Phương pháp phỏng vấn sâu trong nghiên cứu Nhân học

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± <br /> <br /> <br /> <br /> ∗<br /> NGUYӈN NGӐC MAI(∗)<br /> <br /> PHѬѪNG PHÁP PHӒNG VҨN SÂU<br /> TRONG NGHIÊN CӬU NHÂN HӐC<br /> (Mӝt vài kinh nghiӋm tӯ nghiên cӭu trѭӡng hӧp lên ÿӗng<br /> ӣ châu thә Bҳc Bӝ)<br /> Tóm tҳt: Ph͗ng v̭n sâu trong nghiên cͱu nhân h͕c là m͡t trong<br /> nhͷng ph˱˯ng pháp nghiên cͱu quan tr͕ng ÿ͙i vͣi các ngành khoa<br /> h͕c xã h͡i và nhân văn, trong ÿó có ngành nghiên cͱu tôn giáo.<br /> Ph˱˯ng pháp này thích hͫp nh̭t và hi͏u qu̫ nh̭t trong nhͷng<br /> nghiên cͱu làm rõ b̫n ch̭t cͯa v̭n ÿ͉, ÿ͡ng c˯ cͯa hành ÿ͡ng.<br /> Bài vi͇t này chia s̓ m͡t vài kinh nghi͏m áp dͭng ph˱˯ng pháp<br /> ph͗ng v̭n sâu nhân h͕c trong nghiên cͱu tr˱ͥng hͫp lên ÿ͛ng ͧ<br /> châu th͝ B̷c B͡.<br /> Tӯ khóa: ph˱˯ng pháp ph͗ng v̭n sâu, nhân h͕c, lên ÿ͛ng, châu<br /> th͝ B̷c B͡.<br /> Thuұt ngӳ phӓng vҩn (Interview) ÿã ÿѭӧc sӱ dөng khá rӝng rãi cҧ<br /> trong cuӝc sӕng và trong nghiên cӭu khoa hӑc. Theo cách hiӇu thông<br /> thѭӡng, phӓng vҩn là sӵ tiӃp xúc trao ÿәi giӳa chӫ thӇ (ngѭӡi phӓng vҩn)<br /> và khách thӇ (ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn, ngѭӡi trҧ lӡi). Tuy nhiên, phӓng<br /> vҩn trong nghiên cӭu nhân hӑc khác vӟi phӓng vҩn trong báo chí hay<br /> phӓng vҩn trao ÿәi giӳa bác sƭ và ngѭӡi bӋnh. Nó không thuҫn túy là<br /> nhӳng hӓi - ÿáp ÿѫn thuҫn, mà nӝi dung phӓng vҩn cҫn phҧi ÿѭӧc chuҭn<br /> bӏ trѭӟc, phҧi tuân thӫ theo mөc tiêu nghiên cӭu, theo ÿӕi tѭӧng ÿã ÿѭӧc<br /> ghi nhұn trong chѭѫng trình nghiên cӭu. Nhà nghiên cӭu cҫn phҧi ÿѭӧc<br /> chuҭn bӏ ӣ mӭc ÿӝ kӻ lѭӥng vӅ kӻ năng và chuyên môn, viӋc ghi chép<br /> cNJng cҫn thӵc hiӋn có hӋ thӕng theo chѭѫng trình ÿѭӧc chuҭn bӏ tӯ trѭӟc<br /> ÿӇ tҥo ÿiӅu kiӋn tӕt nhҩt cho xӱ lý thông tin sau này. Nguӗn thông tin<br /> trong phӓng vҩn không chӍ ÿѫn thuҫn là nhӳng câu trҧ lӡi phҧn ánh ý<br /> thӭc, quan ÿiӇm cӫa khách thӇ, mà còn bao gӗm cҧ các yӃu tӕ khác nhѭ<br /> hành vi, cӱ chӍ, ngôn ngӳ thân thӇ cӫa ngѭӡi trҧ lӡi mà ngѭӡi phӓng vҩn<br /> quan sát ÿѭӧc trong suӕt quá trình tiӃp xúc.<br /> ∗<br /> <br /> TS. ViӋn Nghiên cӭu Tôn giáo, ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc xã hӝi ViӋt Nam.<br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> <br /> <br /> Trong nghiên cӭu khoa hӑc, căn cӭ vào mӭc ÿӝ chuҭn bӏ cNJng nhѭ<br /> ÿһc tính cӫa thông tin thu ÿѭӧc mà phѭѫng pháp phӓng vҩn ÿѭӧc chia<br /> thành nhiӅu loҥi khác nhau: phӓng vҩn sâu, phӓng vҩn bán tiêu chuҭn<br /> (bán cҩu trúc), phӓng vҩn tiêu chuҭn (cҩu trúc); phӓng vҩn trӵc diӋn và<br /> phӓng vҩn qua ÿiӋn thoҥi(1). Nói nhѭ vұy ÿӇ thҩy rҵng, phӓng vҩn trong<br /> nghiên cӭu khoa hӑc cNJng có nhiӅu hình thӭc khác nhau. Bài viӃt này chӍ<br /> ÿi sâu vào mӝt loҥi phӓng vҩn - phӓng vҩn sâu áp dөng trong các nghiên<br /> cӭu nhân hӑc.<br /> Phӓng vҩn sâu là dҥng phӓng vҩn chӍ áp dөng trong nhӳng trѭӡng hӧp<br /> nhà nghiên cӭu ít nhiӅu ÿã xác ÿӏnh ÿѭӧc sѫ bӝ vҩn ÿӅ nghiên cӭu và<br /> nhӳng thông tin cҫn thu thұp cho ÿӅ tài. Mөc tiêu cӫa phӓng vҩn sâu<br /> không phҧi ÿӇ hiӇu mӝt cách ÿҥi diӋn, khái quát vӅ tәng thӇ mà giúp hiӇu<br /> sâu, hiӇu kӻ vӅ mӝt vҩn ÿӅ nhҩt ÿӏnh. Vì vұy, trong phӓng vҩn sâu, ngѭӡi<br /> phӓng vҩn hoàn toàn tӵ do trong cách dүn dҳt cuӝc phӓng vҩn cNJng nhѭ<br /> trong cách xӃp ÿһt trình tӵ các câu hӓi, thұm chí cҧ cách thӭc ÿһt các câu<br /> hӓi nhҵm thu thұp ÿѭӧc thông tin mong muӕn.<br /> Phӓng vҩn sâu thѭӡng áp dөng cho nhӳng tìm hiӇu vӅ nguyên nhân<br /> cӫa mӝt hành ÿӝng hay mӝt loҥt hành ÿӝng nào ÿó gҳn vӟi nhӳng trѭӡng<br /> hӧp cө thӇ. Nhѭ vұy, trѭӟc khi tiӃn hành phӓng vҩn, viӋc xác ÿӏnh ÿѭӧc<br /> ÿӕi tѭӧng phӓng vҩn là vô cùng quan trӑng. Hӑ phҧi là nhӳng trѭӡng hӧp<br /> tiêu biӇu, có tính ÿҥi diӋn và ÿҧm bҧo thông tin mà hӑ cung cҩp hoàn toàn<br /> phөc vө ÿѭӧc cho nghiên cӭu cӫa nhà nghiên cӭu. Chính xác hѫn, hӑ<br /> phҧi là nhӳng ngѭӡi liên quan nhiӅu ÿӃn mөc tiêu nghiên cӭu và ÿҧm bҧo<br /> thông tin thu ÿѭӧc tӯ nhӳng khách thӇ này hoàn toàn có thӇ thӓa mãn cho<br /> nhӳng câu hӓi nghiên cӭu mà nhà nghiên cӭu ÿһt ra. Do vұy, viӋc xác<br /> ÿӏnh tiêu chí nghiên cӭu trѭӡng hӧp ÿóng vai trò hӃt sӭc quan trӑng. ViӋc<br /> xác ÿӏnh tiêu chí nghiên cӭu trѭӡng hӧp không phҧi ngay tӯ lúc bҳt ÿҫu<br /> xác ÿӏnh vҩn ÿӅ nghiên cӭu ÿã có thӇ hình dung và thiӃt kӃ chính xác, mà<br /> là kӃt quҧ cӫa viӋc tìm hiӇu vӅ ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu và sau mӝt quá trình<br /> ÿiӅn dã thӵc tӃ.<br /> Cө thӇ, trong nghiên cӭu riêng, sau khi ÿi ÿiӅn dã thӵc tӃ ӣ khu vӵc<br /> châu thә Bҳc Bӝ và ÿӏa bàn ÿô thӏ Hà Nӝi, chúng tôi nhұn thҩy có hai loҥi<br /> ÿiӋn thӡ thѭӡng xuyên tә chӭc các nghi lӉ lên ÿӗng: Mӝt là, ÿiӋn công<br /> (ÿiӋn thӡ Mүu, ban Ĉӭc Ông tҥi các di tích lӏch sӱ văn hóa công cӝng<br /> nhѭ chùa, ÿӅn, phӫ. Ӣ ÿó, Ĉӗng Thҫy ÿӗng thӡi là thӫ nhang ӣ ÿӅn, phӫ<br /> hoһc là sѭ trө trì chùa). Hai là, ÿiӋn tѭ gia (ÿiӋn thӡ tҥi nhà riêng cӫa<br /> <br /> 36<br /> <br /> 1JX\ʂQ 1J͍F 0DL 3KɉɇQJ SKiS SK͏QJ YɢQ VkX«<br /> <br /> <br /> <br /> ngѭӡi có căn ÿӗng. Ӣ ÿây, chӫ ÿiӋn cNJng là chӫ gia ÿình). Nhӳng ÿiӋn<br /> này ÿӅu có nhӳng bҧn hӝi riêng cӫa mӛi Ĉӗng Thҫy.<br /> Tӯ thӵc tӃ này, chúng tôi ÿã ÿѭa ra tiêu chí chӑn ÿӕi tѭӧng phӓng vҩn<br /> nhѭ sau:<br /> Nhóm 1: Ĉ͛ng Th̯y<br /> - Tiêu chí thӭ nhҩt: Hӑ phҧi là chӫ ÿiӋn tѭ và mӝt sӕ là quҧn lý ÿiӋn<br /> công; là nhӳng ngѭӡi ÿã làm Ĉӗng lâu năm, có tҫn suҩt lên ÿӗng nhiӅu<br /> trong sӕ các ÿӋ tӱ cӫa tín ngѭӥng Tӭ Phӫ; có nhiӅu kinh nghiӋm và hiӇu<br /> biӃt sâu vӅ nghi lӉ lên ÿӗng.<br /> - Tiêu chí thӭ 2: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai ÿӏa phѭѫng là Hà Nӝi (nѫi<br /> có tӹ lӋ ngѭӡi lên ÿӗng nhiӅu nhҩt) và Nam Ĉӏnh (cái nôi cӫa nghi lӉ lên<br /> ÿӗng - vӟi tѭ cách quê gӕc cӫa 2 vӏ thánh nәi tiӃng linh thiêng là Thánh<br /> Trҫn và Thánh Mүu).<br /> - Tiêu chí thӭ 3: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai hoàn cҧnh: “trình” ÿӗng tӯ<br /> thuӣ bé (do ÿѭӧc cho là có căn ÿӗng); trình ÿӗng và trӣ thành Ĉӗng Thҫy<br /> khi ÿã lӟn tuәi.<br /> - Tiêu chí thӭ 4: Hӑ ÿҥi diӋn cho hai hình thӭc nghӅ nghiӋp: nghӅ<br /> buôn bán (ÿѭӧc coi là gҳn rҩt chһt vӟi tín ngѭӥng này) và nghӅ khác.<br /> - Tiêu chí thӭ 5: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai giӟi: Ĉӗng nӳ và Ĉӗng nam.<br /> Nhóm 2: Ĉ͛ng lính, con nhang ÿ͏ t͵, cung văn, ng˱ͥi làm mã<br /> Ĉӕi tѭӧng này là thành viên chính thӭc cӫa các bҧn hӝi nêu trên. Hӑ<br /> cNJng là nhӳng ngѭӡi thѭӡng xuyên ÿӃn lӉ bái hay tham dӵ nghi lӉ, thұm<br /> chí trӵc tiӃp tә chӭc lên ÿӗng tҥi ÿiӋn thӡ cӫa Ĉӗng Thҫy.<br /> Sau khi chӑn ÿѭӧc hai nhóm ÿӕi tѭӧng chính, chúng tôi tұp trung<br /> phӓng vҩn sâu Ĉӗng Thҫy và các thành viên trong bҧn hӝi cӫa hӑ.<br /> ViӋc ÿѭa ra ÿѭӧc nhӳng tiêu chí ÿúng sӁ giúp nhà nghiên cӭu xác<br /> ÿӏnh khách thӇ nghiên cӭu trên thӵc ÿӏa hoһc trong quá trình giao tiӃp tҥi<br /> thӵc ÿӏa. ĈiӅu quan trӑng nhҩt cӫa công viӋc này là các thông tin thu vӅ<br /> sӁ có tính ÿҥi diӋn và tính chính xác cao. Sau khi xác ÿӏnh ÿѭӧc tiêu chí<br /> nghiên cӭu trѭӡng hӧp, nhà nghiên cӭu mӟi bҳt tay vào ÿiӅn dã và thӵc<br /> hiӋn phӓng vҩn nhân hӑc. Trên thӵc tӃ, trong phӓng vҩn sâu nhiӅu khi<br /> còn phát sinh nhӳng vҩn ÿӅ mà nhà nghiên cӭu chѭa hình dung ra hӃt. Vì<br /> vұy, trѭӟc khi tiӃn hành phӓng vҩn, nhà nghiên cӭu cҫn phҧi tuân thӫ mӝt<br /> sӕ yêu cҫu vӅ thiӃt bӏ, tâm lý, kӻ thuұt ghi chép.<br /> <br /> 37<br /> <br /> 1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   <br /> <br /> <br /> <br /> - Yêu cҫu vӅ thiӃt bӏ: Chuҭn bӏ ÿҫy ÿӫ máy ghi âm, máy chөp ҧnh,<br /> máy quay phim và các giҩy tӡ cҫn thiӃt khác.<br /> - Yêu cҫu vӅ công tác chuҭn bӏ: Trѭӟc khi xuӕng ÿӏa bàn, nhà nghiên<br /> cӭu cҫn chuҭn bӏ các nӝi dung cҫn phӓng vҩn. Nhӳng nӝi dung này phҧi<br /> ÿҧm bҧo bám sát mөc tiêu nghiên cӭu.<br /> - Yêu cҫu vӅ công viӋc ghi chép: Ghi chép trong phӓng vҩn sâu phҧi<br /> hӃt sӭc nghiêm túc, càng chi tiӃt càng tӕt. Có 3 loҥi ghi chép trong phӓng<br /> vҩn sâu nhân hӑc, gӗm:<br /> + Ghi chép trѭӟc khi phӓng vҩn: ghi chép vӅ không gian, thӡi gian,<br /> bӕi cҧnh, tình huӕng, thái ÿӝ cӫa ngѭӡi trҧ lӡi trѭӟc khi xҧy ra cuӝc<br /> phӓng vҩn.<br /> + Ghi chép trong khi phӓng vҩn: ghi chép trung thành vӟi cách sӱ<br /> dөng tӯ ngӳ, hành vi cӫa ngѭӡi trҧ lӡi, không ghi tóm tҳt, không ghi theo<br /> cách hiӇu chӫ quan cӫa ngѭӡi phӓng vҩn; hҥn chӃ tӕi ÿa viӋc cҳt bӟt hoһc<br /> ghi khái quát câu trҧ lӡi. Cách ghi chép này sӁ tránh ÿѭӧc tình trҥng<br /> thông tin bӏ dӏch chuyӇn bӣi ý ÿӗ chӫ quan cӫa ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn.<br /> Trong trѭӡng hӧp có máy ghi âm thì viӋc ghi tóm tҳt có thӇ ÿѭӧc chҩp<br /> nhұn, nhѭng nhà nghiên cӭu cNJng cҫn lѭu ý vì máy ghi âm chӍ ghi lҥi<br /> ÿѭӧc tiӃng nói, còn các cӱ chӍ, hành vi thì không thӇ, trong khi nhӳng<br /> ngôn ngӳ này lҥi chiӃm tӟi 75% thông tin(2). Vì vұy, ngѭӡi phӓng vҩn<br /> phҧi ghi chép ÿҫy ÿӫ các cӱ chӍ, ÿiӋu bӝ và cách thӇ hiӋn cҧm xúc khi nói<br /> cӫa ngѭӡi trҧ lӡi phӓng vҩn ÿӇ tiӋn cho viӋc phân tích thông tin sau này.<br /> + Ghi chép sau mӛi cuӝc phӓng vҩn, còn ÿѭӧc gӑi là “nhұt ký thӵc<br /> ÿӏa”: Sau mӛi ngày làm viӋc, ngѭӡi nghiên cӭu phҧi ghi chép lҥi ÿҫy ÿӫ<br /> lӏch trình làm viӋc ӣ thӵc ÿӏa, nhӳng nhұn xét ban ÿҫu vӅ ngày làm viӋc,<br /> nhӳng ý tѭӣng nҧy sinh trong ngày làm viӋc, nhӳng nhұn ÿӏnh ban ÿҫu vӅ<br /> hiӋn tѭӧng vӯa phӓng vҩn. Ĉһc biӋt, nhà nghiên cӭu phҧi xem xét lҥi tҩt<br /> cҧ nhӳng thông tin ÿã thu ÿѭӧc trong ngày, phát hiӋn vҩn ÿӅ mӟi phát<br /> sinh, vҩn ÿӅ gì chѭa thӓa ÿáng ÿӇ ÿѭa vào nӝi dung phӓng vҩn ngày hôm<br /> sau, hoһc kiӇm tra lҥi trong buәi phӓng vҩn lҫn sau, hay kiӇm tra lҥi ӣ<br /> nhӳng khách thӇ khác có liên quan. Trong phӓng vҩn nghiên cӭu trѭӡng<br /> hӧp, kӻ thuұt này ÿѭӧc gӑi là kӻ thuұt trӣ ÿi, trӣ lҥi (kiӇm tra lҥi thông<br /> tin). Do yêu cҫu này trong nghiên cӭu trѭӡng hӧp, nên viӋc phӓng vҩn<br /> sâu phҧi áp dөng vӟi mӝt khách thӇ nhiӅu lҫn.<br /> <br /> 38<br /> <br /> 1JX\ʂQ 1J͍F 0DL 3KɉɇQJ SKiS SK͏QJ YɢQ VkX«<br /> <br /> <br /> <br /> ViӋc thӵc hiӋn mӛi cuӝc phӓng vҩn sâu nên ÿi theo vҩn ÿӅ chӭ không<br /> nên máy móc hӓi tҩt cҧ các câu hӓi vӟi ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc nghiên cӭu. Cách<br /> ÿһt câu hӓi trong phӓng vҩn sâu cNJng ÿòi hӓi trình ÿӝ kӻ thuұt nhҩt ÿӏnh.<br /> ĈӇ cho ÿӕi tѭӧng tӵ do thӇ hiӋn quan ÿiӇm, ngѭӡi hӓi không nên ngҳt lӡi<br /> trӯ phi ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn ÿӅ cұp ÿӃn nhӳng thông tin quá xa mөc<br /> tiêu nghiên cӭu. Câu hӓi ÿӇ ngѭӡi trҧ trình bày ÿѭӧc nhiӅu nhҩt, thoҧi<br /> mái nhҩt phҧi là nhӳng câu hӓi mӣ. Cách phӓng vҩn này còn ÿѭӧc gӑi là<br /> phӓng vҩn tӵ do.<br /> Trong phӓng vҩn sâu, sӵ tác ÿӝng giӳa ngѭӡi hӓi và ngѭӡi trҧ lӡi ҧnh<br /> hѭӣng không nhӓ tӟi kӃt quҧ cuӝc phӓng vҩn. ĈiӅu này ÿòi hӓi ngѭӡi<br /> phӓng vҩn phҧi có nhӳng kӻ năng nghӅ nghiӋp nhҩt ÿӏnh. ĈӇ có ÿѭӧc<br /> nhӳng thông tin khách quan, ngѭӡi phӓng vҩn không nên hӓi nhӳng câu<br /> gӧi ý, mӟm lӡi. Tuy nhiên, khi gһp phҧi nhӳng vҩn ÿӅ nhҥy cҧm khiӃn<br /> ngѭӡi trҧ lӡi lo ngҥi, ví dө nhѭ thu nhұp, tình dөc, bí quyӃt làm ăn… thì<br /> ngѭӡi phӓng vҩn không nên nóng vӝi thu thұp thông tin, mà cҫn kiên<br /> nhүn chӡ ÿӧi thӡi cѫ, hoһc có thӇ mӣ rӝng chӫ ÿӅ phӓng vҩn sang hѭӟng<br /> khác. Khi khách thӇ mҩt cҧnh giác, ngѭӡi phӓng vҩn có thӇ ÿӝt ngӝt trӣ<br /> lҥi vҩn ÿӅ ÿã bӏ tӯ chӕi. Trong nhiӅu tình huӕng, ngѭӡi phӓng vҩn có thӇ<br /> dùng cách hӓi kiӇm chӭng nhӳng nӝi dung xung quanh vҩn ÿӅ ÿó ÿӇ tӵ<br /> rút ra nhӳng ÿiӅu mình cҫn.<br /> Chҷng hҥn, khi chúng tôi muӕn biӃt thông tin vӅ nghӅ làm vàng mã<br /> phөc vө nghi lӉ lên ÿӗng, thông thѭӡng ngѭӡi trҧ lӡi lҧng tránh do lo sӧ<br /> bӏ thu thuӃ thu nhұp, thuӃ kinh doanh cao, nhiӅu ngѭӡi sӁ lao vào nghӅ<br /> cӫa hӑ,… Trong trѭӡng hӧp này, chúng tôi phҧi hӓi các vҩn ÿӅ liên quan<br /> gián tiӃp nhѭ mӝt ÿàn mã lӉ gӗm nhӳng thӭ gì, mҩt bao nhiêu loҥi giҩy<br /> bӗi, mӛi loҥi giҩy bao nhiêu tiӅn, ÿan cӕt mã hӃt bao nhiêu, nӃu mua sҹn<br /> cӕt mã thì giá bao nhiêu, tӕn bao nhiêu hӗ, bao nhiêu giҩy, nhӳng vұt liӋu<br /> này mua ӣ ÿâu,v.v… Mӝt sӕ ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn trҧ lӡi rõ giá, song có<br /> trѭӡng hӧp chӍ nói ÿӏa chӍ mua và nhà nghiên cӭu phҧi ÿӃn tұn nѫi ÿó ÿӇ<br /> kiӇm chӭng vӅ giá. Khi biӃt ÿích xác chi phí cӫa tӯng nguyên liӋu, nhà<br /> nghiên cӭu có thӇ tӵ ÿӏnh giá, phҫn kiӇm chӭng sӁ dành hӓi ngѭӡi thѭӡng<br /> xuyên ÿһt mua mã lӉ. Vӟi cách này, chúng tôi ÿã tính ra ÿѭӧc sӕ tiӅn lӡi<br /> cӫa mӝt bӝ ÿàn mã mà nhӳng hӝ làm vàng mã thu ÿѭӧc. Ĉӕi chiӃu vӟi<br /> ngày công lao ÿӝng hoàn tҩt mӝt bӝ mã, chúng tôi có thӇ biӃt ÿѭӧc ngày<br /> công cӫa mӝt thӧ thӫ công làm nghӅ này.<br /> <br /> 39<br /> <br />