễ n chi ” l à đ ú ng. K h ổ ng T ử t uy ch ư a tho á t ra đ ư ợ c c á i “ thi ệ n đ ạ o quan ” c ủ a đ ờ i C hu, nh ư ng ô ng đ ã b ắ t đ ầ u ho à i nghi qu ỷ t h ầ n, tr ờ i m ặ c d ù ô ng v ẫ n trong vi ệ c t ế t r ị . Nho h ọ c khuy ê n con ng ư ờ i ta n ê n y ê u đ ờ i, vui đ ờ i, s ố ng c ó í ch cho đ ờ i cho x ã h ộ i. C â u Kh ổ ng T ử t r ả l ờ i T ử L ộ k hi ô ng ta đ ị nh sang gi ú p Ph ậ t B ậ t n ê u r õ đ i ề u đ ó : “ Ta đ â y h á l ạ i l à q u ả d ư a, ch ỉ đ ư ợ c treo m à k h ô ng đ ư ợ c ă n hay sao ” s ố ng ở đ ờ i m à b ỏ v i ệ c đ ờ i l à t r á i đ ạ o co n n g ư ờ i. S ố ng l à h à nh đ ộ ng, đ em t à i tr í g i ú p đ ờ i Kh ổ ng T ử c h í nh l à t ấ m g ươ ng cho c á c nh à N ho đ ờ i sau noi theo. Ô ng k h ô ng t ì m th ú v ui ở c h ỗ ẩ n d ậ t hay ở c h ỗ s uy t ư ở ng su ô ng, m à ở c h ỗ h à nh đ ộ ng, h à nh đ ạ o. Kh ổ ng T ử đ i chu du thi ê n h ạ n go à i m ụ c đ í ch t ì m c á ch th ự c hi ệ n l ý t ư ở ng c ủ a m ì nh su ố t 14 n ă m. Kh ô ng ai d ù ng, tr ở v ề đ ã 7 0 tu ổ i ô ng v ẫ n d ạ y h ọ c, l à m s ạ ch, truy ề n b á t ư t ư ở ng c ủ a m ì nh. Đ â y c ó t h ể n ó i l à đ i ể m s á ng nh ấ t c ủ a Nho gi á o so v ớ i c á c h ọ c thuy ế t kh á c, v à c ó l ẽ c h í nh nh ờ n ó m à N ho gi á o gi ữ v ị t r í đ ộ c t ô n v à ư a chu ộ ng t rong th ờ i gian r ấ t d à i c ủ a l ị ch s ử . 4 . Quan ni ệ m v ề đ ạ o đ ứ c trong N ho gi á o. T rong Nho gi á o r ấ t ch ú t r ọ ng d ạ y đ ạ o l à m ng ư ờ i. Ph ả i n ó i đ ạ o l à m ng ư ờ i c ủ a Kh ổ ng T ử d ạ y l à đ ạ o l à m ng ư ờ i trong x ã h ộ i phong ki ế n. Ch ú ng ta đ ề u bi ế t trong x ã h ộ i c ó g iai c ấ p th ì n h ữ ng nguy ê n t ắ c đ ể đ á nh gi á h à nh vi c ủ a con ng ươ ì , ph ẩ m h ạ nh c ủ a con n g ư ờ i trong m ố i quan h ệ v ớ i ng ư ờ i kh á c v à t rong m ố i quan h ệ v ớ i nh à n ư ớ c, T ổ q u ố c... đ ề u mang t í nh giai c ấ p r õ r ệ t v à c ó t í nh ch ấ t l ị ch s ử . Nh ữ ng quan ni ệ m v ề đ ạ o đ ứ c đ i ề u thi ệ n, đ i ề u á c “ thay đ ổ i r ấ t nhi ề u t ừ d â n t ộ c n à y t ớ i d â n t ộ c kh á c, t ừ t h ờ i đ ạ i n à y đ ế n th ờ i đ ạ i kh á c đ ế n n ỗ i th ư ờ ng t h ư ờ ng tr á i ng ư ợ c h ẳ n nhau ” ( Enghen). N h ữ ng quan ni ệ m đ ạ o đ ứ c m à K h ổ ng T ử đ ề r a kh ô ng ph ả i l à v ĩ nh c ử u, nh ư ng c ó n hi ề u ph ươ ng ch â m x ử t h ế , ti ế p v ậ t đ ã
g i ú p ô ng s ố ng gi ữ a b ầ y lang s ó i m à v ẫ n gi ữ đ ư ợ c t â m h ồ n cao t h ư ợ ng, nh â n c á ch trong s á ng. Suy đ ế n c ù ng đ ạ o l à m ng ư ờ i ấ y b ao g ồ m 2 ch ữ n h â n ngh ĩ a. K h ổ ng T ử g i ả ng ch ữ N h â n cho h ọ c tr ò k h ô ng l ú c n à o g i ố ng l ú c n à o, nh ư ng x é t cho k ỹ , c ố t tu ỷ c ủ a ch ữ N h â n l à l ò ng t h ươ ng ng ư ờ i v à c ũ ng ch í nh l à K h ổ ng T ử n ó i “ đ ố i v ớ i ng ư ờ i n h ư đ ố i v ớ i m ì nh, kh ô ng thi h à nh v ớ i ng ư ờ i nh ữ ng đ i ề u m à b ả n th â n kh ô ng mu ố n ai thi h à nh v ớ i m ì nh c ả . H ơ n n ữ a c á i m ì nh mu ố n l ậ p cho m ì nh th ì p h ả i l ậ p cho ng ư ờ i, c á i g ì m ì nh m u ố n đ ạ t t ớ i th ì c ũ ng ph ả i l à m cho đ ạ t t ớ i, ph ả i gi ú p cho n g ư ờ i tr ở t h à nh t ố t h ơ n m à k h ô ng l à m c ho ng ư ờ i x ấ u đ i ” ( lu ậ n n g ữ ) “ Ngh ĩ a ” l à l ẽ p h ả i. đ ư ờ ng hay, vi ệ c đ ú ng. M ạ nh T ử n ó i “ nh â n l à l ò ng ng ư ờ i, ngh ĩ a l à đ ư ờ ng đ i c ủ a ng ư ờ i ” ; (C á o T ử t h ư ợ ng) “ Nh â n l à c á i nh à c ủ a ng ư ờ i, ngh ĩ a l à đ ư ờ ng đ i nga y t h ẳ ng c ủ a ng ư ờ i ” ( L â u ly th ư ợ ng); “ ở v ớ i đ ạ o nh â n, n ó i t heo đ ư ờ ng ngh ĩ a, t ấ t c ả m ọ i vi ệ c c ủ a đ ạ i nh â n l à t h ế đ ó ” ( T ồ n t â m t h ươ ng). N gh ĩ a th ư ờ ng đ ố i l ậ p v ớ i l ợ i. Theo l ợ i c ó k hi kh ô ng l à m c á i vi ệ c ph ả i l à m nh ư ng tr á i l ạ i, theo ngh ĩ a c ó k hi l ạ i r ấ t l ợ i. C ó c á i ngh ĩ a đ ố i v ớ i ng ư ờ i xung quanh c ó c á i ngh ĩ a đ ố i v ớ i q u ố c gia x ã h ộ i. Đ ế n đ ờ i H á n Nho, Đ ổ ng Tr ọ ng Th ư đ ư a nh â n ngh ĩ a v à o n g ũ t h ư ờ ng. Tam c ươ ng ng ũ t h ư ờ ng tr ở t h à nh gi ề ng m ố i tr ụ c ộ t c ủ a l ễ g i á o phong ki ế n. Sang T ố ng nho, hai ch ữ n h â n n gh ĩ a c à ng b ị t r ì u t ư ợ ng ho á . C á c nh à T ố ng nho c ă n c ứ v à o t huy ế t “ thi ệ n nh â n h ợ p nh ấ t ” k ho á c cho hai ch ữ “ nh â n ngh ĩ a ” m ộ t m à u s ắ c th ầ n l á s i ê u h ì nh. Tr ờ i c ó “ l ý ” n g ư ờ i c ó “ t í nh ” b ẩ m th ụ ở t r ờ i. Đ ứ c c ủ a tr ờ i c ó 4 đ i ề u: nguy ê n, h ạ nh, l ợ i, t rinh; đ ứ c c ủ a ng ư ờ i c ó n h â n, ngh ĩ a, l ễ t r í . B ố n đ ứ c c ủ a ng ư ờ i t ươ ng c ả m v ớ i 4 đ ứ c c ủ a tr ờ i.
H ệ t h ố ng ho á l ạ i m ộ t c á ch t ó m t ắ t hai ch ữ “ nh â n ngh ĩ a ” ở m ộ t s ố t h ờ i đ i ể m ph á t tri ể n c ủ a Nho gi á o nh ư t r ê n, ta c ó t h ể k ế t lu ậ n hai ch ữ “ nh â n ngh ĩ a ” c ủ a Nho gi á o l à k h á i ni ệ m thu ộ c p h ạ m tr ù đ ạ o l ý , n ộ i dung t ừ ng th ờ i k ỳ c ó t h ê m b ớ t nh ữ ng c ă n b ả n v ẫ n l à n h ữ n g l ễ g i á o phong ki ế n kh ô ng ngo à i m ụ c đ í c h d uy nh ấ t l à r à ng bu ộ c con ng ư ờ i v à o khu ô n kh ổ p h á p l ý N ho g i á o ph ụ c v ụ q uy ề n l ợ i c ủ a giai c ấ p phong ki ế n. Trong qu á t r ì nh ph á t tri ể n c à ng ng à y n ó c à ng b ị t r ừ u t ư ợ ng ho á t r ê n q uan đ i ể m si ê u h ì nh. T uy nhi ê n quan ni ệ m đ ạ o đ ứ c c ủ a Nho gi á o qu ả l à c ó r ấ t n hi ề u đ i ể m t í ch c ự c. M ộ t trong nh ữ ng đ ặ c đ i ể m đ ó l à đ ặ t r õ v ấ n đ ề n g ư ờ i qu â n t ử , t ứ c l à n g ư ờ i l ã nh đ ạ o ch í nh tr ị p h ả i c ó đ ạ o đ ứ c cao c ả ; d ù n guy ê n t ắ c ấ y kh ô ng đ ư ợ c th ự c hi ệ n trong t h ự c t ế n ó v ẫ n l à m ộ t đ i ể m l à m ch ỗ d ự a cho nh ữ ng s ĩ p hu đ ấ u t ranh. Nho gi á o đ ã t ạ o ra cho k ẻ s ĩ m ộ t tinh th ầ n tr á ch nhi ệ m c ao c ả v ớ i x ã h ộ i. Truy ề n th ố ng hi ế u h ọ c, truy ề n th ố ng kh í t i ế t c ủ a k ẻ s ĩ k h ô ng th ể b ả o l à d i s ả n c ủ a Nho gi á o ch ỉ c ó t i ê u c ự c.
P h ầ n II Ả NH H Ư Ở NG C Ủ A N HO G I Á O T Ớ I Đ Ờ I S Ố N G V Ă N H O Á V I Ệ T N AM I . Q U Á T R Ì NH D U N H Ậ P C Ủ A N HO H Ọ C V À O V I Ệ T N AM . T i ế p thu m ộ t h ọ c thuy ế t t ừ b ê n ngo à i đ ể l à m l ý l u ậ n h ư ớ ng d ẫ n t ư d uy v à h à nh đ ộ ng cho d â n t ộ c m ì nh l à m ộ t ch â n l ý p h ổ b i ế n, l à m ộ t s ự t h ự c kh á ch quan c ủ a c á c th ờ i đ ạ i, c ủ a c á c d â n t ộ c. T h ự c t ế n à y c ó c ă n c ứ v ữ ng ch ắ c trong s ự p h á t tri ể n. Đ ó l à s ự p h á t tri ể n kh ô ng đ ồ ng đ ề u c ủ a c á c d â n t ộ c qua kh ô ng g ian v à t h ờ i gian. ở c ù ng m ộ t th ờ i đ ạ i, ta th ư ờ ng th âý ở m ộ t v ù ng n à y, c ó m ộ t d â n t ộ c ho ặ c m ộ t v à i d â n t ộ c kh á c cao h ơ n, n hanh h ơ n, m ạ nh h ơ n c á c d â n t ộ c kh á c ở x ung quanh. S ự t h ự c n à y ta c ó t h ể t ì m th ấ y ở C h â u á , Ch â u Phi, Ch â u Â u, Ch â u M ỹ , ở t h ờ i x ư a c ũ ng nh ư t h ờ i nay. Nh ữ ng d â n t ộ cc ở b ấ t c ứ đ â u, b ấ t c ứ t h ờ i n à o mu ố n s ố ng, mu ố n n â ng cao m ứ c s ố ng c ủ a m ì n h k h ô ng th ể k h ô ng h ọ c t ậ p nh ữ ng d â n t ộ c ti ê n t i ế n. Ta kh ô ng h ề t h ấ y m ộ t d â n t ộ c n à o c ứ c h ị u l ạ c h ậ u, ch ị u á p b ứ c b ó c l ộ t n gh è o n à n đ ể c h ờ s ự s á ng t ạ o c ủ a ri ê ng m ì nh kh ô ng th è m h ọ c t ậ p nh ữ ng d â n t ộ c ti ế n b ộ h ơ n m ì nh. Đ i ề u n à y đ ú ng v ớ i khoa h ọ c t ự n hi ê n v à k ỹ t hu ậ t c ũ ng nh ư v ưó i khoa h ọ c x ã h ộ i. V ì t h ế c h ú ng ta ti ế p thu t ư t ư ở ng v ă n ho á T rung Qu ố c l à m ộ t đ i ề u t ấ t y ế u. T rong ý t h ứ c h ệ p hong ki ế n m à n g ư ờ i H á n đ ư a v à o n ư ớ c t a t ừ t h ờ i k ỳ B ắ c thu ộ c, Nho gi á o l â u b ề n nh ấ t v à c ó ả nh h ư ở ng s â u s ắ c nh ấ t. Ph ậ t gi á o d ầ n d ầ n r ú t lui v à o ch ù a chi ề n, l ã o gi á o c ũ ng d ầ n bi ế n th à nh m ộ t th ứ m ê t í n d ị đ oan m à c á c t h ầ y ph ù t hu ỷ d ù ng l à m k ế s inh nhai. T ư t ư ở ng tr ị v ì t rong l ĩ nh v ự c ch í nh tr ị v à h ọ c thu ậ t su ố t 2000 n ă m l à t ư t ư ở ng Nho g i á o. C ó n hi ề u nguy ê n nh â n, trong đ ó c ó m ộ t nguy ê n nh â n v ô c ù ng quan tr ọ ng l à s ứ c s ố ng c ủ a d â n t ộ c. Trong ho à n c ả nh th ờ i
t r ư ớ c, nh ấ t l à t ừ k hi gi à nh đ ư ợ c n ề n t ự c h ủ d â n t ộ c Vi ệ t Na m m u ố n t ồ n t ạ i th ì p h ả i ch ọ n l ấ y m ộ t ý t h ứ c h ệ t í ch c ự c, qua n t â m đ ế n con ng ư ờ i đ ế n cu ộ c đ ờ i, đ ế n x ã h ộ i, đ ế n v ậ n m ệ nh d â n t ộ c. Nho gi á o c ó n hi ề u h ạ n ch ế n h ư ng trong 3 ý t h ứ c h ệ p hong ki ế n th ì p h ả i n ó i Nho gi á o c ó n hi ề u nh â n t ố t í ch c ự c n h ấ t. Do đ ó c ha ô ng ta đ ã c h ọ n l ấ y Nho gi á o. C h ú ng ta đ ã b i ế t, l ú c đ ầ u Nho gi á o đ ư ợ c đ ư a v à o Vi ệ t N am trong tr ư ờ ng h ợ p kh ô ng hay ho g ì . N ó b ị b ọ n x â m l ư ợ c đ ặ t l ê n nh â n d â n ta v ớ i ý đ ị nh g â y c ả nh “ đ ồ ng v ă n ” đ ể d ễ “ đ ồ ng ho á ” . Nh ư ng khi đ ã l à m quen v ớ i đ ạ o Nho, ch ắ c r ằ ng n h â n d â n ta th ờ i đ ó t h ấ y n ó đ á p ứ ng đ ư ợ c nhi ề u v ấ n đ ề m à đ ờ i s ố ng đ ặ t ra, n ê n khi gi à nh đ ư ợ c đ ộ c l ậ p, nh â n d â n ta n ó i l ấ y n ó l à m n ề n t ả ng l ý l u ậ n đ ể c h ỉ đ ạ o t ư d uy v à h à nh đ ộ ng c ủ a m ì nh. Th ế l à t ừ c h ỗ b ị é p h ọ c n ó , nh â n d â n ta đ ã t ự n guy ệ n h ọ c n ó v à n g à y m ộ t ph ổ b i ế n n ó m ộ t c á ch r ộ ng r ã i. V ì t h ế n h ữ ng ng ư ờ i Vi ệ t Na m đ ầ u ti ê n đ ư ợ c gi ữ n h ữ ng ch ứ c v ụ q ua n t r ọ ng d ư ớ i th ờ i B ắ c thu ộ c nh ư L ý T i ế n, L ý C ầ m - l à m th á i th ú , t h ứ s ứ - đ ề u l à n h ữ ng ng ư ờ i h ọ c th ô ng kinh truy ệ n, xu ấ t th â n t ừ k hoa b ả ng. Ngay khi Ng ô Q uy ề n đ á nh b ạ i qu â n Na m H á n, g i à nh đ ư ợ c đ ộ c l ậ p đ ã x â y d ự ng th ể c h ế q u ố c gia, đ ặ c c á c nghi l ễ p h ẩ m ph ụ c, ch ị u ả nh h ư ở ng s â u s ắ c c ủ a Nho gi á o, t ứ c l à t inh th ầ n t ô n ti đ ẳ ng c ấ p. C á c t ri ề u đ ạ i đ ầ u ti ê n khi ni ê n hi ệ u, t ô n hi ệ u c ũ ng đ ã t h ể h i ệ n s ự t in t ư ở ng m à u s ắ c l à l ý t huy ế t m ệ nh tr ờ i nh ư “ ứ ng thi ê n ” , “ thu ậ n thi ê n ” “ Ph ụ ng thi ê n ” . Ph ầ n “ Chi ế u d ờ i đ ô ” c ủ a nh à L ý t uy đ o ạ n c ò n l ạ i v ớ i ch ú ng ta r ấ t n g ắ n, c ũ ng đ ư ợ m m ù i Nho gi á o. C á i g ươ ng “ nh à T h ươ ng, nh à C hu ” c ũ ng đ ư ợ c n ê u l ê n, c á i g ươ ng “ k í nh v â ng m ạ ng tr ờ i ” c ũ ng đ ư ợ c nh ấ n m ạ nh. C á c tri ề u đ ạ i sau, Tr ầ n, L ê , Nguy ễ n th ờ đ ạ o Nho nh ư t h ế n à o th ì s ử s á ch đ ã n ê u r õ . I I. Ả NH H Ư Ở NG C Ủ A N HO G I Á O T RONG T Ư T Ư Ở NG V I Ệ T N AM . 1 .Nh ữ ng nhu c ầ u x ã h ộ i gi ú p c ho Nho gi á o chi ế m đ ư ợ c đ ị a v ị đ ộ c t ô n trong th ờ i k ỳ p h á t tri ể n c ủ a ch ế đ ộ p hong k i ế n Vi ệ t Nam.
N ho gi á o Vi ệ t Nam chi ế m đ ư ợ c v ị t r í đ ộ c t ô n t ừ t h ế k ỷ 1 5 v à t h ị nh đ ạ t nh ấ t v à o th ờ i L ê T h á nh T ô ng th ì đ ó k h ô ng ph ả i l à m ộ t hi ệ n t ư ợ ng ng ẫ u nhi ê n. B ở i v ì n ó c ó l i ê n h ệ v ớ i nh ữ ng n hu c ầ u x ã h ộ i n ư ớ c ta l ú c đ ươ ng th ờ i. Nh ữ ng nhu c ầ u n à y k h ô ng ch ỉ t ồ n t ạ i ở t h ế k ỷ 1 5 m à đ ã s ớ m xu ấ t hi ệ n t ừ t r ư ớ c n gay khi Nho gi á o c ò n đ ang tr ê n đ à p h á t tri ể n. T rong nh ữ ng nhu c ầ u đ ó đ á ng k ể t r ư ớ c h ế t l à n hu c ầ u x â y d ự ng v à t ổ c h ứ c b ộ m á y nh à n ư ớ c phong ki ế n trung ư ơ ng t ậ p q uy ề n l ớ n m ạ nh v à n hu c ầ u c ủ ng c ố t r ậ t t ự đ ã ổ n đ ị nh c ủ a x ã h ộ i phong ki ế n. N gay t ừ s au chi ế n th ắ ng B ạ ch Đ ằ ng v ĩ đ ạ i ở t h ế k ỷ X , v i ệ c x â y d ự ng m ộ t nh à n ư ớ c phong ki ế n trung ư ơ ng t ậ p quy ề n đ ã t ỏ r a c ầ n thi ế t cho c ô ng c u ộ c d ự ng n ư ớ c v à g i ữ n ư ớ c c ủ a d â n t ộ c ta. Tuy nhi ê n d ư ớ i c á c tri ề u đ ạ i Ng ô , Đ inh, Ti ề n L ê v i ệ c x â y d ự ng m ộ t nh à n ư ớ c ch ủ t h ế m ớ i ch ỉ l à m đ ư ợ c nh ữ ng b ư ớ c đ ầ u ti ê n v à c h ư a th ự c s ự đ ư ợ c đ ẩ y m ạ nh, ph ả i đ ợ i đ ế n t h ế k ỷ X I v ớ i s ự x á c l ậ p c ủ a v ươ ng tri ề u L ý t h ì n h à n ư ớ c p hong ki ế n t ậ p quy ề n m ớ i đ ư ợ c x â y d ự ng m ộ t c á ch quy m ô b ề t h ế , v ớ i nh ữ ng t ổ c h ứ c v à t h ể c h ế t r ù ng đ i ệ p c ủ a n ó . Ti ế p đ ó l à t ri ệ u đ ạ i nh à T r ầ n, r ồ i đ ế n L ê L ợ i khi đ ã l ã nh đ ạ o cu ộ c c hi ế n tranh gi ả i ph ó ng d â n t ộ c đ i đ ế n th ắ ng l ợ i đ ề u quan ta m t ớ i vi ệ c c ủ ng c ố c h ế đ ộ p hong ki ế n t ậ p quy ề n v à x â y d ự ng m ộ t b ộ m á y nh à n ư ớ c trung ư ơ ng h ù ng m ạ nh kh ô ng k é m g ì p h ươ ng B ắ c. N h à n ư ớ c phong ki ế n t ậ p quy ề n Vi ệ t Nam ra đ ờ i l à m ộ t s ự p h ủ đ ị nh ch í nh quy ề n c ủ a b ọ n phong ki ế n ph ươ ng B ắ c k é o d à i t rong 1000 n ă m B ắ c thu ộ c. Th ế c ho n ê n khi x â y d ự ng nh à n ư ớ c t ậ p quy ề n c ủ a m ì nh, giai c ấ p phong ki ế n Vi ệ t Nam ph ả i t i ế p thu nh ữ ng kinh nghi ệ m v à n guy ê n t ắ c t ổ c h ứ c c ủ a nh à n ư ớ c phong ki ế n t ậ p quy ề n ph ươ ng B ắ c c ù ng v ớ i Nho gi á o l à c ơ s ở l ý l u ậ n c ủ a Nh à n ư ớ c. V ả l ạ i trong ho à n c ả nh l ị c h s ử b ấ y gi ờ c h ỉ c ó N ho gi á o m ớ i c ó t h ể g i ả i đ á p đ ư ợ c nh ữ ng v ấ n
đ ề t hi ế t th â n đ ế n vi ệ c c ủ ng c ố n h à n ư ớ c nh ư v ấ n đ ề q u â n q uy ề n, quy đ ị nh c á c ch ươ ng l ễ c h ế v à c ơ c ấ u h à nh ch í nh t ừ t ri ề u đ ì nh đ ế n đ ị a ph ươ ng... Đ ó l à n h ữ ng v ấ n đ ề m à b ả n th â n p h ậ t gi á o c ũ ng nh ư L ã o gi á o v ớ i to à n b ộ h ệ t h ố ng l ý t huy ế t c ủ a n ó k h ô ng h ề c ó m ộ t s ự g i ả i đ á p th í ch đ á ng n à o c ả . Cho n ê n t ừ t h ế k ỷ X V tr ở đ i Nho gi á o ng à y c à ng đ ư ợ c giai c ấ p p hong ki ế n Vi ệ t Na m tr ọ ng d ụ ng th ì đ ó c ũ ng l à đ i ề u d ễ h i ể u. S ự t h ự c ch ứ ng t ỏ r ằ ng trong th ờ i L ý , T r ầ n, Nho gi á o đ ã b ắ t đ ầ u đ ư ợ c v ậ n d ụ ng m ộ t c á ch r õ r ệ t v à o ho ạ t đ ộ ng th ự c ti ễ n n h ằ m c ủ ng c ố c h í nh quy ề n nh à n ư ớ c. S au n ữ a, c ủ ng c ố ở t h ờ i L ý , Tr ầ n v à n h ấ t l à t h ờ i L ê s ơ , t ô n ti tr ậ t t ự c ủ a ch ế đ ộ p hong ki ế n t ậ p quy ề n c ù ng v ớ i s ự p h â n bi ệ t r ạ ch r ò i v ề q uy ề n l ợ i v à đ ẳ ng c ấ p c ủ a n ó đ ã d ầ n d ầ n ổ n đ ị nh. T ì nh h ì nh đ ó đ ò i h ỏ i ph ả i c ó s ự k h ẳ ng đ ị nh v ề m ặ t l ý l u ậ n. V ả l ạ i v à o cu ố i tri ề u L ý v à n h ấ t l à k hi nh à T r ầ n suy v ong, m â u thu ẫ n gi ữ a giai c ấ p th ố ng tr ị v à đ a s ố n h â n d â n đ ã l ộ r õ , m ầ m ph ả n kh á ng c ủ a nh â n d â n ch ố n g l ạ i c á i tr ậ t t ự k h ắ c n ghi ệ t c ủ a ch ế đ ộ p hong ki ế n đ ã t r ở t h à nh m ộ t s ự n ổ i b ậ t h ơ n c ả n h ữ ng cu ộ c h ỗ n chi ế n gi ữ a c á c t ậ p đ o à n th ố ng tr ị . Trong h o à n c ả nh ấ y giai c ấ p phong ki ế n Vi ệ t Na m mu ố n t ă ng c ư ờ ng b ộ m á y Nh à n ư ớ c v à d uy tr ì t r ậ t t ự x ã h ộ i th ì k h ô ng th ể k h ô ng t ì m đ ế n c á i đ ạ o tr ị q u ố c b ì nh thi ê n h ạ , c á i l ý t huy ế t ch í nh d anh đ ị nh ph ậ n v à l ễ t r ị c ủ a Nho gi á o. Q u á t r ì nh ph á t tri ể n c ủ a ch ế đ ộ t rung ư ơ ng t ậ p quy ề n Vi ệ t N am g ắ n li ề n v ớ i s ự c ủ ng c ố q uy ề n s ở h ữ u c ủ a Nh à n ư ớ c v à s ự b à nh tr ư ớ ng c ủ a s ở h ữ u t ư n h â n v ề r u ộ ng đ ấ t. H ầ u h ế t r u ộ ng đ ấ t d ù l à r u ộ ng c ô ng c ủ a l à ng x ã h ay ru ộ ng c ủ a đ ị a ch ủ đ ề u đ ư ợ c s ử d ụ ng trong khu ô n kh ổ s ả n xu ấ t nh ờ l ấ y gia đ ì nh l à m đ ơ n v ị . Trong m ỗ i gia đ ì nh kh ô ng nh ữ ng c ơ q uan h ô n n h â n, huy ế t th ố ng m à c ò n c ó c ả q uan h ệ s ở h ữ u, ph â n ph ố i s ả n p h ẩ m, ph â n c ô ng lao đ ộ ng cho đ ế n nh ữ ng quan h ệ t inh th ầ n. T ấ t c ả n h ữ ng quan h ệ ấ y ch ứ ng t ỏ v ai tr ò c ủ a ng ư ờ i gia tr ư ở ng
v à t ô n ti tr ậ t t ự c ủ a gia đ ì nh c ó m ộ t ý n gh ĩ a r ấ t l ớ n. Đ ó c h í nh l à c ơ s ở đ ể N ho gi á o d ễ t h â m nh ậ p v à o cu ộ c s ố ng b ở i v ì N ho g i á o v ớ i c á c k h á i ni ệ m hi ế u, đ ễ , ti ế t, h ạ nh đ ã g ó p ph ầ n c ủ ng c ố u y quy ề n c ủ a ng ư ờ i gia tr ư ở ng v à t ô n ti tr ậ t t ự t rong gia đ ì nh. C u ố i c ù ng ph ả i k ể đ ế n nhu c ầ u ph á t tri ể n v ă n ho á v à g i á o d ụ c n ư ớ c ta khi ch ế đ ộ p hong ki ế n t ậ p quy ề n đ ã b ắ t đ ầ u, vi ệ c b ổ s ung quan l ạ i b ằ ng h ai con đ ư ờ ng “ nhi ệ m t ử ” v à “ th ủ s ĩ ” k h ô ng đ ủ m à c ầ n ph ả i b ổ s ung m ộ t ph ươ ng th ứ c đ à o t ạ o v à t uy ể n l ự a quan l ạ i m ớ i. Ph ươ ng th ứ c n à y ch ỉ c ó t h ể p h á t tri ể n g i á o d ụ c v ă n ho á v à t h ự c hi ệ n ch ế đ ộ t hi c ử đ ể t uy ể n l ự a nh â n t à i. L ú c đ ươ ng th ờ i Ph ậ t gi á o, L ã o gi á o kh ô ng ch ỉ đ ả m nhi ệ m c ô ng vi ệ c đ ó . Cho n ê n Nho gi á o v ố n c ó đ ầ y đ ủ l ý t huy ế t v à q uy ch ế v ề g i á o d ụ c v à k hoa c ử t ấ t nhi ê n ph ả i đ ả m đ ươ ng n hi ệ m v ụ l ị ch s ử ấ y. T ấ t nhi ê n nh ữ ng nhu c ầ u x ã h ộ i n ó i tr ê n m ớ i ch ỉ l à n h ữ ng c ơ s ở k h á ch quan cho s ự p h á t tri ể n Nho gi á o ở n ư ớ c ta m à t h ô i. S ự p h á t tri ể n đ ó m u ố n tr ở t h à nh hi ệ n th ự c th ì p h ả i th ô ng q ua ho ạ t đ ộ ng c ủ a nh ữ ng con ng ư ờ i c ụ t h ể , nh ữ ng l ự c l ư ợ ng x ã h ộ i c ụ t h ể . Trong th ự c t ế t ừ v ua cho đ ế n c á c đ ạ i th ầ n n ắ m q uy ề n ch í nh tr ị d ư ớ i c à ng tri ề u L ý , Tr ầ n c ũ ng nh ư c á c th ế h ệ n ho s ĩ đ ờ i sau đ ề u đ ã n h ậ n th ứ c đ ư ợ c vai tr ò c ầ n thi ế t c ủ a Nho g i á o. V à đ ã t i ế n h à nh nh ữ ng b ư ớ c truy ề n b á v à s ử d ụ ng Nho g i á o trong x ã h ộ i Vi ệ t Nam. 2 . Ả nh h ư ở ng t í ch c ự c v à t i ê u c ự c c ủ a Nho gi á o đ ố i v ớ i x ã h ộ i Vi ệ t Nam. S ự p h á t tri ể n c ủ a Nho gi á o Vi ệ t N am kh ô ng t á ch r ờ i n h ữ ng y ê u c ầ u x ã h ộ i nh ư t r ê n đ ã n ó i, choi n ê dn trong bu ổ i t h ị nh t ự n h ấ t, n ó k h ô ng kh ỏ i c ó m ộ t s ố t á c d ụ ng t í ch c ự c. T r ư ớ c h ế t l à c ươ ng v ị đ ộ c t ô n, Nho gi á o đ ã c ó t h ê m nhi ề u s ứ c m ạ nh v à u y th ế t ó p ph ầ n c ủ ng c ố v à p h á t tri ể n ch ế đ ộ q u â n c h ủ v à n h ữ ng kinh nghi ệ m m ẫ u m ự c cho vi ệ c ch ấ n ch ỉ nh
v à m ở r ộ ng nh à n ư ớ c phong ki ế n t ậ p quy ề n theo m ộ t quy m ô h o à n ch ỉ nh c ó đ ầ y đ ủ n h ữ ng th ể c h ế v à đ i ề u ph ạ m. M à ở t h ế k ỷ X V, c á c xu th ế p h á t tri ể n đ ó đ ã v à đ ang gi ữ v ai tr ò t h ú c đ ẩ y s ự p h á t tri ể n c ủ a x ã h ộ i V i ệ t Nam tr ê n c á c b ì nh di ệ n s ả n x u ấ t v à c ủ ng c ố q u ố c ph ò ng. N h ư đ ã b i ế t, qu á t r ì nh đ i l ê n c ủ a Nho gi á o Vi ệ t Na m k h ô ng t á ch r ờ i y ê u c ầ u ph á t tri ể n n ề n kinh t ế t i ể u n ô ng gia t r ư ở ng d ự a tr ê n quy ề n s ở h ữ u c ủ a giai c ấ p đ ị a ch ủ c ủ a nh à n ư ớ c v à c ủ a m ộ t b ộ p h ậ n n ô ng d â n tr ự c ti ế p t ự c anh v ề r u ộ ng đ ấ t. V ì t h ế c ho n ê n khi chi ế m đ ư ợ c v ị t r í c h ủ đ ạ o tr ê n v ò m t r ờ i t ư t ư ở ng c ủ a ch ế đ ộ p hong ki ế n, Nho gi á o c à ng c ó đ i ề u k i ệ n x ú c ti ế n s ự p h á t tri ể n n à y. N ó l à m cho s ả n xu ấ t n ô ng n ghi ệ p v à t rao đ ổ i h à ng ho á đ ư ợ c đ ẩ y m ạ nh h ơ n t r ư ớ c. Đ ồ ng th ờ i Nho gi á o đ e m l ạ i m ộ t b ư ớ c ti ế n kh á c ă n b ả n t rong l ĩ nh v ự c v ă n ho á t inh th ầ n c ủ a x ã h ộ i phong ki ế n n ư ớ c ta t ừ t h ế k ỷ X V, tr ư ớ c h ế t n ó l à m cho n ề n gi á o d ụ c ph á t tri ể n h ế t s ứ c m ạ nh m ẽ n h ấ t l à d ư ớ i tri ề u L ê T h á nh T ô ng. N ề n gi á o d ụ c ấ y c ù ng v ớ i ch ế đ ộ t hi c ử đ ã đ à o t ạ o ra m ộ t đ ộ i ng ũ t ri th ứ c đ ô ng đ ả o ch ư a t ừ ng th âý t rong l ị ch s ử d ch ế đ ộ p hong ki ế n V i ệ t Na m. Do đ ó k hoa h ọ c v à v ă n h ọ c ngh ệ t hu ậ t ph á t tri ể n. H ơ n n ữ a s ự t h ị nh tr ị c ủ a Nho gi á o t ừ t h ế k ỷ X V c ũ ng l à m ộ t hi ệ n t ư ợ ng g ó p ph ầ n th ú c đ ẩ y l ị ch s ử t ư t ư ở ng n ư ớ c ta t i ế n l ê n m ộ t b ư ớ c m ớ i. L à m ộ t h ọ c thuy ế t t í ch c ự c nh ậ p th ể , n ó c ổ v ũ v à k huy ế n kh í ch m ọ i ng ư ờ i đ i s â u v à o t ì m hi ể u n h ữ ng quan h ệ x ã h ộ i, nh ữ ng v ấ n đ ề c ủ a th ự c ti ễ n ch í nh tr ị , p h á p lu ậ t v à đ ạ o đ ứ c. Do đ ó , nh ậ n th ứ c l ý l u ậ n c ủ a d â n t ộ c ta v ề c á c v ấ n đ ề ấ y c ũ ng đ ư ợ c n â ng cao h ơ n. D ự a v à o l ị ch s ử c ủ a N ho gi á o, nh à v ua v à c á c nho s ĩ g i ả i th í ch c á c v ấ n đ ề ấ y c ó l ậ p lu ậ n v à c ó l ý l ẽ đ ầ y đ ủ h ơ n. N h ư ng Nho gi á o Vi ệ t Nam d ù c ó l ý d o đ ể t ồ n t ạ i v à p h á t t ri ể n th ì c ũ ng v ẫ n g ắ n li ề n v ớ i giai c ấ p p hong ki ế n đ ị a ch ủ t rong n ư ớ c v à l à c ô ng c ụ t h ố ng tr ị v à t ư t ư ở ng c ủ a giai c ấ p đ ó .