Phương tiện biểu đạt nghĩa tình thái trong Tiếng Anh và Tiếng Việt

Chia sẻ: Lan Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:209

Thêm vào BST

Báo xấu

251
lượt xem 74
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu đã cung cấp một bức tranh đa diện, đa tầng, đa chiều về những phương thức và phương tiện cụ thể chuyển tải nghĩa tình thái trong hai ngôn ngữ Anh và Việt. Tài liệu có kết cấu trình bày nội dung chia làm 5 chương. Mời các bạn cùng tham khảo và nắm nội dung kiến thức cụ thể trong tài liệu này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phương tiện biểu đạt nghĩa tình thái trong Tiếng Anh và Tiếng Việt

PGS. TS. VÕ I QUANG M T S PH NG TI N BI U T NGH A TÌNH THÁI TRONG TI NG ANH VÀ TI NG VI T (Sách chuyên kh o ph c v ào t o ih c và sau i h c) NHÀ XU T B N I H C QU C GIA HÀ N I 1
NGÔN NG LÀ QUY N L C (LANGUAGE IS POWER) Angela Carter (1940-1992) N nhà báo và v n s Anh TRI TH C LÀ QUY N L C (KNOWLEDGE IS POWER) Françis Bacon (1561-1626) Nhà tri t h c, lu n thuy t gia và chính khách Anh 2
M CL C L i gi i thi u .............................................................................. 5 ng 1. PH N M U ....................................................... 7 Ch 1.1. Tính c p thi t c a tài chuyên kh o 1.2. M c ích nghiên c u 1.3. M c tiêu nghiên c u 1.4. Ph m vi nghiên c u 1.5. Ph ng pháp nghiên c u Ch ng 2. C S LÝ LU N ................................................... 12 2.1. M t s quan i m v tình thái c a các nhà nghiên c u .............................................. 2.2. Tình thái và n i dung m nh 2.3. Ch th giao ti p, n i dung m nh và tình thái 2.4. Các ph ng th c chuy n t i ngh a tình thái trong ngôn ng 2.5. Khái ni m hành vi ngôn ng và s khu bi t gi a câu và phát ngôn Ch ng 3. PH NG TI N TÌNH THÁI TI!NG ANH CHI PH"I PH#N NG NGÔN T$ TRONG C#NH HU"NG GIAO TI!P VÀ CÁC BI%U TH C T NG NG TRONG TI!NG VI T: NH NG T NG &NG VÀ KHÁC BI T................ 33 3.1. Các ph ng ti n tình thái cung c p thông tin v các 'c i m c a c nh hu ng giao ti p 3.2. Các ph ng ti n th (ng )c s* d ng c u trúc hóa ph n ng c a ng (i i tho i 3
3.3. Ti u k t Ch ng 4. PH NG TI N TÌNH THÁI V+I VAI GIAO TI!P TRONG TI!NG ANH VÀ CÁC CÁCH DI,N -T T NG NG TRONG TI!NGVI T: NH NG T NG &NG VÀ KHÁC BI T................ 82 4.1. C u trúc cú pháp 4.2. Thành ph.n hô g i / hô ng (vocatives) 4.3. Tr) ng t/ t/ tình thái 4.4. Ti u k t Ch ng 5. M0T S" K!T LU N ........................................... 112 5.1. Các lu n i m )c xác l p trong phân tích i chi u câu h1i chính danh ti ng Anh và ti ng Vi t 5.2. T ng quan i chi u gi a các ki u lo i câu h1i chính danh ti ng Anh và ti ng Vi t 2 ph ng di n bi u t ngh a tình thái )c xác l p trong công trình 5.3. Nh ng t ng 3ng và khác bi t v các ph ng ti n bi u hi n và ki u lo i thông tin tình thái th (ng g'p trong câu h1i chính danh ti ng Anh và ti ng Vi t 5.4. Kh n ng chuy n t i ngh a tình thái c a các tr ng ng tình thái tùy ch n (TNTTTC) trong câu t (ng thu t 5.5. Nh ng v n liên quan n tài c a công trình c.n )c ti p t c nghiên c u Tài li u tham kh o chính................................................... 121 Ph l c ................................................................................ 138 Action Research: An Overview...................................... 139 Critical applied linguistics: concerns and domains ........ 149 Tình thái trong câu - phát ngôn: M t s v n lý lu n c b n ............................................................................ 184 4
L I GI I THI U Ngôn ng t i ngh a. M t trong nh ng lo i ngh a n4i tr i )c truy n báo trong ngôn ng nh m t công c c a giao ti p liên nhân là ngh a tình thái. Ngh a tình thái quy chi u t5i các cung b c khác nhau trong tình c m và nh n th c c a con ng (i. ây là m t 6a h t nghiên c u ph c t p trong ngôn ng h c lý lu n và ngôn ng h c ng d ng. V5i s hi u bi t sâu s7c các v n lý lu n c a ngh a h c và d ng h c hi n i, v5i ph ng pháp nghiên c u phù h)p, PGS. TS. Võ i Quang - tác gi c a chuyên kh o “M t s ph ng ti n bi u t ngh a tình thái trong ti ng Anh và ti ng Vi t” ã cung c p m t b c tranh a di n, a t.ng, a chi u v nh ng phu ng th c và ph ng ti n c th chuy n t i ngh a tình thái trong hai ngôn ng Anh và Vi t. T/ ph i c nh giao ti p - tri nh n, PGS. TS. Võ i Quang ã a ra nh ng lu n gi i, nh ng minh ch ng h t s c thuy t ph c v n ng l c hành ch c c a các ki u lo i ph ng ti n bi u t ngh a liên nhân g7n v5i c nh hu ng giao ti p c th và v5i vai trò c a các tham th giao ti p trong t ng tác ngôn t/: ph ng ti n t/ v ng, ph ng ti n ng pháp và ph ng ti n ngôn i u. Tôi có n t )ng 'c bi t i v5i ph.n miêu t , nh ng t bi n tinh t c a tác gi (v5i t cách là m t nhà Anh ng h c) v các ph ng ti n 5
ngôn i u chuy n t i ngh a tình thái trong ti ng Anh. Ng (i c c8ng có th thu nh n t/ chuyên kh o này nh ng thông tin ã )c c p nh t, )c h th ng hoá m t cách h)p lý, súc tích, d9 hi u v nh ng v n lý lu n c.n y u có th )c s* d ng trong các nghiên c u ngôn ng 2 tr ng thái ho t ng. :ng sau ngôn t/ là d u n v n hóa c a c ng 3ng ngôn ng . Nh ng t ng 3ng và khác bi t gi a ti ng Anh và ti ng Vi t nh nh ng h th ng ký hi u 'c bi t )c xác l p trong ph m vi nghiên c u c a chuyên kh o 2 c bình di n hình th c và n i dung s; r t h u d ng trong l nh v c gi ng d y ti ng Anh và Vi t nh nh ng ngo i ng . V5i s ánh giá cao lao ng khoa h c c a tác gi , giá tr6 lý lu n và ý ngh a th c ti9n c a công trình, chúng tôi trân tr ng gi5i thi u t5i các nhà nghiên c u, các nhà giáo, nghiên c u sinh, h c viên cao h c, sinh viên các chuyên ngành ngôn ng - ngo i ng và b n c quan tâm chuyên kh o “M t s ph ng ti n bi u t ngh a tình thái trong ti ng Anh và ti ng Vi t” c a PGS. TS. Võ i Quang. Hà N i, ngày 18 tháng 10 n m 2009 Ng i gi i thi u NGND. GS. TS. Nguy n Thi n Giáp 6
Ch ng 1 PH N M U 1.1. Tính c p thi t c a ! tài chuyên kh o - Nhu c.u h c thu t: Tình thái là m t trong nh ng lo i hình ngh a c b n c a ngôn ng v5i t cách là m t công c giao ti p. :ng sau ngôn t/ là các cung b c tình c m, thái khác nhau c a ng (i nói i v5i n i dung c a phát ngôn và i v5i i t )ng giao ti p. Nói cách khác, tình c m, thái c a ng (i nói )c mã hóa theo các ph ng th c khác nhau trong các ký hi u ngôn ng . Trong ngôn ng h c hi n th(i t3n t i nh ng cách hi u khác nhau v n i hàm c a khái ni m tình thái, v cách phân lo i tình thái. Do v y, vi c i sâu nghiên c u v tình thái có t.m quan tr ng 'c bi t trong giáo d c ngôn ng nói chung và trong d y ngo i ng nói riêng. - Nhu c.u th c ti9n: Cho n nay ã có m t s công trình nghiên c u v ngh a tình thái trong ti ng Anh và ti ng Vi t. Nh ng, các công trình này ch< d/ng 2 m c miêu t n ng ho'c i chi u song ng v ngh a tình 7
thái 2 khuôn kh4 các ph ng ti n n l=, ch a có công trình nào nghiên c u i chi u m t cách h th ng các lo i hình ph ng ti n bi u t ngh a tình thái trong ti ng Anh và ti ng Vi t. Công trình này )c th c hi n nh:m áp ng nhu c.u ó. 1.2. M c ích nghiên c"u Chuyên kh o này )c th c hi n nh:m cung c p cho các cán b làm công tác gi ng d y và h c viên ti ng Anh m t b c tranh khái quát v : - Nh ng 'c i m cú pháp - ng ngh a - ng d ng c a m t s ph ng ti n bi u t ngh a tình thái trong ti ng Anh. - Nh ng t ng 3ng và d6 bi t n4i tr i c a m t s ph ng ti n bi u t ngh a tình thái n4i tr i trong ti ng Anh và nh ng cách di9n t t ng ng trong ti ng Vi t. - M t s g)i ý nh nh ng gi i pháp trong gi ng d y cho các chuy n di tiêu c c có c n nguyên t/ nh ng d6 bi t gi a hai th ti ng trong ph m vi nghiên c u. 1.3. M c tiêu nghiên c"u - Kh o sát, h th ng hóa nh ng 'c i m cú pháp - ng ngh a - ng d ng c a nh ng ph ng ti n bi u t ngh a tình thái c a ti ng Anh trong ph m vi quan tâm c a chuyên kh o. - Xác l p nh ng t ng 3ng, khác bi t gi a ti ng Anh và Vi t gi a các ph ng ti n tình thái )c xác 6nh là i 8
t )ng nghiên c u và các cách di9n tt ng ng trong ti ng Vi t. - Nghiên c u tìm gi i pháp kh7c ph c nh ng l>i ng (i Vi t h c ti ng Anh th (ng m7c 2 các giai o n khác nhau c a quá trình th 7c ti ng Anh. 1.4. Ph m vi nghiên c"u Bình di n cú pháp - ng ngh a - ng d ng c a các ph ng ti n sau ây trong câu nghi v n và câu t (ng thu t: - Ph ng ti n t/ v ng: t/ tình thái, h th ng tr) ng t/ tình thái, các bi u th c rào ón (hedges). - Ph ng ti n ng pháp: th c (mood) nh m t ph m trù ng pháp c a ng t/, hô ng (vocative) nh m t thành ph.n câu. - Ph ng ti n ngôn i u: ng i u và thanh i u v5i các tham s nh cao (pitch), âm v c (pitch range), t c (tempo), vang (loudness), tr ng âm t ng ph n (tonic syllable),... 1.5. Ph ng pháp nghiên c"u 1.5.1. Ph ng h ng nghiên c u: Nghiên c u i chi u - M>i phát ngôn có th là m t câu tr n v?n ho'c là m t câu không .y . M t phát ngôn c8ng có th là m t chi t o n c a l(i nói bao g3m nhi u câu. Vi c nghiên c u i chi u trong công trình này )c th c hi n trong khuôn kh4 9
câu v5i t cách là phát ngôn và ó là lý do c a vi c s* d ng cách di9n t “câu - phát ngôn” trong tên tài. - Lo i hình i chi u trong công trình này là i chi u song ng . Ti ng Anh )c l a ch n là ngôn ng công c và ti ng Vi t )c xác 6nh là ngôn ng ích. 1.5.2. Ph ng pháp nghiên c u ch o và b tr - Ph ng pháp ch o: phân tích i chi u song ng . Vi c i chi u các ph ng ti n tình thái ti ng Anh v5i ti ng Vi t )c th c hi n theo (ng h 5ng tích h)p: c u trúc - ng ngh a - ng d ng. th c hi n )c vi c phân tích i chi u công trình này s; s* d ng k t qu c a các ph ng pháp b4 tr) d 5i ây. - Ph ng pháp b4 tr): miêu t , h th ng hóa, ph m trù hóa. Các ph ng ti n tình thái trong ti ng Anh và Vi t )c miêu t 2 c tr ng thái t nh trong mô hình c u trúc ngh a câu (Ms = F (S, R, I, T)) và tr ng thái ng trong mô hình c u trúc ngh a phát ngôn (Mu = F (p) = F (r, p)) xác 6nh các hàm ngh a. 3ng th(i v5i vi c miêu t là thao tác h th ng hóa, ph m trù hóa các ph ng ti n tình thái thành các h th ng và ti u lo i d a theo các tiêu chí kh d ng i v5i vi c phân tích i chi u. 1.5.3. Các v n liên quan n ng li u - Ngu3n ng li u: [i] B ng ghi âm các cu c tho i c a ng (i b n ng (Anh và Vi t). 10
[ii] M t s truy n ng7n ti ng Anh và Vi t. - Lo i hình ng li u: câu - phát ngôn trong các cu c tho i. Chi ti t v c nh hu ng s* d ng s; )c tóm l )c khi c.n thi t. - Cách th c x* lý ng li u: [i] Các ph ng ti n tình thái )c phân thành nhóm theo tiêu chí ph ng th c mã hóa (coding): t/ v ng hóa, ng pháp hóa và ngôn i u hóa. [ii] Chia các nhóm ph ng ti n trong ti ng Anh thành các ti u h th ng. Sau ó, kh o sát 'c i m c a t/ng ph ng ti n c th trong các ti u h th ng b:ng th pháp quan sát, th* úng - sai, o c và quy n p. [iii] Th c hi n thao tác chuy n d6ch các ph ng ti n tình thái ti ng Anh sang các bi u th c t ng ng trong ti ng Vi t. S* d ng th pháp n i quan (introspection) phát hi n nh ng t ng 3ng và khác bi t gi a hai th ti ng trên ng li u ang )c phân tích. [iv] H th ng hóa nh ng t ng 3ng và khác bi t gi a các lo i hình ph ng ti n tình thái ti ng Anh và Vi t trên c s2 các ph ng ti n c th ã )c kh o sát và i chi u. 11
Ch ng 2 C S LÝ LU#N 2.1. M$t s% quan i&m v! tình thái c a các nhà nghiên c"u O. Jespersen (1949), khi bàn v tình thái, ã nh n xét v các th c t (ng gi i / tr c thuy t, gi 6nh và c.u khi n trong cu n “A Modern English Grammar on Historical Principles I - IV, London and Copenhagen” nh sau: “Chúng bi u th6 nh ng thái nh t 6nh c a ng (i nói h 5ng v n i dung c a câu, dù r:ng, trong m t s tr (ng h)p, s l a ch n th c )c quy t 6nh không ph i b2i thái c a ng (i nói mà b2i 'c i m c a b n thân m nh và m i quan h c a nó v5i chu>i (m nh ) liên h chính mà nó l thu c vào” [D@n theo 138, 9]. Theo nh n xét c a F. Palmer, nh ng xu t c a O. Jesperson là ít quan tr ng v m't lý thuy t, ngo i tr/ nh n th c c a ông v hai lo i “th c”: (1) Bao g3m y u t ý chí; (2). Không bao g3m g3m y u t ý chí (Th c ra, O. Jespersen c8ng ã ch< rõ “th c” là m t s phân lo i c a ng pháp). 12
V. Wright (1951), trong m t công trình có tính khai sáng v logic tình thái, ã phân chia tình thái thành b n lo i: a/- Tình thái hi n th c (the alethic modes); b/- Tình thái nh n th c (the epistemic modes); c/- Tình thái trách nhi m (the deontic modes); d/- Tình thái t3n t i (the existential modes). i u áng l u ý 2 ây là s phân bi t gi a tình thái nh n th c và tình thái trách nhi m. S phân bi t này có th )c minh h a b:ng s so sánh c'p ôi các cách s* d ng “may” và “must” trong ti ng Anh nh : a1. John may be there by now (Có l lúc này John ang ó); a2. You may come in now (Bây gi anh có th vào c); b1. John must be there by now (John ch c là ã ó lúc này); b2. You must come in now (Bây gi anh ph i vào). Tuy “may” bi u th6 kh n ng, nh ng “may” 2 a2 còn di9n t ý ngh a “ )c phép”, “cho phép” (làm m t vi c gì). T ng t , “must” 2 b1 khác v5i “must” 2 b2 2 ch> trong khi “must” 2 b1 di9n t kh n ng (possibility) hay có s suy oán logic thì “must” 2 b2 mang hàm ngh a b7t bu c. Do ó “may” a1 và “must” b1 bi u th6 tình thái nh n th c, còn “may” a2 và “must” b2 bi u th6 tình thái trách nhi m. Hai lo i tình thái trên ây )c coi là quan tr ng và ph4 bi n trong các ngôn ng khác nhau nên h.u nh công trình nào nghiên c u v tình thái sau này u c p và phân tích v chúng m t cách khá chi ti t. N. Rescher (1968), trong gi5i h n c a khung logic )c trình bày trong cu n “Topics in philosophical logic”, ã ngh6 m t h th ng m2 v tình thái. Nh ng nh n xét c a ông v các lo i tình thái )c m2 .u b:ng câu: “M t phán oán )c trình bày b:ng m t câu t (ng thu t. Cái 13
mà )c nh n th c nh m t t4ng th , s; là úng ho'c sai”. Ví d : The cat is on the mat (Con mèo trên t m th m). Và khi m t phán oán nh v y tham gia vào m t k t c u l5n h n cùng lo i m t l.n n a t nó là m t phán oán, thì k t c u l5n h n này )c xem nh i di n cho m t tình thái i v5i phán oán g c nh : X believes “the cat... mat”. Cách hi u nh v y v tình thái t o ra nhi u v n v m't lý lu n. Bên c nh các lo i tình thái hi n th c, nh n th c, trách nhi m, ông c p n các lo i tình thái bi u th(i (temporal), tình thái v ng c m (boulomaic), tình thái ánh giá (evaluative), tình thái nguyên nhân (causal) và tình thái i u ki n (conditional). J.R. Searle (1979) là ng (i ã phát tri n n i hàm khái ni m tình thái lên m t b 5c m5i. S ti p c n c a Searle h 5ng n v n hành vi ngôn ng . S ti p c n này cung c p m t khung ng ngh a h u ích cho vi c th o lu n v tình thái. Lý thuy t hành vi ngôn ng quan tâm t5i m i quan h gi a ng (i nói và cái mà anh ta nói. M i quan h này, nh ã bi t, ch a ng r t nhi u v n n i dung tình thái. ChAng h n, hành vi khAng 6nh (assertive) )c mô t theo ph ng di n lòng tin (belief). Nh ng, m c ca “lòng tin” có th 2 m c zero. N i dung này liên quan n tình thái nh n th c. Hay, lo i chi ph i (directive) có s t ng ng r t l5n v5i tình thái trách nhi m. Có th nói r:ng, cái mà Searle g i là “khAng 6nh” và “chi ph i” th c s là trung tâm c a b t kB s th o lu n nào v tình thái. i v5i ba lo i còn l i thì lo i cam k t (commissive) không có s phân bi t rõ ràng v5i lo i chi ph i (directive) vì chúng u có khuynh h 5ng “s; th c hi n m t cái gì ó”. 14
Lo i này ch< khác v5i lo i trên 2 ch> là ng (i nói “cam k t” làm, còn lo i d 5i là ng (i nghe “ph i” làm. Do v y, hai lo i này cùng n:m trong ph m vi tình thái trách nhi m. Lo i bi u c m (expressive) t ng ng v5i ph m trù tình thái ánh giá (evaluative) c a Rescher. Có r t nhi u nhà nghiên c u cho r:ng ánh giá là m t ph m trù tình thái. ChAng h n Volf, E.M. (1985) ã nh n xét r:ng “có th xem ánh giá nh là m t trong nh ng d ng c a tình thái, t c là cái )c 't ch3ng thêm cho m t n i dung mô t trong s th hi n b:ng ngôn ng ”. Theo Arutiunova (1988), thì “ ánh giá )c coi là bi u hi n rõ ràng nh t c a ngh a ng d ng” [1, 62]. Lo i tuyên b (declaration) t ng i gi ng lo i khAng 6nh v ph ng di n hi u l c t i l(i. Nói tóm l i, qua h th ng phân lo i các hành vi t i l(i c a Searle, có th nh n th y r:ng có m t s t ng h)p gi a các hành vi t i l(i v5i các ph m trù tình thái. i u này t o ra nh ng ti n lý thuy t cho vi c nghiên c u v khung tình thái trong m i t ng quan v5i n i dung m nh , m t m i t ng quan có tính th ng nh t và tính phân lo i. T. Givón (1993) di9n t quan ni m c a ông v tình thái khá ng7n g n: “Tình thái bi u th6 thái c a ng ( i nói i v5i phát ngôn”. Theo ông, thái bao g3m hai lo i ánh giá c a ng (i nói v thông tin c a phát ngôn )c chuy n t i qua n i dung m nh : a/- Nh ng ánh giá nh n th c v tính hi n th c, kh n ng, lòng tin, s ch7c ch7n hay b:ng ch ng; b/- Nh ng ánh giá giá tr6 v 5c mu n, s a thích, ý 6nh, n ng l c, s ràng bu c hay s i u khi n. C8ng theo T. Givón, b n ti u lo i chính c a tình thái nh n th c sau ây )c th hi n rõ nét nh t trong 15
ngôn ng c a nhân lo i: - Ti n gi 6nh (presupposition); - Xác nh n hi n th c (realis assertion); - Xác nh n phi hi n th c (irrealis assertion); - Xác nh n ph 6nh (negative assertion) [113 (t p 1), 171]. Theo W. Frawley (1992), “Ph m vi ng ngh a liên quan n v6 th hi n th c c a phát ngôn là tình thái” [110, 382]. Tình thái nh h 2ng t5i toàn b n i dung c a m t s di9n t nào ó. Và nh v y, nó liên quan n toàn b phán oán. Tình thái g)i lên không ch< các m c nh n th c khách quan v hi n th c, mà c các thái và s 6nh h 5ng ch quan i v5i n i dung c a s bi u t. Frawley cho r:ng “hi n th c” (realis) và “phi hi n th c” (irrealis) là hai thu c tính c b n c a tình thái, t ng t nh nh n xét c a M.A.K. Halliday. Ông c8ng cho r:ng, ba l5p tình thái th (ng )c nói t5i trong t t c các ngôn ng là: - S ph 6nh (tình thái ph 6nh) )c c u thành b2i s tách r(i gi a th gi5i )c bi u t và th gi5i tham chi u (the expressed world and the reference world); - Tình thái nh n th c bao g3m s h i nh p ti m tàng gi a th gi5i )c bi u t và th gi5i tham chi u; - Tình thái trách nhi m quan tâm n s h i nh p b7t bu c gi a th gi5i bi u th6 và th gi5i tham chi u. F. Palmer [138] là ng (i ã kh o c u m t cách c th , v5i t li u có )c t/ r t nhi u ngôn ng khác nhau, v các n i dung c a tình thái. Sau ây, chúng tôi i m qua m t s lu n i m )c coi là quan tr ng nh t. Theo Palmer, tình thái là m t hi n t )ng ng ngh a còn th c (mood) là m t hi n t )ng ng pháp. S khác bi t gi a chúng c8ng gi ng nh s khác bi t gi a th(i gian (time) và thì (tense), gi a gi5i tính (sex) và gi ng (gender). Palmer 16
ã 6nh ngh a tình thái nh là thông tin ng ngh a g7n k t v5i thái và ý ki n c a ng (i nói v n i dung )c nói. Các n i dung tình thái )c Palmer c p r t a d ng. Nh ng tr ng tâm v@n là tình thái nh n th c và tình thái trách nhi m. Theo Palmer, tình thái nh n th c )c chia thành hai l5p c b n: ánh giá (judgement) và b:ng ch ng (evidence). Tình thái ánh giá g3m t t c các khái ni m nh n th c, tính kh n ng và s c.n thi t. Ông còn phân l5p tình thái ánh giá d a vào m c tin t 2ng mà ng (i nói có trong khi khAng 6nh thành hai ti u l5p: ánh giá s c.n thi t và ánh giá kh n ng. M>i ti u lo i trên, theo th t , d a vào suy lu n (inference) và xác tín hay ánh giá m nh y u. Ông cho r:ng, các ngôn ng , xét v ki u d ng, có th là thiên v ánh giá, thiên v b:ng ch ng, ho'c pha tr n c hai. ChAng h n, ti ng Anh là ngôn ng c b n thiên v ánh giá. Trong khi tình thái nh n th c )c liên h v5i lòng tin, tri th c, s th t trong m i quan h v5i phát ngôn, thì tình thái trách nhi m l i )c liên h v5i hành ng. Tình thái trách nhi m th (ng có m t thu c tính quan tr ng, ó là tính phi th c h u (non-factual). F. Palmer c8ng ã xu t m t lo i tình thái th ba là tình thái “dynamic” (có th t m d6ch là tình thái ng, tình thái linh ho t ho'c tình thái tr ng hu ng) nh là m t d ng trung gian gi a tình thái nh n th c và tình thái trách nhi m, m t d ng tình thái có tính “tình hu ng”. Ví d : - You must come here at once (Anh ph i n ây ngay); - You must go now if you wish to catch the bus (Anh ph i n ngay n u c chuy n xe buýt). ví d th hai, anh mu n ón ng (i nói c p n vi c ng (i nghe ph i làm m t vi c, 17
nh ng vi c ó có tính b7t bu c hay không l i tùy thu c vào ng (i nghe. “ i” hay “không i” 2 ây )c 't vào trong m t tình hu ng liên quan v5i vi c n i dung m nh i sau có mang tính hi n th c hay không. 2.2. Tình thái và n$i dung m nh ! Nh ng n i dung trình bày 2 trên cho th y, khái ni m tình thái t1 ra khá m h3 và ang còn ng1 cho m t lo t các 6nh ngh a có th có, nh ng vi c xác 6nh r:ng nó là m t cái gì ó ph n ánh “thái ” hay “ý ki n” c a ng (i nói d (ng nh )c tán 3ng h n c . Gi a tình thái và n i dung m nh phát ngôn có m i quan h nh t 6nh. Tuy tình thái có th )c xem nh là nh ng thông tin i kèm v5i n i dung m nh nh ng ph m vi nh h 2ng c a nó liên quan, bao ch a toàn b m nh . Nó l y n i dung m nh làm ch> d a th c hi n ch c n ng c a mình ( ánh giá, nh n xét). Trong nh ng ý ki n trình bày v m i quan h này, cách hình dung c a T. Givón là c th và d9 hi u h n c . Ông vi t: “Tình thái phát ngôn k t h)p v5i m nh có th gi ng nh m t cái v1 c bao ch a ru t c (m nh ) nh ng không qu y nhi9u n ph.n c t lõi bên trong. Khung phát ngôn c a các m nh - các tham t , ki u lo i ng t/, tính chi ph i - c8ng nh các y u t t/ v ng dùng l p .y các v6 trí khác nhau c a khung m nh v@n không ch6u nhi u nh h 2ng c a tình thái bao b c quanh nó” [113, 170]. Cách di9n t này khi n ta ngh n m t t ng quan có tính Cn d khác là, n u không có s che ch2 bao b c c a v1 c, thì b n thân con c c8ng không th 18
t3n t i nh m t c th s ng )c. N i dung m nh c.n có s che ch2, bao b c c a tình thái có th t3n t i nh là m t phát ngôn s ng ng trong ho t ng giao ti p. Vì v y, luôn có xu h 5ng xem tình thái nh là m t y u t c.n thi t cho m t n v6 thông tin c a ngôn ng có th xu t hi n v5i t cách là m t phát ngôn. Sau ây, chúng tôi s; bàn n các thành t c a khung tình thái trong câu h1i. 2.3. Ch th& giao ti p, n$i dung m nh ! và tình thái Ng (i nói )c xem nh là ch th tình thái g7n li n v5i ho t ng nói n ng. Tình thái )c xác l p b2i ng (i nói và nó luôn ph n ánh v b n thân ng (i nói: v6 th , m c ích, ý 6nh nói n ng, v n tri th c n n, nh ng 'c i m tâm lý - xã h i c h u hay t m th(i trong lúc nói, cách th c ánh giá, quan ni m c th i v5i n i dung m nh trong phát ngôn. V5i t cách là ch th c a hành vi phát ngôn, ng (i nói luôn “hi n di n” trong câu, dù s hi n di n ó là t (ng minh (c th qua i t/ 2 ngôi th nh t, các ng t/ ng vi) hay ng.m Cn. Bi u th c ngôn ng v thái , ý ki n c a ng (i h1i i v5i n i dung m nh , i v5i ng (i )c h1i, gi vai trò nh là v6 t/ tình thái trong khung tình thái. V6 t/ tình thái trong hành vi h1i th (ng )c th hi n qua nh ng tr ng thái, s ánh giá khác nhau c a ng (i h1i g7n v5i m c ích (h1i) c a phát ngôn: Ng (i h1i th hi n nhu c.u mu n thu nh n thông tin và s ánh giá nh t 6nh i v5i n i dung m nh nh : tin t 2ng, hoài nghi, ng c nhiên,... V6 t/ tình thái c8ng )c th hi n qua ki u tác ng n 19
ng (i nói, cách th c c p n n i dung m nh ca phát ngôn. ChAng h n, khi h1i, ý 3, m c ích h1i có th )c th hi n m t cách l6ch s , nh? nhàng, không b7t bu c, b7t bu c, ch t v n, thô l>, xúc ph m,... i t )ng giao ti p - t c ng (i )c h1i - c8ng )c xem nh là m t thành t trong khung tình thái c a hành vi h1i. C8ng nh ch th giao ti p, i t )ng giao ti p có th )c cp n m t cách t (ng minh ho'c ng.m Cn trong phát ngôn h1i. Ng (i )c h1i luôn “hi n di n” trong phát ngôn v5i t cách là m t trong s các i t )ng c a tình thái ánh giá, tác ng. Trong khung tình thái còn có r t nhi u y u t khác nh không gian, th(i gian v5i nh ng vai trò nh t 6nh. Không gian giao ti p, kho ng cách gi a các i t )ng giao ti p có nh ng tác ng nh t 6nh n cu c tho i, n các y u t 6nh v6 không gian ) c s* d n g trong phát ngôn. Gi a khung tình thái, khung m nh và c u trúc thông báo c a câu - phát ngôn h1i và tr l(i có s th ng nh t. Vi c x* lý t t nh ng thành t liên quan trong khung tình thái có vai trò nh là y u t quy t 6nh s thành công c a hành vi h1i. Vi c x* lý không t t nh ng thành t này có th ph ng h i n s thành công c a hành vi h1i. M't khác, n u xem xét m i quan h gi a khung tình thái c a hành vi h1i và khung tình thái c a hành vi tr l(i, ta s; th y gi a chúng có s t ng h)p, th ng nh t r t ch't ch;. Trong i tho i, ích tác ng c a hành vi h1i là ch th tr l(i, và ích tác ng c a hành vi tr l(i là ch th h1i. Nh v y, s t ng h)p v m't ch th tình thái và 20