Phúc lợi xã hội và công tác xã hội ở Việt Nam trong những năm 90 - Bùi Thế Cường

X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë viÖt nam<br /> trong nh÷ng n¨m 90∗<br /> <br /> <br /> Bïi ThÕ C−êng<br /> <br /> <br /> <br /> Kh¸i niÖm phóc lîi x· héi<br /> ThuËt ng÷ phóc lîi x· héi ®· ®−îc sö dông tõ vµi chôc n¨m qua ë ViÖt Nam víi<br /> nh÷ng ph¹m vi kh¸c nhau. Tõ nh÷ng n¨m 60, thuËt ng÷ nµy sö dông ë miÒn B¾c ®Ó chØ<br /> nh÷ng chÕ ®é chÝnh s¸ch ¸p dông cho c¸n bé c«ng nh©n viªn nhµ n−íc (ch¼ng h¹n, quü<br /> phóc lîi x· héi xÝ nghiÖp), ®©y lµ mét thùc tÕ vÉn tån t¹i ®Õn ngµy nay. §«i khi còng thÊy<br /> thuËt ng÷ "phóc lîi hîp t¸c x·" khi nãi ®Õn nh÷ng chÕ ®é chÝnh s¸ch cho x· viªn c¸c hîp<br /> t¸c x· n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp, còng nh− nh÷ng thµnh viªn gia ®×nh ¨n theo. Sau<br /> nµy, ng−êi ta sö dông mét sè thuËt ng÷ kh¸c, nh− an toµn x· héi, b¶o ®¶m x· héi, an sinh<br /> x· héi, dÞch vô x· héi,...<br /> Lµ mét m¶ng hiÖn thùc x· héi, phóc lîi x· héi cã thÓ ®−îc xem xÐt nh− lµ mét hÖ<br /> thèng hay mét thiÕt chÕ, mµ chøc n¨ng x· héi cña nã lµ ®¶m b¶o nh÷ng nhu cÇu x· héi<br /> thiÕt yÕu cña c¸c tÇng líp d©n c− theo nh÷ng ®iÒu kiÖn cña cÊu tróc x· héi. Nh− vËy, néi<br /> dung cña phóc lîi x· héi tïy thuéc vµo ph¹m vi nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu x· héi, ®ång thêi<br /> viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng nhu cÇu nµy do cÊu tróc x· héi quy ®Þnh. Th«ng th−êng, ph¹m vi c¸c<br /> nhu cÇu x· héi c¬ b¶n nµy liªn quan ®Õn nhu cÇu vÒ l−¬ng thùc thùc phÈm, viÖc lµm vµ<br /> ph¸t triÓn nghÒ nghiÖp, thu nhËp, nhµ ë, ch¨m sãc søc kháe vµ häc tËp. Víi chøc n¨ng<br /> nh− vËy, phóc lîi x· héi cã vai trß lín trong viÖc kh¾c phôc kh¸c biÖt x· héi, t¨ng c−êng<br /> liªn kÕt x· héi vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh chÝnh trÞ-x· héi (Harol L. Wilensky & Charles N.<br /> Lebeaux, 1965; International Labour Conference, 1993; Manfred G. Schmidt, 1988).<br /> Phóc lîi x· héi th−êng ®−îc ph©n tÝch tõ bèn tiÕp cËn d−íi ®©y:<br /> • ChÝnh trÞ häc phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh quyÒn lùc vµ chÝnh s¸ch).<br /> • Kinh tÕ häc phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña phóc lîi x· héi vÒ<br /> mÆt kinh tÕ vµ tµi chÝnh).<br /> • X· héi häc phóc lîi x· héi (nghÜa hÑp: khÝa c¹nh nh©n khÈu, x· héi vµ v¨n hãa<br /> cña c¸c nhãm x· héi tham gia vµo hÖ thèng phóc lîi x· héi).<br /> • Qu¶n lý phóc lîi x· héi (khÝa c¹nh qu¶n lý, tæ chøc vµ hµnh chÝnh).<br /> §Ó kÕt nèi bèn tiÕp cËn nµy cÇn cã mét tiÕp cËn chung (x· héi häc phóc lîi x· héi hiÓu<br /> <br /> ∗<br /> Bµi viÕt trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp Bé n¨m 2000 cña ViÖn X· héi häc “Phóc lîi x· héi ViÖt Nam: hiÖn tr¹ng vµ xu<br /> h−íng” (VNSW 2000).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90<br /> <br /> theo nghÜa réng). Gièng nh− viÖc nghiªn cøu mäi hÖ thèng x· héi, ph−¬ng thøc hay lµ c¸i<br /> c¸ch thøc tæng qu¸t mµ hÖ thèng nµy thùc hiÖn chøc n¨ng x· héi cña nã lµ mét ®iÓm quan<br /> träng cña nghiªn cøu, v× nã ®em l¹i ch×a khãa ®Ó hiÓu sù vËn hµnh cô thÓ cña hÖ thèng.<br /> §æi míi vµ phóc lîi x· héi<br /> Trong nh÷ng n¨m 90, x· héi ViÖt Nam thay ®æi m¹nh mÏ vÒ cÊu tróc x· héi vµ<br /> v¨n hãa, do qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung cßn mang nÆng<br /> tÝnh n«ng nghiÖp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n−íc theo ®Þnh h−íng<br /> x· héi chñ nghÜa.<br /> Ba thiÕt chÕ trô cét trong mét nhµ n−íc hiÖn ®¹i lµ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ phóc lîi x·<br /> héi. HÖ thèng phóc lîi x· héi cã vai trß thiÕt yÕu v× nã nh»m ®¶m b¶o c¸c nhu cÇu x· héi c¬<br /> b¶n cña c¸c tÇng líp d©n c− vµ h×nh thµnh nªn nh÷ng quan hÖ x· héi. Víi chøc n¨ng nh−<br /> vËy, phóc lîi x· héi cã t¸c ®éng lín trong viÖc gi¶m kh¸c biÖt x· héi vµ t¨ng c−êng liªn kÕt x·<br /> héi (International Labour Conference, 1993).<br /> Kinh nghiÖm nh÷ng n¨m ®Çu §æi Míi cho thÊy, trong nh÷ng n¨m 1988-1993 viÖc<br /> duy tr× ë møc cao ng©n s¸ch nhµ n−íc dµnh cho phóc lîi x· héi ®· gãp phÇn vµo viÖc<br /> chuyÓn ®æi thµnh c«ng nÒn kinh tÕ tõ kÕ ho¹ch hãa tËp trung bao cÊp sang thÞ tr−êng<br /> trong giai ®o¹n ®Çu tiªn cña nã (The World Bank, 1995). Kinh nghiÖm gÇn ®©y chØ ra<br /> r»ng hÖ thèng phóc lîi x· héi sÏ tiÕp tôc cã vai trß ngµy cµng t¨ng khi tiÕn tr×nh §æi Míi<br /> ®i vµo chiÒu s©u.<br /> Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù lÜnh vùc phóc lîi x· héi cña nhµ n−íc ®ang ®Æt ra mét lo¹t<br /> nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p võa c¬ b¶n võa cÊp b¸ch. Ch¼ng h¹n, cuéc §iÒu<br /> tra hé gia ®×nh ®a môc tiªu do Tæng côc thèng kª tiÕn hµnh trong thêi kú 1994-1997 cho thÊy<br /> kho¶ng c¸ch chªnh lÖch giµu nghÌo kh«ng thu hÑp mµ ®ang t¨ng lªn. N¨m 1994, møc chªnh<br /> lÖch gi÷a 20% hé giµu nhÊt vµ 20% hé nghÌo nhÊt lµ 6,5 lÇn. Møc chªnh lÖch nµy lµ 7,3 lÇn<br /> vµo n¨m 1996. 20% hé giµu nhÊt chiÕm 47%, trong khi 20% hé nghÌo nhÊt chØ chiÕm cã 6,4%<br /> tæng thu nhËp n¨m 1996 (Tæng côc thèng kª, 1998).1 Trong khi møc chi phóc lîi x· héi lµ kh¸<br /> lín, viÖc ph©n tÝch c¬ cÊu chi x· héi do Ng©n hµng ThÕ giíi tiÕn hµnh ®i ®Õn nhËn xÐt chÝnh<br /> s¸ch x· héi cña ViÖt Nam ch−a thËt sù cho ng−êi nghÌo (non pro-poor. The World Bank,<br /> 1995; Ng©n hµng thÕ giíi, 1999; David Preston, 1999).<br /> Nghiªn cøu phóc lîi x· héi<br /> Trong 15 n¨m §æi Míi, cïng víi sù bïng næ cña nghiªn cøu khoa häc x· héi, ®· cã<br /> nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn hÖ thèng phóc lîi x· héi.<br /> ë cÊp quèc gia, trong thêi kú 1991-1995 ®· cã Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu quèc gia KX-<br /> 04 vÒ hÖ thèng chÝnh s¸ch x· héi vµ qu¶n lý x· héi.<br /> Mét phÇn ®¸ng kÓ trong c¸c mèi quan t©m cña c¸c c¬ quan hîp t¸c quèc tÕ ®a ph−¬ng<br /> vµ song ph−¬ng (UNDP, UNICEF, Ng©n hµng ThÕ giíi, c¸c NGO quèc tÕ,...) lµ phóc lîi x·<br /> héi. Do ®ã, trong khu vùc nµy ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu vµ c«ng bè hµng lo¹t nh÷ng c«ng tr×nh<br /> liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò nghÌo khæ, b¶o ®¶m x· héi, c¸c nhãm x· héi thiÖt thßi, v.v...<br /> NhiÒu c«ng tr×nh vµ b¸o c¸o vÒ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña phóc lîi x· héi ®· ®−îc<br /> tiÕn hµnh bëi c¸c c¬ quan nhµ n−íc cã chøc n¨ng trong lÜnh vùc nµy nh− Quèc héi, Bé Y tÕ,<br /> Bé Gi¸o dôc, Bé Lao ®éng, Th−¬ng binh vµ X· héi, ñy ban B¶o vÖ vµ Ch¨m sãc TrÎ em, ñy<br /> <br /> 1<br /> Sè liÖu cuéc Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1998 còng ®−a ra nh÷ng chØ sè t−¬ng tù (Tæng côc thèng kª, 1999).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 5<br /> <br /> ban D©n téc MiÒn nói, ñy ban D©n sè vµ KÕ ho¹ch hãa Gia ®×nh,...<br /> HiÖn nay ®· chÝn muåi mét nhu cÇu hÖ thèng hãa l¹i khèi l−îng tµi liÖu phong<br /> phó ®· tÝch lòy ®−îc trong thêi kú §æi míi, trªn c¬ së mét lý thuyÕt nhÊt ®Þnh vÒ phóc lîi<br /> x· héi, nh»m ®−a ra nh÷ng kiÕn nghÞ vµ gi¶i ph¸p cho viÖc ®Þnh h×nh mét hÖ thèng phóc<br /> lîi x· héi míi.<br /> S¬ ®å 1: Ba m« h×nh phóc lîi x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> M« h×nh ThiÕt chÕ §Æc ®iÓm<br /> <br /> <br /> Phóc lîi x· héi truyÒn • Gia ®×nh • Phóc lîi x· héi lµng x·: gia ®×nh vµ gia ®×nh më<br /> thèng • Gia ®×nh më réng, hä réng ®ãng vai trß ®Çu tiªn, nh−ng dßng hä vµ<br /> hµng c¸c thiÕt chÕ céng ®ång cã vai trß rÊt quan<br /> • Céng ®ång (hµng xãm, träng.<br /> lµng x·, c¸c hiÖp héi, • Nhµ n−íc ®−a ra khu«n khæ luËt ph¸p vµ c¸c<br /> tæ chøc t«n gi¸o, v.v...) ®iÒu chØnh ®èi víi phóc lîi x· héi lµng x·.<br /> • Nhµ n−íc<br /> <br /> <br /> Phóc lîi x· héi dùa • Nhµ n−íc • B¶o ®¶m x· héi toµn d©n th«ng qua viÖc g¾n<br /> trªn nÒn kinh tÕ kÕ • C¬ quan/xÝ nghiÖp nhµ ng−êi d©n vµo hÖ thèng phóc lîi x· héi khu<br /> ho¹ch hãa x· héi n−íc vùc nhµ n−íc vµ tËp thÓ.<br /> chñ nghÜa • Hîp t¸c x· • Ph¸t triÓn b¶o hiÓm x· héi cho ng−êi lao ®éng<br /> (tõ cuèi nh÷ng n¨m • §oµn thÓ quÇn chóng trong khu vùc nhµ n−íc vµ mét hÖ thèng b¶o<br /> 1950 ë miÒn B¾c vµ • Céng ®ång ®¶m x· héi cho khu vùc tËp thÓ, ®Æc biÖt ë<br /> tõ cuèi nh÷ng n¨m • Tæ chøc quèc tÕ n«ng th«n.<br /> 1970 trªn c¶ n−íc • NhÊn m¹nh vµo kÕ ho¹ch hãa vµ qu¶n lý cña<br /> ®Õn cuèi nh÷ng n¨m nhµ n−íc trung −¬ng ®èi víi phóc lîi x· héi.<br /> 1980)<br /> <br /> Phóc lîi x· héi dùa • Nhµ n−íc • Nhµ n−íc ®ãng vai trß nßng cèt, ®ång thêi thu<br /> trªn nÒn kinh tÕ thÞ • Tæ chøc kinh hót vµ ph¸t huy sù tham gia cña mäi thµnh<br /> tr−êng ®Þnh h−íng x· doanh/®¬n vÞ c¬ quan phÇn, lÜnh vùc vµo phóc lîi x· héi.<br /> héi chñ nghÜa nhµ n−íc vµ kh«ng nhµ • Thõa nhËn vµ n©ng cao vai trß cña khu vùc t−<br /> (tõ cuèi nh÷ng n¨m n−íc nh©n.<br /> 1980 ®Õn nay) • §oµn thÓ quÇn chóng • T¨ng c−êng vai trß cña nhµ n−íc ®Þa ph−¬ng.<br /> • Gia ®×nh • §Ò cao vai trß cña hé gia ®×nh.<br /> • Céng ®ång • Më réng b¶o ®¶m x· héi vµ b¶o hiÓm x· héi<br /> • X· héi d©n sù cho toµn d©n, cho mäi khu vùc x· héi.<br /> • C¸ nh©n • T¨ng c−êng tù chñ kinh tÕ vµ hµnh chÝnh cho<br /> • Tæ chøc quèc tÕ c¸c tæ chøc b¶o hiÓm x· héi nhµ n−íc.<br /> • Më réng gióp ®ì quèc tÕ.<br /> <br /> Nguån: Bui The Cuong, Truong Si Anh, Daniel Goodkind, John Knodel and Jed Friedman. Vietnamese Elderly Amidst<br /> Transformations in Social Welfare Policy. PSC Reports. 1999<br /> <br /> Ba m« h×nh phóc lîi x· héi<br /> S¬ ®å 1 m« t¶ ba kiÓu phóc lîi x· héi mµ ViÖt Nam ®· vµ ®ang tr¶i qua. T«i t¹m<br /> gäi ba kiÓu nµy lµ phóc lîi x· héi truyÒn thèng, phóc lîi x· héi cña nÒn kinh tÕ x· héi chñ<br /> nghÜa kÕ ho¹ch hãa tËp trung vµ phóc lîi x· héi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x·<br /> héi chñ nghÜa. Cét 2 tr×nh bµy nh÷ng thiÕt chÕ (t¸c viªn) c¬ b¶n tham gia vµo viÖc vËn<br /> hµnh hÖ thèng phóc lîi x· héi. Cét 3 thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm (nguyªn t¾c) vËn hµnh<br /> chÝnh cña mçi hÖ thèng.<br /> Ba kiÓu phóc lîi x· héi nªu trªn tr−íc hÕt lµ c¸c m« h×nh ®−îc trõu t−îng hãa tõ thùc<br /> tÕ. VÒ mÆt lÞch sö, chóng lÇn l−ît thay thÕ nhau theo thêi gian. Tuy nhiªn, thùc tÕ hiÖn nay<br /> lµ sù pha trén, kÕt hîp theo nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau cña c¶ ba kiÓu phóc lîi x· héi ®ã.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90<br /> <br /> HiÖn tr¹ng phóc lîi x· héi<br /> Dùa trªn nh÷ng quan s¸t vµ nghiªn cøu trong thêi gian qua, d−íi ®©y t«i thö ®−a ra<br /> 15 nhËn xÐt cã tÝnh chÊt nh− lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt liªn quan ®Õn hiÖn tr¹ng cña phóc lîi x·<br /> héi n−íc ta trong nh÷ng n¨m 90. C¸c gi¶ thuyÕt nµy cÇn ®−îc kiÓm chøng bëi nh÷ng nghiªn<br /> cøu thùc nghiÖm thÝch hîp.<br /> 1. Thùc tÕ phóc lîi x· héi hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam thêi gian qua ®· tr¶i qua ba m« h×nh<br /> phóc lîi x· héi ®−îc m« t¶ trong s¬ ®å 1. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng dÉn ®Õn viÖc thay thÕ nhau<br /> hoµn toµn, mµ m« h×nh ë giai ®o¹n tr−íc cßn b¶o l−u nhiÒu ®Æc ®iÓm trong giai ®o¹n sau, dÉn<br /> ®Õn mét sù kÕt hîp, pha trén cña c¶ ba m« h×nh trong thêi ®iÓm hiÖn nay. KiÓu qu¸ ®é trªn<br /> ®· gióp cho nhµ n−íc vµ x· héi ViÖt Nam tr¶i qua (kh¾c phôc) mét c¸ch thµnh c«ng nhiÒu<br /> biÕn cè (khã kh¨n) lÞch sö nh− chiÕn tranh, khñng ho¶ng, cÊm vËn, chuyÓn ®æi m« h×nh kinh<br /> tÕ-x· héi. Nh−ng bªn c¹nh ®ã, chÝnh kiÓu qu¸ ®é nµy còng t¹o ra nh÷ng khã kh¨n vµ th¸ch<br /> thøc rÊt lín mµ hÖ thèng phóc lîi x· héi ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu.<br /> Liªn quan ®Õn nh÷ng gi¶ thuyÕt trªn, næi lªn mét thùc tr¹ng lµ cßn thiÕu nh÷ng c«ng<br /> tr×nh nghiªn cøu phóc lîi x· héi c¬ b¶n nh»m ph©n tÝch lÜnh vùc nµy tõ gãc ®é lý thuyÕt ®Ó<br /> x¸c ®Þnh kiÓu hÖ thèng phóc lîi x· héi hiÖn nay ë n−íc ta, còng nh− gãp phÇn ®Þnh h×nh l¹i<br /> hÖ thèng nµy trªn mét c¬ së lý thuyÕt nhÊt ®Þnh.<br /> 2. Nh÷ng n¨m 1990 ®−îc ®¸nh dÊu nh− lµ mét thêi kú ph¸t triÓn nhanh chãng khu«n<br /> khæ ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch cho lÜnh vùc phóc lîi x· héi dùa trªn thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi<br /> chñ nghÜa.<br /> 3. Phóc lîi x· héi lµ mét lÜnh vùc ®−îc nhµ n−íc quan t©m ®Çu t− cao so víi nhiÒu<br /> n−íc cã tr×nh ®é kinh tÕ t−¬ng tù, song kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ ®Çu t− cßn lµ mét vÊn ®Ò bøc xóc.<br /> §Æc biÖt khÝa c¹nh kinh tÕ häc phóc lîi x· héi rÊt bÞ xem nhÑ.<br /> 4. §ang næi lªn nh÷ng trë ng¹i c¨n b¶n trong mét sè thµnh tè c¬ b¶n cña hÖ thèng<br /> phóc lîi x· héi, tr−íc hÕt trong b¶o hiÓm x· héi, phóc lîi x· héi trong y tÕ, vµ phóc lîi x· héi<br /> trong gi¸o dôc. Mét ®iÓm chung cña nh÷ng trë ng¹i nµy lµ nhiÒu mÆt trong hÖ thèng phóc lîi<br /> x· héi ®· thÞ tr−êng hãa mµ thiÕu mét khung khæ qu¶n lý chÝnh thøc cã hiÖu qu¶. §iÒu nµy<br /> thÓ hiÖn râ trong lÜnh vùc phóc lîi x· héi y tÕ vµ gi¸o dôc.<br /> 5. Phóc lîi x· héi d©n sù (kh«ng ph¶i truyÒn thèng) ®· ph¸t triÓn m¹nh, nh−ng<br /> khung khæ thÓ chÕ vµ qu¶n lý cho khu vùc nµy cßn ®i chËm h¬n sù ph¸t triÓn cña nã khiÕn<br /> cho kh«ng gi¶i phãng ®−îc mäi tiÒm n¨ng cña khu vùc nµy.<br /> 6. Phóc lîi x· héi trong khu vùc s¶n xuÊt kinh doanh (nhµ n−íc vµ phi nhµ n−íc) ch−a<br /> ®−îc cÊu tróc l¹i mét c¸ch c¨n b¶n, dÉn ®Õn mét mÆt cßn thiÕu nhiÒu chÝnh s¸ch phóc lîi cÇn<br /> thiÕt, mÆt kh¸c nhiÒu chÝnh s¸ch phóc lîi g©y c¶n trë cho t¨ng tr−ëng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. VÊn<br /> ®Ò thÊt nghiÖp, thÊt nghiÖp tr¸ h×nh, thõa nh©n c«ng trong c¸c tæ chøc, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp,<br /> thiÕu c¸c chÕ ®é b¶o vÖ x· héi cho ng−êi lµm c«ng,... lµ nh÷ng vÝ dô næi bËt.<br /> 7. Cßn thiÕu nh÷ng chÝnh s¸ch phóc lîi x· héi cã hÖ thèng cho mét sè lÜnh vùc quan<br /> träng, ch¼ng h¹n phóc lîi x· héi trong hÖ thèng t− ph¸p (tßa ¸n, nhµ tï, nhµ gi¸o d−ìng, nhµ<br /> tËp trung,...).<br /> 8. §a d¹ng hãa phóc lîi x· héi theo tÊt c¶ mäi nghÜa (khu vùc, vïng, ph−¬ng c¸ch,...)<br /> ®· më réng nhanh chãng trong nh÷ng n¨m 1990, ®¸p øng ®−îc nhu cÇu phóc lîi x· héi ngµy<br /> cµng cao cña d©n c−. Nh−ng nã còng ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc cho c«ng t¸c qu¶n lý phóc lîi x·<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 7<br /> <br /> héi nhµ n−íc. C«ng t¸c qu¶n lý nµy ®ang ®i rÊt chËm so víi nhu cÇu.<br /> 9. §ang diÔn ra qu¸ tr×nh phi tËp trung hãa hÖ thèng qu¶n lý phóc lîi x· héi. Tuy<br /> nhiªn qu¸ tr×nh nµy cßn thiÕu nh÷ng khung khæ thÓ chÕ, chÝnh s¸ch vµ qu¶n lý cã hiÖu qu¶.<br /> 10. Nghiªn cøu vµ ®µo t¹o c¸n bé phóc lîi x· héi (bao gåm c¸n bé c«ng t¸c x· héi vµ<br /> ng−êi lµm chÝnh s¸ch x· héi) ®· ®−îc thóc ®Èy trong nh÷ng n¨m 1990. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng<br /> nghiªn cøu vµ ®µo t¹o cßn rÊt lçi thêi vÒ mÆt lý thuyÕt, ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt. MÆc dï ®·<br /> xuÊt hiÖn trong thùc tÕ, song vÉn cßn thiÕu mét sù nh©n réng ®èi víi h×nh mÉu nhµ nghiªn<br /> cøu phóc lîi x· héi chuyªn nghiÖp còng nh− ng−êi c¸n bé phóc lîi x· héi hiÖn ®¹i. Cßn rÊt Ýt<br /> nh÷ng gi¸o tr×nh tèt, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ phóc lîi x· héi.<br /> TruyÒn thèng c«ng t¸c x· héi ®a d¹ng<br /> Trong bµi nµy t«i hiÓu c«ng t¸c x· héi lµ lµm viÖc víi lÜnh vùc phóc lîi x· héi hiÓu<br /> theo nghÜa réng. C«ng t¸c x· héi ViÖt Nam hiÖn nay bao gåm nhiÒu nguån gèc hîp thµnh,<br /> nh−: truyÒn thèng gióp ®ì lÉn nhau ®−îc quy ®Þnh trong hÖ thèng gia ®×nh vµ th©n téc, trong<br /> nÒn v¨n hãa lµng; c¸c gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc cña Nho gi¸o, PhËt gi¸o vµ Thiªn chóa gi¸o; c«ng<br /> t¸c x· héi trong hÖ thèng nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa; c«ng t¸c x· héi theo m« h×nh cña c¸c<br /> n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn.<br /> §æi Míi më ra mét thêi kú cho c«ng t¸c x· héi víi nh÷ng th¸ch thøc vµ c¬ héi míi.<br /> N¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò x· héi tõ l©u ch−a ®−îc biÕt ®Õn víi nh÷ng quy m« nh− ngµy nay.<br /> H×nh thµnh khu«n khæ thÓ chÕ míi cho ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi, nh− viÖc xuÊt hiÖn nh÷ng<br /> chñ thÓ c«ng t¸c x· héi míi (ch¼ng h¹n, khu vùc c«ng t¸c x· héi ngoµi nhµ n−íc), ph©n bè l¹i<br /> cÊu tróc c¸c vai trß c«ng t¸c x· héi. XuÊt hiÖn nh÷ng tiÕp cËn, nguyªn lý vµ ph−¬ng ph¸p<br /> c«ng t¸c x· héi míi. Thùc tÕ chuyÓn ®æi hiÖn nay ë ViÖt Nam cã lÏ lµ mét trong nh÷ng kh«ng<br /> gian thö nghiÖm lý thó nhÊt cho c«ng t¸c x· héi víi tÝnh c¸ch lµ mét chÝnh trÞ, mét khoa häc,<br /> mét nghÖ thuËt.<br /> §ãng gãp võa qua cña c«ng t¸c x· héi<br /> C«ng t¸c x· héi ®· cã ®ãng gãp nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi võa qua? Cho<br /> ®Õn nay, ch−a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®¸nh gi¸ mét c¸ch hÖ thèng ®Ó cã c¬ së khoa<br /> häc cho c©u tr¶ lêi. Nh−ng hµng lo¹t nh÷ng nghiªn cøu l−îng gi¸ ®èi víi c¸c ch−¬ng tr×nh hay<br /> dù ¸n cô thÓ ®· vÏ nªn mét bøc tranh víi nhiÒu ®iÓm s¸ng, cã thÓ tãm t¾t nh− sau:<br /> 1. ChÝnh s¸ch nhµ n−íc coi träng lÜnh vùc x· héi ®· dÉn ®Õn viÖc ph¸t triÓn mét lo¹t<br /> c¸c ch−¬ng tr×nh x· héi lín ë c¸c cÊp hµnh chÝnh kh¸c nhau. §iÒu nµy t¸c ®éng mét c¸ch<br /> quyÕt ®Þnh ®Õn viÖc c¶i thiÖn hoµn c¶nh x· héi cho ®«ng ®¶o quÇn chóng ë mäi vïng ®Êt n−íc<br /> còng nh− cho nh÷ng nhãm x· héi chÞu thiÖt thßi. B»ng chøng râ rÖt lµ møc nghÌo khæ ®·<br /> gi¶m tõ kho¶ng mét nöa sè hé gia ®×nh xuèng cßn 30-35% trong thêi kú 1993-1998, dùa trªn<br /> sè liÖu hai cuéc kh¶o s¸t møc sèng d©n c−. HÇu nh− kh«ng cã n−íc nµo trªn thÕ giíi ®¹t ®−îc<br /> møc ®é vµ tèc ®é gi¶m nghÌo thµnh c«ng nh− vËy trong thËp niªn 90.<br /> 2. C¸c ®oµn thÓ quÇn chóng, vèn ®−îc nhµ n−íc hç trî m¹nh mÏ vµ cã hÖ thèng tæ<br /> chøc tõ trung −¬ng ®Õn c¬ së, l¹i cã bÒ dµy kinh nghiÖm c«ng t¸c quÇn chóng, ®· cã nhiÒu cè<br /> g¾ng nh»m kh¾c phôc nh−îc ®iÓm, ®æi míi ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña m×nh thÝch hîp víi<br /> t×nh h×nh míi.<br /> 3. Khu«n khæ chÝnh s¸ch do §æi Míi ®em l¹i ®· t¹o nªn mét lÜnh vùc ho¹t ®éng<br /> c«ng t¸c x· héi phong phó míi, bªn c¹nh c¸c c¬ quan vµ ®oµn thÓ chÝnh thøc. §ã lµ ho¹t<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 Phóc lîi x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m 90<br /> <br /> ®éng cña c¸c tæ chøc c«ng t¸c x· héi ®−îc thµnh lËp bëi nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn, nh− c¸c<br /> tæ chøc gióp ®ì trÎ em, ng−êi giµ, ng−êi khuyÕt tËt, ng−êi cã c«ng víi n−íc, v.v...<br /> 4. Víi chÝnh s¸ch më cöa, gióp ®ì quèc tÕ ®¹t tíi mét giai ®o¹n míi. Hµng tr¨m tæ<br /> chøc quèc tÕ ®· tiÕn hµnh nh÷ng ch−¬ng tr×nh c«ng t¸c x· héi nh»m gióp ®ì nhµ n−íc vµ<br /> nh©n d©n ta ph¸t triÓn. Qua viÖc cïng tham gia vµo c¸c ch−¬ng tr×nh gióp ®ì quèc tÕ nµy,<br /> nhiÒu c¸n bé chóng ta cã dÞp lµm quen víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p c«ng t¸c x· héi míi mµ kinh<br /> nghiÖm thÕ giíi ®· ®óc kÕt.<br /> Nh÷ng tån t¹i trong c«ng t¸c x· héi<br /> PhÇn trªn, míi chØ nãi ®Õn mÆt tÝch cùc cña c«ng t¸c x· héi. §Ó suy nghÜ cho giai ®o¹n<br /> tíi, cÇn trë l¹i víi nh÷ng vÊn ®Ò ®ang tån t¹i. Trong hiÓu biÕt cña m×nh, t«i thÊy cã 5 ®iÓm<br /> cÇn chó ý:<br /> 1. Ch−a cã sù t−¬ng xøng gi÷a ®Çu t− cña nhµ n−íc vµ x· héi cho c¸c ch−¬ng tr×nh<br /> c«ng t¸c x· héi víi kÕt qu¶ thu ®−îc. NhiÒu ®ång tiÒn ®−a vµo lÜnh vùc x· héi cßn bÞ kÐm hiÖu<br /> qu¶, v× ba ®iÒu c¨n b¶n: (a) Nã kh«ng ®Õn ®Çy ®ñ víi ng−êi cÇn ®−îc gióp ®ì, (b) Kh«ng ph¶i<br /> mäi lóc mäi n¬i nã ®Òu ®−îc giao cho nh÷ng ng−êi cã n¨ng lôc nhÊt, cã thÈm quyÒn nhÊt<br /> trong nh÷ng ng−êi cã chøc n¨ng lµm c«ng viÖc gióp ®ì, (c) Nã kh«ng ®−îc gi¸m s¸t tèt.<br /> T«i cho r»ng ®©y lµ ®iÒu ®¸ng lo ng¹i. Khi ®ang èm nÆng, b¹n cã mong ®−îc ®iÒu trÞ<br /> bëi nh÷ng ng−êi thÇy thuèc xuÊt s¾c nhÊt kh«ng? Khi ng−êi th©n cña b¹n ®ang èm ®au, mµ<br /> b¹n th× cã quyÒn, cã kh¶ n¨ng, b¹n cã t×m c¸ch cö ng−êi thÇy thuèc giái nhÊt ®Õn kh«ng? Vµ<br /> víi ®ång tiÒn b¹n ch¾t chiu, b¹n cã muèn mua ®−îc thø thuèc tèt nhÊt kh«ng, mua ®−îc dÞch<br /> vô chÊt l−îng nhÊt kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ hiÓn nhiªn. VËy t¹i sao trong lÜnh vùc cña chóng ta<br /> hiÖn nay, lÜnh vùc cã thÓ vÝ nh− lµ “ch÷a bÖnh cho x· héi”, kh«ng ph¶i lóc nµo nh÷ng ng−êi<br /> c«ng t¸c x· héi giái nhÊt còng ®−îc lùa chän cho nh÷ng c«ng viÖc x· héi quan träng nhÊt, liªn<br /> quan ®Õn søc kháe x· héi cña ®Êt n−íc, cña ng−êi d©n? Vµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi d©n còng<br /> nhËn ®−îc thuèc thËt, ch−a nãi ®Õn thuèc cã chÊt l−îng cao nhÊt. VÝ dô vÒ ®iÒu nµy cã thÓ t×m<br /> thÊy hµng ngµy trªn b¸o chÝ.<br /> 2. C¸c c¬ quan nhµ n−íc vµ ®oµn thÓ quÇn chóng ®· cã nhiÒu nç lùc ®Ó kh¾c phôc lèi<br /> ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi theo kiÓu quan liªu hµnh chÝnh x¬ cøng tr−íc kia, nh»m thÝch øng<br /> víi t×nh h×nh míi. Tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc nµy vÉn cßn xa míi t−¬ng xøng víi yªu cÇu. Vµ<br /> cho dï hÖ thèng nµy cã thÓ ®¹t ®−îc “c«ng suÊt” cao nhÊt, th× b¶n th©n nã còng kh«ng ®ñ kh¶<br /> n¨ng ®¶m ®−¬ng toµn bé quy m« c¸c vÊn ®Ò x· héi to lín vµ phøc t¹p hiÖn nay. CÇn më réng<br /> h¬n n÷a lÜnh vùc nh÷ng tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi.<br /> Vµo n¨m 1994, trong bµi viÕt “Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÝnh s¸ch x· héi”, t«i nªu lªn<br /> nhËn xÐt: cho ®Õn nay, ch−a cã mét khu«n khæ ph¸p lý ®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng cho ho¹t ®éng<br /> c«ng t¸c x· héi. Ngay c¶ khi ®· cã mét khu«n khæ ph¸p lý ®óng ®¾n, th× còng cÇn thay ®æi rÊt<br /> nhiÒu vÒ mÆt th¸i ®é vµ øng xö trong thùc tÕ ®èi víi khu vùc c«ng t¸c x· héi ngoµi nhµ n−íc,<br /> ®Ó t¹o ra mét m«i tr−êng thuËn lîi cho ho¹t ®éng cña khu vùc nµy. VÉn cßn tån t¹i sù ph©n<br /> biÖt ®èi xö gi÷a nh÷ng tæ chøc vµ c¸n bé c«ng t¸c x· héi “chÝnh thèng” nhµ n−íc víi ngoµi nhµ<br /> n−íc, gi÷a c¸c nhµ c«ng t¸c x· héi “n−íc ngoµi” (cã nhiÒu tiÒn) víi c¸c nhµ c«ng t¸c x· héi<br /> trong n−íc. §iÒu nãi trªn c¸ch ®©y s¸u n¨m h×nh nh− vÉn cßn ®óng cho ®Õn ngµy h«m nay.<br /> 3. DÜ nhiªn, thùc tÕ ho¹t ®éng c«ng t¸c x· héi còng ®· t¹o nªn mét m¹ng l−íi c¸c<br /> quan hÖ c«ng viÖc, hiÓu biÕt vµ trao ®æi th«ng tin gi÷a c¸c tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng<br /> t¸c x· héi. Tuy nhiªn, cã thÓ nãi r»ng cho ®Õn nay ®©y míi chØ lµ mét m¹ng l−íi tù ph¸t, bã<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 9<br /> <br /> hÑp. §· ®Õn lóc cÇn x©y dùng m¹ng l−íi réng lín h¬n n÷a, mang tÝnh tæ chøc h¬n, cã kh¶<br /> n¨ng ®em l¹i nhiÒu ®iÒu bæ Ých h¬n cho c«ng t¸c x· héi.<br /> 4. Nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi chuyªn nghiÖp ë n−íc ta hiÖn nay rÊt ®«ng ®¶o.<br /> Vµ còng gièng nh− trªn thÕ giíi, hä lµ lùc l−îng nßng cèt trong lÜnh vùc nµy. Tuy nhiªn, mét<br /> trong nh÷ng nh−îc ®iÓm c¨n b¶n lµ hä cßn ch−a ®−îc trang bÞ mét c¸ch cã hÖ thèng kiÕn thøc<br /> vµ kü n¨ng c«ng t¸c x· héi hiÖn ®¹i, vµ nÕu cã ®−îc trang bÞ råi th× khi trë vÒ thùc tÕ hä còng<br /> kh«ng hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông, do cã qu¸ nhiÒu trë ng¹i vÒ mÆt thiÕt chÕ vµ tæ chøc.<br /> T−¬ng ®−¬ng víi quy m« to lín cña lÜnh vùc c«ng t¸c x· héi, chóng ta còng ®· cã mét<br /> tËp hîp kh«ng nhá c¸c c¬ së ®µo t¹o vÒ c«ng t¸c x· héi hay cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn ®µo t¹o<br /> c«ng t¸c x· héi. Tuy nhiªn, ë phÇn lín c¸c c¬ së nµy, chÊt l−îng ®µo t¹o cßn rÊt yÕu, c¸ch<br /> gi¶ng d¹y cò kü so víi sù ph¸t triÓn chung cña c«ng t¸c x· héi hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi. Nguyªn<br /> nh©n do thiÕu nh©n lùc tèt vµ do c«ng t¸c tæ chøc kÐm, ®Æc biÖt lµ c«ng t¸c tæ chøc ë cÊp<br /> trung m«. §iÒu thø hai lµ nguyªn nh©n chñ chèt. T«i cho r»ng nÕu ®−îc tËp hîp, chóng ta<br /> ch¾c ch¾n cã ®−îc mét ®éi ngò c¸n bé gi¶ng d¹y c«ng t¸c x· héi cho cÊp ®¹i häc mµ tr×nh ®é<br /> t−¬ng ®−¬ng víi khu vùc.<br /> 5. Tãm t¾t l¹i, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c x· héi h«m nay cÇn nh÷ng ®iÒu sau ®©y:<br /> (a) Mét khu«n khæ thÓ chÕ thÝch hîp, chÆt chÏ vµ ®ång thêi réng më. Vµ khu«n khæ thÓ<br /> chÕ nµy kh«ng chØ n»m trªn giÊy hay trong c¸c cuéc héi nghÞ, mµ cÇn ®−îc thùc hiÖn<br /> trong thùc tÕ; (b) Mét m¹ng l−íi hîp t¸c réng r·i gi÷a nh÷ng tæ chøc vµ nh÷ng ng−êi lµm<br /> c«ng t¸c x· héi; (c) Mét ch−¬ng tr×nh quèc gia dµi h¹n vÒ ®µo t¹o c«ng t¸c x· héi, ®Æc biÖt<br /> c¸c h×nh thøc ®µo t¹o c¬ b¶n.<br /> <br /> tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. Bui The Cuong, Truong Si Anh, Daniel Goodkind, John Knodel and Jed Friedman. Vietnamese<br /> Elderly Admist Transformations in Social Welfare Policy. PSC Reports. 1999.<br /> 2. Bïi ThÕ C−êng. Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÝnh s¸ch x· héi. Trong: T−¬ng Lai (Chñ biªn). X· héi<br /> häc tõ nhiÒu h−íng tiÕp cËn. Hµ Néi, 1994.<br /> 3. David Preston. Social Safety Nets in Viet Nam. International Labour Organisation. October, 1999.<br /> 4. Harol L. Wilensky & Charles N. Lebeaux. Industrial Society and Social Welfare. The Free Press.<br /> New York, 1965.<br /> 5. International Labour Conference, 80th Session. Social Insurance and Social Protection. Report of<br /> the Director-General (Part I). Geneva, 1993.<br /> 6. Manfred G. Schmidt. Sozialpolitik. Historische Entwicklung and Internationaler Vergleich. Leske<br /> + Budrich. Opladen, 1988.<br /> 7. Ng©n hµng thÕ giíi, Héi nghÞ nhãm t− vÊn c¸c nhµ tµi trî cho ViÖt Nam, 14-15/12/1999. B¸o c¸o<br /> ph¸t triÓn cña ViÖt Nam n¨m 2000: tÊn c«ng nghÌo ®ãi.<br /> 8. Paul E. Weinberger. Perspectives on Social Welfare: An Introductory Anthology. Macmillan<br /> Publishing Co., Inc. New York, 1974.<br /> 9. Tæng côc thèng kª. §iÒu tra hé gia ®×nh ®a môc tiªu. Hµ Néi, 1998.<br /> 10. Tæng côc thèng kª/VIE/95/043. §iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1997-1998. Hµ Néi, 8/1999.<br /> 11. The World Bank. Viet Nam: Poverty and Assessment. Washington D.C. 1995.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />