Quản lý nguy cơ từ môi trường

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

123
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'quản lý nguy cơ từ môi trường', luận văn - báo cáo phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quản lý nguy cơ từ môi trường

LUẬN VĂN NGUY CƠ MÔI TRƯỜNG
BµI 2 QU¶N Lý NGUY C¥ Tõ M¤I TR¦êNG MôC TI£U 1. Ph©n tÝch ®−îc c¸c nguyªn t¾c qu¶n lý nguy c¬. 2. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c yÕu tè t¸c ®éng dùa trªn sù nhËn biÕt nguy c¬ vµ ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh th«ng tin vÒ nguy c¬. 3. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng −u, nh−îc ®iÓm cña c¸c gi¶i ph¸p phßng chèng « nhiÔm. 4. M« t¶ ®−îc c¸c biÖn ph¸p theo dâi, gi¸m s¸t nguy c¬ tõ m«i tr−êng. 1. §ÆT VÊN §Ò M«i tr−êng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn t×nh tr¹ng søc khoÎ cña mçi c¸ nh©n, céng ®ång vµ quèc gia. Sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng cã thÓ theo hai chiÒu h−íng: cã h¹i cho søc khoÎ vµ kh«ng cã h¹i cho søc khoÎ, hoÆc còng cã thÓ võa cã h¹i võa kh«ng cã h¹i. Qu¶n lý m«i tr−êng mµ chóng ta sÏ ®Ò cËp tíi trong bµi nµy lµ qu¶n lý c¸c yÕu tè nguy c¬ m«i tr−êng cã h¹i cho søc khoÎ. VÒ danh tõ "qu¶n lý" ë ®©y ®−îc sö dông víi nghÜa x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬ vµ nÕu x¸c ®Þnh nguy c¬ ®ã lµ cÇn thiÕt ph¶i phßng chèng th× ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p ®Ó phßng chèng c¸c t¸c h¹i tõ « nhiÔm m«i tr−êng, qu¸ tr×nh qu¶n lý nguy c¬ bao gåm c¸c b−íc chÝnh sau: − L−îng ho¸ møc ®é « nhiÔm. − NhËn thøc vµ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng « nhiÔm. − Dù phßng vµ kiÓm so¸t t×nh tr¹ng tiÕp xóc qu¸ møc. − Theo dâi vµ gi¸m s¸t c¸c nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng. Qu¶n lý nguy c¬ lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, ®ßi hái sù tham gia cña nhiÒu ngµnh, nhiÒu bªn liªn quan ngay tõ b−íc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò vµ lùa chän nguy c¬ −u tiªn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Qu¶n lý nguy c¬ m«i tr−êng kh¸c víi c¸c d¹ng qu¶n lý nguy c¬ kh¸c nh− qu¶n lý nguy c¬ tµi chÝnh, qu¶n lý nguy c¬ cña mét doanh nghiÖp v. v. do nã mang ®Çy ®ñ c¸c ®Æc ®iÓm ph¶n ¸nh b¶n chÊt phøc t¹p cña m«i tr−êng. Mét vÝ dô ®Ó chøng minh tÝnh phøc t¹p trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng lµ ngé ®éc ch×. Mét ng−êi tr−ëng thµnh ®−îc chÈn ®o¸n lµ cã c¸c triÖu chøng cña nhiÔm ch× th× sù th©m nhiÔm cã thÓ tõ rÊt nhiÒu nguån vµ khã x¸c ®Þnh ®©u lµ nguån chÝnh. C¸c nguån cã thÓ lµ ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ cña c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng sö dông x¨ng pha ch×, cã thÓ trong nguån thøc ¨n cã nhiÔm ch×, nguån n−íc sö dông nhiÔm ch× hoÆc thËm chÝ anh ta lao ®éng trong mét m«i tr−êng ph¬i nhiÔm víi ch× hoÆc nång ®é ch× trong m¸u cña anh ta lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¬i nhiÔm víi hai hoÆc thËm chÝ tÊt c¶ c¸c nguån trªn. 26
Chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬ ®−îc kh¸i qu¸t theo s¬ ®å sau X¸c ®Þnh vÊn ®Ò §¸nh gi¸ Ph©n tÝch møc can thiÖp ®é nguy hiÓm C¸c bªn liªn quan TiÕn hµnh Lùa chän can thiÖp gi¶i ph¸p Ra quyÕt ®Þnh can thiÖp H×nh 2.1. S¬ ®å chu tr×nh qu¶n lý nguy c¬ Tr−íc khi ®−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng chèng t¸c h¹i cña « nhiÔm m«i tr−êng, ng−êi ta ®· ph¶i x¸c ®Þnh xem: (1) yÕu tè « nhiÔm lµ yÕu tè nµo; (2) nh÷ng ®Æc tr−ng « nhiÔm ®ã lµ g× sau khi ®· biÕt mèi quan hÖ gi÷a tiÕp xóc víi nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi søc khoÎ còng nh− gi÷a tiÕp xóc víi qu¸ tr×nh thÊm nhiÔm, møc ®é thÊm nhiÔm. VÝ dô: tr−íc ®©y khi ng−êi ta sö dông x¨ng pha ch× th× « nhiÔm ch× trong kh«ng khÝ lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ céng ®ång kh¸ râ, ®Æc biÖt ®èi víi trÎ em. B»ng nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau, ng−êi ta tÝnh to¸n ®−îc c¸c con ®−êng tiÕp xóc vµ hÊp thô ch× vµo c¬ thÓ, trong ®ã cã mét l−îng ch× ®¸ng kÓ tõ khãi khÝ x¶ ®éng c¬. Ng−êi ta còng biÕt ®−îc khi ch× x©m nhËp vµo c¬ thÓ lµm t¨ng l−îng ch× tÝch luü trong c¸c m« (x−¬ng, tãc, r¨ng, m¸u...) vµ t¨ng l−îng ch× trong n−íc tiÓu. L−îng ch× cã trong c¬ thÓ ®−îc coi lµ sù thÊm nhiÔm. Møc « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng cµng cao th× møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín. Møc ®é thÊm nhiÔm cµng lín còng cã thÓ lµm tæn th−¬ng ®Õn c¸c hÖ 27
thèng c¬ quan ë c¸c møc ®é d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng. LiÒu tiÕp xóc cµng lín cã thÓ lµm cho møc ®é tæn th−¬ng c¬ thÓ cµng lín (mèi liªn quan liÒu - hËu qu¶). C¸c mèi liªn quan gi÷a « nhiÔm víi tiÕp xóc, tiÕp xóc víi thÊm nhiÔm, thÊm nhiÔm víi c¸c hËu qu¶ tæn th−¬ng hÖ thèng c¬ quan cña c¬ thÓ còng nh− t×nh tr¹ng bÖnh lý cïng c¸c yÕu tè lµm t¨ng c−êng hoÆc h¹n chÕ c¸c mèi quan hÖ trªn ®−îc coi lµ c¸c ®Æc tr−ng cña nguy c¬ do « nhiÔm ch× trong khãi khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch×. §Ó khèng chÕ c¸c t¸c h¹i cña « nhiÔm ch× trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i qu¶n lý nguy c¬ « nhiÔm ch× tõ nguån x¨ng pha ch×. Trong ®ã ph¶i ®o l−êng c¸c yÕu tè nguy c¬ lªn søc khoÎ mµ « nhiÔm ch× g©y ra, sau ®ã t×m hiÓu xem céng ®ång ®· ý thøc ®−îc c¸c hËu qu¶ lªn søc khoÎ ch−a vµ b»ng c¸ch nµo ®Ó th«ng b¸o cho céng ®ång biÕt. Cïng lóc ®ã còng ph¶i ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p nh»m h¹n chÕ hoÆc ng¨n ngõa t×nh tr¹ng tiÕp xóc víi hy väng gi¶m nguy c¬ hoÆc lo¹i trõ nguy c¬ (cÊm kh«ng b¸n x¨ng pha ch×). Sau cïng, ®Ó qu¶n lý nguy c¬ ng−êi ta ph¶i tiÕp tôc theo dâi, gi¸m s¸t qu¸ tr×nh g©y « nhiÔm (vÝ dô: cã thùc hiÖn b¸n x¨ng kh«ng pha ch× hay kh«ng), t×nh tr¹ng søc khoÎ céng ®ång vÒ møc ®é thÊm nhiÔm (vÝ dô: hµm l−îng ch× trong tãc, trong m¸u...), vÒ t×nh tr¹ng nhiÔm ®éc d−íi l©m sµng (vÝ dô: theo dâi ALA trong n−íc tiÒu, t×nh tr¹ng thiÕu m¸u, ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña trÎ em...). Mét khi c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t « nhiÔm b»ng h¹n chÕ hoÆc cÊm b¸n x¨ng pha ch× ®· ®−îc ban hµnh, viÖc thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh nµy ra sao vÉn tiÕp tôc ®−îc theo dâi, c¶nh b¸o vµ xö lý vi ph¹m khi hoµn toµn kh«ng cßn x¨ng pha ch× b¸n ra thÞ tr−êng trong mét vµi n¨m th× viÖc qu¶n lý nguy c¬ míi kÕt thóc. 2. L¦îNG GI¸ NGUY C¥ 2.1. Giíi thiÖu vÒ l−îng gi¸ nguy c¬ Cã kh¸ nhiÒu yÕu tè b×nh th−êng vÉn tån t¹i trong m«i tr−êng nh−ng trë thµnh yÕu tè nguy c¬ víi søc khoÎ mét khi v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. L−îng gi¸ nguy c¬ gióp ta x¸c ®Þnh ®−îc møc ®é « nhiÔm, møc ®é nguy c¬. §Ó l−îng gi¸ nguy c¬ cÇn ph¶i so s¸nh møc ®é « nhiÔm víi c¸c tiªu chuÈn hoÆc c¸c b¶ng chØ dÉn, Bé Y tÕ ®· ban hµnh c¸c v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh quy ®Þnh c¸c møc « nhiÔm tèi ®a cho phÐp trong m«i tr−êng sinh ho¹t, m«i tr−êng thùc phÈm vµ m«i tr−êng lao ®éng. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng còng ban hµnh c¸c v¨n b¶n vÒ tiªu chuÈn m«i tr−êng. NhiÒu Bé, Ngµnh cã c¸c v¨n b¶n liªn bé, liªn ngµnh ®Ó quy ®Þnh c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh liªn quan ®Õn qu¶n lý Nhµ n−íc ®èi víi c¸c lÜnh vùc khoa häc, c«ng nghÖ, m«i tr−êng, c¸c s¶n phÈm hµng ho¸ ®−îc l−u th«ng trªn thÞ tr−êng. Tr−íc ®©y, c¸c v¨n b¶n Tiªu chuÈn vÖ sinh cña n−íc ta chñ yÕu dùa trªn c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh, c¸c quy ®Þnh vÖ sinh cña Liªn X«. Cho tíi nay, nhiÒu tiªu chuÈn míi ®· sö dông c¸c tiªu chuÈn cña mét sè n−íc kh¸c, trong ®ã cã c¸c tiªu chuÈn cña Mü, Anh, Ph¸p, §øc vµ ®Æc biÖt lµ cã xu h−íng söa ®æi tiªu chuÈn theo c¸c quy ®Þnh cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), Tæ chøc L−¬ng n«ng Quèc tÕ (FAO) vµ Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO). ViÖc sö dông tiªu chuÈn nµo ®Òu dùa trªn c¸c c¨n cø: 28
− C¬ së khoa häc: ®¶m b¶o møc tiÕp xóc tèi ®a cho mäi ®èi t−îng trong céng ®ång kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cÊp tÝnh hay m¹n tÝnh. − Kh¶ n¨ng kiÓm so¸t m«i tr−êng. − Kh¶ n¨ng thùc thi vµ gi¸m s¸t thùc thi dùa trªn c¸c tiªu chuÈn. NÕu sö dông mét tiªu chuÈn víi ®é an toµn cao, kh¶ n¨ng kiÓm so¸t « nhiÔm, ¸p dông c¸c tiªu chuÈn trong thùc tÕ khã kh¨n th× hiÖu qu¶ cña cña viÖc ¸p dông tiªu chuÈn ®ã nh»m b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång khã cã tÝnh kh¶ thi. T−¬ng tù nh− tr−êng hîp ®−a ra mét luËt lÖ mµ kh¶ n¨ng ¸p dông luËt ®ã kh«ng ®−îc th× luËt ®ã kh«ng cã hiÖu qu¶. Nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ n−íc vÒ m«i tr−êng còng nh− nh÷ng c¬ së qu¶n lý sù nghiÖp vÒ m«i tr−êng mçi khi nhËn ®Þnh vÒ t×nh h×nh « nhiÔm m«i tr−êng còng nh− mçi khi ra quyÕt ®Þnh c¸c biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm m«i tr−êng cÇn ph¶i hiÓu ®Çy ®ñ vÒ c¸c tiªu chuÈn vÖ sinh. 2.2. Nh÷ng khã kh¨n cña viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ Trªn thùc tÕ, viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n vÒ kü thuËt, quy tr×nh, nh−ng khã kh¨n h¬n lµ sÏ sö dông kÕt qu¶ l−îng gi¸ ®ã nh− thÕ nµo trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh xö lý. §iÒu nµy kh¸ râ khi chóng ta thÊy m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, rÊt nhiÒu nguy c¬ tõ m«i tr−êng ®· ®−îc x¸c ®Þnh, song kh«ng thÓ ®−a ra mét gi¶i ph¸p nµo, kh«ng ph¶i v× kh«ng thÓ t×m gi¶i ph¸p mµ chän gi¶i ph¸p nµo kh¶ thi, kh«ng ®Ó khi ¸p dông mét gi¶i ph¸p th× hËu qu¶ cña gi¶i ph¸p ®ã l¹i mang l¹i c¸c ¶nh h−ëng kh¸c ®Õn ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi cña céng ®ång, tõ ®ã l¹i g©y ra c¸c hËu qu¶ søc khoÎ kh¸c, t¹o ra c¸c nguy c¬ míi (®ãng cöa nhµ m¸y cã thÓ lµm c«ng nh©n thÊt nghiÖp, nhµ n−íc mÊt nguån thu ng©n s¸ch...). Mét ®iÓm ®¸ng l−u ý kh¸c khi x¸c ®Þnh nguy c¬ lµ viÖc ®o ®¹c møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét viÖc dÔ dµng. Thø nhÊt, vÒ mÆt kü thuËt: cã rÊt nhiÒu yÕu tè « nhiÔm khã x¸c ®Þnh, cÇn sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. NÕu biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g×, ph¶i chän kü thuËt ®o ®¹c ®ñ nhËy. NÕu ch−a biÕt yÕu tè « nhiÔm lµ g× th× ph¶i tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®Ó sµng läc, t×m ra c¸c yÕu tè nguy c¬ ®Ó sau ®ã ®o l−êng møc ®é « nhiÔm. VÝ dô: ë mét lµng, ng−êi ta thÊy rÊt nhiÒu ng−êi bÞ mét bÖnh gièng nhau ®ã lµ viªm t¾c tÜnh m¹ch chi d−íi. Cã rÊt nhiÒu gi¶ thuyÕt ®−îc ®Æt ra, trong ®ã cã vÊn ®Ò nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm. Sau khi t×m ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a sö dông n−íc ngÇm víi c¸c tr−êng hîp t¾c tÜnh m¹ch chi, ng−êi ta tiÕn hµnh ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc trong n−íc ngÇm, kÕt qu¶ lµ x¸c ®Þnh ®−îc møc arsenic cao bÊt th−êng. KÕt qu¶ nµy còng phï hîp víi nh÷ng kiÕn thøc vÒ ®éc chÊt häc lµ arsenic cã thÓ g©y viªm t¾c tÜnh m¹ch. Giai ®o¹n tiÕp ®ã lµ lÊy mÉu vµ ph©n tÝch møc ®é « nhiÔm arsenic vµ c¸c quy luËt « nhiÔm (®o l−êng møc ®é « nhiÔm - møc nguy c¬). 29
Thø hai, vÒ mÆt nhËn ®Þnh kÕt qu¶, ®èi chiÕu kÕt qu¶ víi tiªu chuÈn: quy luËt « nhiÔm cña mét yÕu tè trong m«i tr−êng rÊt kh¸c nhau. §Ó ®o l−êng møc ®é « nhiÔm ®ßi hái kü thuËt ph¶i cã ®é nhËy vµ ®é ®Æc hiÖu nhÊt ®Þnh. Thªm vµo ®ã, sai sè do qu¸ tr×nh ph©n tÝch mÉu trong phßng thÝ nghiÖm cã thÓ kh«ng lín b»ng c¸c sai sè khi lÊy mÉu. ChØ cÇn ®Æt mÉu sai vÞ trÝ, sè mÉu Ýt, thêi ®iÓm lÊy mÉu kh«ng ®óng, kh«ng ®ñ thêi gian th× sai sè cã thÓ gÊp nhiÒu lÇn, cã khi tíi hµng tr¨m lÇn so víi møc ®é thùc, trong khi møc sai sè trong kh©u ph©n tÝch mÉu chØ ë møc vµi phÇn ngµn, phÇn tr¨m hoÆc phÇn m−êi (vÝ dô, sai sè do lÊy mÉu bôi kh«ng ®óng cã thÓ lµm mét vÞ trÝ cã møc « nhiÔm 1mg/m3 t¨ng lªn tíi 10mg/m3 hoÆc h¬n, trong khi ®ã sai sè trong khi ph©n tÝch mÉu bôi chØ cho phÐp ë møc 1/10mg). §èi víi c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng lao ®éng th−êng cã møc giíi h¹n tèi ®a cho phÐp cao h¬n víi cïng chÊt ®ã cho m«i tr−êng sinh ho¹t. Do m«i tr−êng sinh ho¹t lµ n¬i ng−êi ta ph¶i sèng ë ®ã kh«ng chØ trong thêi gian lµm viÖc (nh− m«i tr−êng lao ®éng) vµ ®èi t−îng tiÕp xóc lµ toµn bé d©n c−, trong ®ã cã trÎ em, phô n÷, ng−êi giµ, nh÷ng ng−êi kh«ng khoÎ m¹nh lµ c¸c ®èi t−îng dÔ bÞ ¶nh h−ëng h¬n. Tr−êng hîp c¸c c¬ së s¶n xuÊt t¹i khu d©n c− hoÆc ngay trong nhµ ë, khi ®èi chiÕu møc ®é « nhiÔm ph¶i so s¸nh víi tiªu chuÈn cho m«i tr−êng sinh ho¹t. Trong thêi kú ph¸t triÓn c«ng nghÖ rÊt nhanh chãng vµ ®a d¹ng cïng víi nh÷ng quy ®Þnh bÝ mËt c«ng nghÖ, viÖc nhµ s¶n xuÊt hoÆc ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ kh«ng s½n lßng cung cÊp th«ng tin (cã thÓ do kh«ng hiÓu biÕt hoÆc cè t×nh dÊu) vÒ c¸c yÕu tè cã thÓ cã h¹i cho søc khoÎ nªn viÖc x¸c ®Þnh, ®o l−êng nguy c¬ « nhiÔm rÊt khã kh¨n. §Ó kh¾c phôc ®iÒu nµy kh«ng chØ cã c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt, tµi chÝnh mµ cßn cÇn cñng cè hÖ thèng ph¸p luËt vµ hÖ thèng thanh tra m«i tr−êng. 2.3. C¸c ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ nguy c¬ §Ó l−îng gi¸ nguy c¬ m«i tr−êng ng−êi ta cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh vµ /hoÆc ®Þnh l−îng ®Ó x¸c ®Þnh xem møc ®é trÇm träng cña nguy c¬, liÖu nguy c¬ ®ã cã cÇn ph¶i gi¶i quyÕt hay kh«ng vµ trong mét bèi c¶nh cã nhiÒu nguy c¬ ®e däa søc khoÎ cña céng ®ång. ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ gãp phÇn gióp c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c bªn liªn quan ®−a ra quyÕt ®Þnh xem nguy c¬ nµo cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt, nguy c¬ nµo cã thÓ t¹m thêi ch−a gi¶i quyÕt khi nguån lùc cßn h¹n chÕ. 2.3.1. Sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬ Ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh ®−îc sö dông ®Ó l−îng gi¸ nguy c¬ th«ng qua sù ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Þnh tÝnh vÒ c¸c hËu qu¶ cã thÓ cã do nguy c¬ ®ã g©y nªn vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ ®ã (c¸c b¶ng 2.1, 2.2, 2.3). 30
B¶ng 2.1. C¸c møc ®é ®Þnh tÝnh ®Ó ®o l−êng c¸c hËu qu¶ cña nguy c¬ Møc M« t¶ VÝ dô ®é 1 Th¶m khèc ChÕt ng−êi, ngé ®éc, thiÖt h¹i ghª gím vÒ tµi chÝnh 2 Lín ChÊn th−¬ng, gi¶m kh¶ n¨ng, thiÖt h¹i lín vÒ tµi chÝnh 3 Trung b×nh CÇn cã can thiÖp y häc, cã thiÖt h¹i vÒ tµi chÝnh 4 Nhá CÇn s¬ cøu, tiÓu phÉu, thiÖt h¹i nhá vÒ tµi chÝnh 5 Kh«ng râ rµng Kh«ng cã bÖnh, chÊn th−¬ng, thiÖt h¹i tµi chÝnh kh«ng ®¸ng kÓ B¶ng 2.2. C¸c møc ®é ®Þnh tÝnh ®o l−êng kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ Møc ®é M« t¶ VÝ dô A Ch¾c ch¾n x¶y ra § −îc cho lµ sÏ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh B GÇn nh− ch¾c ch¾n sÏ Cã thÓ x¶y ra ë mäi hoµn c¶nh x¶y ra C Cã thÓ x¶y ra Cã thÓ x¶y ra D Ch−a ch¾c ch¾n cã Cã thÓ x¶y ra nh−ng kh«ng ch¾c ch¾n x¶y ra hay kh«ng E HiÕm khi x¶y ra ChØ cã thÓ x¶y ra trong mét vµi tr−êng hîp rÊt ®Æc biÖt B¶ng 2.3. B¶ng l−îng gi¸ møc ®é nguy c¬ Kh¶ n¨ng x¶y ra HËu qu¶ 1 2 3 4 5 A E E E H H B E E H H M C E E H M L D E H M L L E H H M L L Trong ®ã møc ®é nguy c¬ ®−îc diÔn gi¶i nh− sau: E (Extreme): Nguy c¬ nghiªm träng, cÇn ph¶i gi¶i quyÕt ngay H (High): Nguy c¬ cao, cÇn cã sù quan t©m qu¶n lý ®Æc biÖt M (Moderate): Nguy c¬ trung b×nh, cã tr¸ch nhiÖm ph¶i qu¶n lý L (Low): Nguy c¬ thÊp, cã thÓ ®−îc qu¶n lý b»ng quy tr×nh th−êng quy 31
ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh do dùa vµo ®¸nh gi¸ chñ quan cña c¸c bªn liªn quan nªn thiÕu tÝnh kh¸ch quan. MÆc dï c¸c ®¸nh gi¸ vÒ kh¶ n¨ng x¶y ra vµ c¸c tÝnh nghiªm träng cña c¸c hËu qu¶ do nguy c¬ cã thÓ g©y ra cã thÓ ®−îc dùa trªn b»ng chøng cña c¸c b¸o c¸o tr−íc ®©y, c¸c nghiªn cøu vÒ liÒu - ®¸p øng, liÒu hËu qu¶ v. v. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra c¸c tiªu chÝ cao hay thÊp hoµn toµn phô thuéc vµo −u tiªn gi¶i quyÕt vµ kh¶ n¨ng tµi chÝnh trong bèi c¶nh qu¶n lý nguy c¬ hiÖn t¹i. VÝ dô: cïng mét th«ng tin vÒ thùc tr¹ng chÊn th−¬ng giao th«ng do vÊn ®Ò an toµn m«i tr−êng giao th«ng cã thÓ ®−îc coi lµ nghiªm träng (E) ë quèc gia t−¬ng ®èi ph¸t triÓn nh− óc, nh− còng cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ ë møc trung b×nh (M) ë quèc gia cã nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn h¬n nh− Th¸i Lan, n¬i mµ c¸c vÊn ®Ò vÒ c¸c bÖnh l©y truyÒn qua ®−êng t×nh dôc ®−îc ®¸nh gi¸ lµ cÇn −u tiªn gi¶i quyÕt h¬n. B¶ng 2.4. M· ho¸ c¸c møc ®é l−îng gi¸ nguy c¬ TT YÕu tè C¸c møc ®é M∙ ho¸ Th¶m khèc, chÕt ng−êi, thiÖt h¹i > 1. 000.000 USD 100 1 HËu ChÕt nhiÒu ng−êi, thiÖt h¹i 500.000 - 1. 000.000 USD 50 qu¶ Cã chÕt ng−êi, thiÖt h¹i 100.000 - 500.000 USD 25 ChÊn th−¬ng nghiªm träng (cã thÓ dÉn ®Õn tµn tËt vÜnh viÔn), 15 thiÖt h¹i 1.000 - 100.000 USD ChÊn th−¬ng, thiÖt h¹i d−íi 1000 USD 5 ChÊn th−¬ng, bÖnh, thiÖt h¹i kh«ng ®¸ng kÓ 1 Liªn tôc (hoÆc nhiÒu lÇn trong ngµy) 10 2 T×nh Th−êng xuyªn (mét lÇn trong ngµy) 6 tr¹ng ThØnh tho¶ng (tõ mét th¸ng/lÇn ®Õn 1 tuÇn /lÇn) 3 ph¬i 2 Ýt (tõ mét lÇn /n¨m ®Õn mét lÇn/th¸ng nhiÔm HiÕm (®· tõng x¶y ra) 1 Khã cã thÓ x¶y ra (ch−a tõng nghe nãi cã x¶y ra) 0, 5 Ch¾c ch¾n 100% sÏ x¶y ra 10 3 Kh¶ Cã thÓ x¶y ra kh¶ n¨ng 50:50 6 n¨ng Cã thÓ x¶y ra mét c¸ch trïng hîp, kh«ng th−êng xuyªn 3 x¶y ra X¶y ra mét c¸ch trïng hîp, hiÕm gÆp 1 Ch−a x¶y ra sau nhiÒu n¨m ph¬i nhiÔm, tuy nhiªn cã thÓ x¶y ra 0,5 Kh«ng thÓ x¶y ra 0,1 Nguån: NSCA (1973). Ph©n lo¹i c¸c yÕu tè trong hÖ thèng l−îng gi¸ nguy c¬ m«i §iÓm nguy c¬ lóc nµy ®−îc tÝnh b»ng R=CxExP Trong ®ã R: §iÓm nguy c¬ E: T×nh tr¹ng ph¬i nhiÔm C: HËu qu¶ cã thÓ x¶y ra P: Kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ 32
2.3.2. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng C¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc ®ãng vai trß quan träng trong viÖc l−îng gi¸ nguy c¬ ®Þnh l−îng nµy. C¸c nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ nguyªn nh©n - hËu qu¶ sÏ chØ ra mét yÕu tè nguy c¬ (ho¸ chÊt, sinh häc v. v.) cã thÓ g©y ra c¸c nguy c¬ nh− thÕ nµo cho mét céng ®ång, ®Æc biÖt lµ c¸c ¶nh h−ëng lªn søc khoÎ. C¸c nghiªn cøu d¹ng gi¸m s¸t sinh häc cã thÓ chØ ra møc t¨ng ®ét biÕn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt cña mét ho¸ chÊt hoÆc mét chÊt ®éc nµo ®ã trong m«i tr−êng. C¸c th«ng tin ®Þnh l−îng thu ®−îc sÏ ®−îc ®èi chiÕu víi c¸c tiªu chuÈn, c¸c ng−ìng cho phÐp theo quy ®Þnh ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é cña nguy c¬ 2.3.3. L−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng (semi - quantitative) ViÖc l−îng gi¸ nguy c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p b¸n ®Þnh l−îng cã nghÜa lµ sö dông c¸c b»ng chøng, th«ng tin tõ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þnh l−îng dùa vµo thang ph©n lo¹i ®Ó ®¸nh gi¸ nguy c¬. C¸c sè liÖu ®Þnh l−îng thu thËp ®−îc tõ c¸c nghiªn cøu dÞch tÔ häc sÏ ®−îc m· ho¸ theo c¸c tiªu chuÈn ®Þnh s½n. Tõ c¸c m· chuÈn vÒ hËu qu¶, sè ng−êi ph¬i nhiÔm vµ kh¶ n¨ng x¶y ra cña nguy c¬ tõ ®ã cã thÓ l−îng gi¸ ®−îc møc ®é cña nguy c¬ (b¶ng 2.4). 3. TH¤NG TIN VÒ M¤I TR¦êNG Ng−êi ta ®· nhËn thÊy r»ng nhËn thøc cña céng ®ång vµ mçi thµnh viªn trong céng ®ång kh«ng hoµn toµn gièng nhau vÒ c¸c nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ cña c¸c yÕu tè m«i tr−êng. Ng−êi ta nhËn biÕt ®−îc t¸c h¹i cña m«i tr−êng ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, ®ång thêi khi nhËn thøc ®−îc yÕu tè t¸c h¹i råi th× c¸ch ph¶n øng víi yÕu tè t¸c h¹i ®ã còng kh«ng gièng nhau. VÝ dô: trong tr−êng hîp ngé ®éc c¸ nãc, do ®−îc th«ng b¸o trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng, rÊt nhiÒu ng−êi ®· biÕt ¨n c¸ nãc cã thÓ bÞ ngé ®éc vµ thËm chÝ g©y tö vong. Mét sè ng−êi kh«ng ®−îc th«ng tin nªn kh«ng biÕt. Mét sè ng−êi chØ biÕt ®¹i kh¸i mµ ch−a biÕt ph©n biÖt c¸ nãc víi c¸c lo¹i c¸ kh¸c. Thªm vµo ®ã, khi biÕt råi nh−ng nhiÒu ng−êi vÉn mua vÒ ¨n, vÉn mang ®i b¸n nghÜa lµ vÉn chÊp nhËn nguy c¬ (v× kh«ng ph¶i cø ¨n c¸ nãc lµ ch¾c ch¾n bÞ nhiÔm ®éc). Cã rÊt nhiÒu vÝ dô kh¸c t−¬ng tù trong thùc tÕ. Ngé ®éc thùc phÈm do ho¸ chÊt x¶y ra th−êng xuyªn t¹o ra mét bÇu kh«ng khÝ lo ©u vÒ mÊt an toµn thùc phÈm nh−ng ph¶n øng cña céng ®ång rÊt kh¸c nhau. §iÒu nµy phô thuéc vµo møc ®é truyÒn th«ng vµ c¶ ý thøc cña céng ®ång. Th«ng tin vÒ m«i tr−êng kh«ng ph¶i chØ tõ phÝa c¸c c¬ së y tÕ, c¬ së khoa häc c«ng nghÖ m«i tr−êng ®Õn ng−êi d©n - nh÷ng ng−êi cã thÓ g¸nh chÞu hËu qu¶ cña « nhiÔm m«i tr−êng mµ cßn tíi c¸c c¬ së, c¸c c¬ quan cña chÝnh quyÒn chÞu tr¸ch nhiÖm trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý « nhiÔm m«i tr−êng vµ tíi c¸c c¬ së s¶n xuÊt, c¸c nhµ doanh nghiÖp, nh÷ng ng−êi ph©n phèi hµng ho¸ lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm trong viÖc g©y « nhiÔm, t¹o nguy c¬, ph©n ph¸t c¸c yÕu tè « 33
nhiÔm. C¸c c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng, c¸c hiÖp héi trong ®ã cã Héi B¶o vÖ ng−êi tiªu dïng còng cÇn ®−îc th«ng tin. Th«ng tin kh«ng cã nghÜa lµ th«ng b¸o cho ai ®ã biÕt mét th«ng ®iÖp nµo ®ã mµ cßn cã viÖc khuyÕn khÝch viÖc cung cÊp th«ng tin ph¶n håi. KÕt qu¶ cña th«ng tin lµ ®¹t ®−îc mét sù nhËn biÕt, thay ®æi hµnh vi vµ cã ®−îc quyÕt ®Þnh nh»m lµm gi¶m nhÑ nguy c¬, gi¶i quyÕt c¸c hËu qu¶ vµ ng¨n ngõa c¸c yÕu tè nguy c¬ míi. Th«ng tin m«i tr−êng nh»m trao ®æi th«ng tin vÒ viÖc cã hay kh«ng tån t¹i mét yÕu tè nguy c¬ trong m«i tr−êng; ®Æc ®iÓm cña yÕu tè « nhiÔm, yÕu tè ®éc h¹i hay nguy c¬; d¹ng tån t¹i cña yÕu tè « nhiÔm; møc ®é « nhiÔm vµ møc ®é chÊp nhËn ®−îc cña yÕu tè « nhiÔm, cña nguy c¬. Khi th«ng tin, môc tiªu quan träng nhÊt lµ ®¹t ®−îc mét sè quyÕt ®Þnh cña céng ®ång trong viÖc phßng ngõa nguy c¬ b»ng nh÷ng gi¶i ph¸p h÷u hiÖu, kh¶ thi vµ bÒn v÷ng. C¸c gi¶i ph¸p (hay chiÕn l−îc) nh»m khèng chÕ nguy c¬ cña m«i tr−êng phô thuéc vµo c¸c lo¹i nguy c¬, vµo møc ®é nhËn thøc hay quan t©m, lo l¾ng cña céng ®ång víi nguy c¬. Khi tiÕp xóc mét c¸ch tù nhiªn víi nguy c¬ m«i tr−êng nh− víi « nhiÔm kh«ng khÝ, « nhiÔm tiÕng ån lµ ®iÒu mµ ng−êi ta thÊy kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc (« nhiÔm kh«ng khÝ...) hoÆc khã tr¸nh ®−îc (khãi thuèc l¸ cña ng−êi kh¸c hót). Gi¶i ph¸p qu¶n lý m«i tr−êng lµ gi¸o dôc céng ®ång ®Ó hä nhËn biÕt ®−îc nguy c¬ hoÆc t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó khèng chÕ (cÊm hót thuèc t¹i n¬i lµm viÖc, n¬i c«ng céng...). Khi mét sè nguy c¬ m«i tr−êng th−êng xuyªn ®−îc th«ng b¸o qua c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng hoÆc c¶nh b¸o t¹i n¬i lµm viÖc mét c¸ch réng r·i, cã thÓ nhËn thøc cña céng ®ång chØ lµ chó ý nhiÒu h¬n tíi t¸c h¹i th× gi¶i ph¸p ®−a ra sÏ nh»m t¨ng c−êng, duy tr× sù chó ý cña c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng vµ lµm cho viÖc truyÒn th«ng réng r·i h¬n, thùc h¬n, kh«ng che dÊu th«ng tin. Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng ®· t¹o nªn t©m lý sî h·i, lo l¾ng vÒ sù mÊt an toµn trong céng ®ång cã thÓ lµm cho mét bé phËn céng ®ång qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cã mét sè ng−êi cho r»ng kh«ng hÒ ®¸ng sî v× ®· trë thµnh qu¸ th−êng t×nh (vÝ dô: ng−êi lµm viÖc trªn cao dÔ dµng bÞ tai n¹n do ng·, ai còng biÕt tai n¹n nµy còng th−êng x¶y ra lµm cho mét sè ng−êi qu¸ sî h·i hoÆc ng−îc l¹i, cho lµ chuyÖn th−êng). C¸ch gi¶i quyÕt sÏ ph¶i nh»m ®−a ra c¸c luËt lÖ (vÝ dô nh− ®iÒu lÖ an toµn lao ®éng). Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng chØ t¸c ®éng khu tró trong mét nhãm ng−êi, mét sè nguy c¬ cã thÓ ®· g©y chÕt ng−êi, g©y tai n¹n chÊn th−¬ng, tµn phÕ trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt. Gi¶i ph¸p ë ®©y lµ ®−a ra c¸c th«ng b¸o cho c¸c céng ®ång nµy vÒ møc ®é nguy h¹i cã thÓ v−ît qu¸ nh÷ng g× mµ hä biÕt, hoÆc phãng ®¹i h¬n nh÷ng tr−êng hîp bÞ ¶nh h−ëng lµm cho céng ®ång chó ý tíi nh÷ng hËu qu¶ so víi viÖc c¶nh b¸o vÒ x¸c suÊt sÏ x¶y ra hËu qu¶. 34
Khi mét nguy c¬ m«i tr−êng t¸c h¹i trªn trÎ em, gi¶i ph¸p ph¶i nh»m vµo c¶ céng ®ång vµ tõng gia ®×nh sao cho mäi ng−êi, mäi nhµ ®Òu nhËn thøc ®óng vÒ nguy c¬ nµy còng nh− møc ®é nguy h¹i cña nã kh«ng chØ cho trÎ em h«m nay mµ kÐo dµi ®Õn khi tr−ëng thµnh. HËu qu¶ kh«ng chØ h«m nay mµ cßn trªn thÕ hÖ sau. Th«ng tin vÒ c¸c mèi nguy c¬ trong m«i tr−êng lµ mét ho¹t ®éng cña qu¶n lý nguy c¬. Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin vÒ m«i tr−êng bao gåm c¸c c¬ së y tÕ mµ tr−íc hÕt lµ hÖ thèng y tÕ dù phßng th«ng b¸o vÒ c¸c nguy c¬, thùc tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, m«i tr−êng thùc phÈm, m«i tr−êng lao ®éng. C¸c th«ng tin vÒ c¸c vô dÞch bïng næ kh«ng chØ do nhiÔm khuÈn mµ cßn do nhiÔm ®éc hoÆc c¸c nguy c¬ víi bøc x¹ ion ho¸, c¸c yÕu tè vËt lý, c¸c nguy c¬ th¶m ho¹ do con ng−êi hoÆc th¶m ho¹ tù nhiªn, c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t sinh còng nh− c¸c c¬ héi, c¸c yÕu tè lµm t¨ng gi¶m nguy c¬. C¸c th«ng tin tõ c¬ së y tÕ còng ph¶i c¶nh b¸o céng ®ång vÒ sù mÊt c¶nh gi¸c, sù bÊt cÈn cña c¸ nh©n, sù thê ¬ chËm chÔ trong viÖc ra quyÕt ®Þnh xö lý cña c¸c c¬ quan h÷u tr¸ch vµ c¶ sù mÊt c¶nh gi¸c cña c¬ quan y tÕ. §èi víi hÖ thèng bÖnh viÖn, c¸c phßng kh¸m cung cÊp th«ng tin vÒ c¸c tr−êng hîp nhiÔm ®éc, nhiÔm trïng hoÆc tai n¹n do « nhiÔm m«i tr−êng, c¶nh b¸o céng ®ång qua c¸c sè liÖu vÒ tr−êng hîp cÊp cøu, tö vong hoÆc tµn phÕ lµm cho céng ®ång nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n vÒ c¸c mèi nguy c¬, khuyÕn khÝch hä ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng chèng ®Ó b¶o vÖ cho céng ®ång vµ cho tõng gia ®×nh, tõng c¸ nh©n. C¶nh b¸o c¸c nhµ s¶n xuÊt, nh÷ng ng−êi cung cÊp hµng ho¸ kh«ng an toµn vµ t¹o ¸p lùc d− luËn, ¸p lùc x· héi trªn nh÷ng ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ « nhiÔm m«i tr−êng. Th«ng tin kh«ng ph¶i lóc nµo còng chØ chó ý tíi quyÒn lîi cña ng−êi d©n mµ cßn gãp phÇn b¶o vÖ quyÒn lîi cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt, lµm hä ®ång t×nh ñng hé vµ cïng tham gia vµo qu¸ tr×nh khèng chÕ c¸c yÕu tè nguy h¹i tõ m«i tr−êng, vÝ dô nh− viÖc ®−a ra c¸c khuyÕn c¸o vÒ gi¶i ph¸p khèng chÕ nguy c¬ cã chi phÝ thÊp vµ hiÖu qu¶ cao, gi¶i ph¸p dù phßng ®Ó tr¸nh x¶y ra rñi ro, gi¶m chi phÝ do ph¶i båi th−êng. Theo nhµ x· héi häc vµ lµ chuyªn gia vÒ th«ng tin c¸c nguy c¬ m«i tr−êng (TiÕn sÜ Peter Sandman (1987)) th× nguy c¬ ®−îc ®Þnh nghÜa b»ng tæng cña c¸c yÕu tè nguy c¬ vµ nh÷ng ph¶n øng bÊt b×nh tõ phÝa céng ®ång: Nguy c¬ = YÕu tè nguy c¬ + Ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång (Risk = Hazard + Outrage) §èi víi c¸c chuyªn gia th× nguy c¬ ®ång nghÜa víi tû lÖ tö vong −íc tÝnh hµng n¨m. Nh−ng ®èi víi céng ®ång (vµ thËm chÝ ®èi víi c¶ c¸c chuyªn gia khi hä ë nhµ) th× nguy c¬ cßn mang nhiÒu ý nghÜa kh¸c. Céng ®ång th−êng chó ý qu¸ Ýt tíi yÕu tè nguy c¬ thùc sù, cßn c¸c nhµ chøc tr¸ch th× l¹i kh«ng chó ý tíi ph¶n øng bÊt b×nh cña céng ®ång. V× vËy, khi c¸c nhµ chøc tr¸ch vµ céng ®ång xem xÐt ®¸nh gi¸ mét nguy c¬ th× hä sÏ cã c¸c kÕt qu¶ kh¸c nhau. Theo Peter Sandman (1987), cã h¬n 20 yÕu tè kh¸c nhau g©y bÊt b×nh, giËn d÷ trong céng ®ång. Mét sè vÝ dô ®iÓn h×nh lµ: nguy c¬ tù nguyÖn th× sÏ kh«ng g©y ra bÊt b×nh trong céng ®ång vµ ®−îc mäi ng−êi chÊp nhËn h¬n nguy c¬ bÞ Ðp buéc (vÝ dô h·y 35
so s¸nh tr−êng hîp b¹n bÞ mét nhµ chøc tr¸ch b¾t tr−ît xuèng mét ngän nói b¨ng tuyÕt mµ chØ dïng hai c©y tr−ît víi viÖc b¹n quyÕt ®Þnh ®i tr−ît tuyÕt vµo cuèi tuÇn); nguy c¬ tù nhiªn sÏ ®−îc chÊp nhËn nh− lµ "t¹i trêi" cßn nguy c¬ nh©n t¹o th× sÏ g©y ra bÊt b×nh vµ khã ®−îc chÊp nhËn; nguy c¬ quen thuéc th× dÔ ®−îc chÊp nhËn h¬n nguy c¬ míi (vÝ dô nguy c¬ bÞ bÖnh Øa ch¶y th× rÊt quen thuéc vµ céng ®ång dÔ chÊp nhËn h¬n so víi nguy c¬ bÞ bÖnh than, mÆc dï sè tö vong mµ bÖnh than g©y ra lµ rÊt nhá) v. v. C¸c th«ng tin ®−îc truyÒn th«ng tíi céng ®ång ph¶i lu«n lu«n ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i vµ g©y chó ý nh− nguyªn t¾c qu¶ng c¸o. §ång thêi, th«ng tin ph¶i ®−îc céng ®ång chÊp nhËn, l«i cuèn hä trë thµnh nh÷ng ng−êi truyÒn th«ng tõ ng−êi nµy sang ng−êi kia. Th«ng tin còng cÇn râ rµng, thu hót; võa ph¶i th©n thiÖn kh«ng kÝch ®éng nh−ng võa ph¶i th¼ng th¾n vµ cëi më phï hîp víi tr×nh ®é häc vÊn, tËp qu¸n tÝn ng−ìng, d©n téc vµ ®¹i chóng nhÊt lµ c¸c d©n téc Ýt ng−êi vµ ®ång thêi còng ph¶i phï hîp víi néi dung truyÒn th«ng ®¸p øng yªu cÇu cña ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng. Th«ng tin ph¶i nh»m thu ®−îc c¸c ph¶n håi tõ céng ®ång, c¸c bªn cã liªn quan ®Ó ®iÒu chØnh. Sau cïng, song còng kh«ng kÐm phÇn quan träng ®ã lµ th«ng tin ph¶i dùa trªn viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch phï hîp vµ ®−îc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®Ó cã chiÕn l−îc tèt h¬n, kÕ ho¹ch phï hîp h¬n. 4. PHßNG CHèNG T¸C H¹I CñA ¤ NHIÔM M¤I TR¦êNG Mét bé phËn quan träng cña qu¶n lý nguy c¬ lµ dù phßng vµ khèng chÕ tiÕp xóc víi c¸c yÕu tè t¸c h¹i trong m«i tr−êng. Gièng nh− c¸c d©y truyÒn dÞch tÔ häc, khèng chÕ yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng còng bao gåm ba kh©u: − Khèng chÕ nguån g©y « nhiÔm. − Ng¨n chÆn sù ph¸t t¸n yÕu tè « nhiÔm. − B¶o vÖ nh÷ng ®èi t−îng tiÕp xóc. Møc ®é dù phßng ®−îc chia lµm ba cÊp ®é nh− sau: Dù phßng cÊp 1: b¶o vÖ khèi c¶m thô, kh«ng tiÕp xóc qu¸ møc víi c¸c yÕu tè nguy c¬ ®Ó kh«ng bÞ bÖnh. Dù phßng cÊp 2: b¶o vÖ nh÷ng ng−êi ®· vµ ®ang tiÕp xóc qu¸ møc víi c¸c yÕu tè nguy c¬, kh«ng ®Ó c¸c tæn th−¬ng d−íi l©m sµng hoÆc l©m sµng g©y ra c¸c hËu qu¶ l©u dµi trªn søc khoÎ (ph¸t hiÖn sím vµ xö trÝ ®óng, kÞp thêi). Dù phßng cÊp 3: kh«ng ®Ó x¶y ra c¸c rñi ro, hËu qu¶ g©y chÕt ng−êi do « nhiÔm m«i tr−êng. Trong y tÕ dù phßng, ng−êi ta chØ chó ý tíi dù phßng cÊp 1 vµ cÊp 2, cßn dù cÊp 3 thuéc vÒ tr¸ch nhiÖm cña hÖ thèng kh¸m ch÷a bÖnh. ViÖc phßng ngõa c¸c yÕu tè t¸c 36
h¹i ®Æc tr−ng sÏ ®−îc tr×nh bµy ë c¸c bµi sau. Bµi nµy chØ tr×nh bµy c¸c nguyªn t¾c dù phßng c¸c t¸c h¹i, c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng chung nhÊt. C¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1 C¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 1 bao gåm: • Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh. − Thay thÕ c¸c yÕu tè ®éc h¹i b»ng yÕu tè kh«ng ®éc h¹i. − Thay thÕ c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nhiÒu b»ng c¸c quy tr×nh kh«ng ph¸t sinh ®éc h¹i, Ýt ph¸t sinh ®éc h¹i h¬n hoÆc quy tr×nh c«ng nghÖ ph¸t sinh ®éc h¹i nh−ng dÔ khèng chÕ sù lan to¶ c¸c yÕu tè ®éc h¹i ra m«i tr−êng xung quanh h¬n. − Kh«ng ®Ó yÕu tè ®éc h¹i ph¸t sinh b»ng th«ng giã, tho¸ng khÝ. − Khèng chÕ sù ph¸t t¸n c¸c yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng s¶n xuÊt hoÆc m«i tr−êng xung quanh: + ¸p dông biÖn ph¸p che ch¾n, bao bäc c¸ch ly nguån ph¸t sinh « nhiÔm. + Hót côc bé hoÆc t¹o c¸c m¶ng hót, hÊp thô yÕu tè « nhiÔm t¹i nguån. • B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc − Sö dông c¸c trang bÞ b¶o hé c¸ nh©n phßng chèng t¸c h¹i tõ m«i tr−êng. − Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng cho céng ®ång. − C¸c gi¶i ph¸p tæ chøc, hµnh chÝnh. 4.1. Khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån ph¸t sinh Thay thÕ c¸c nguyªn liÖu, nhiªn liÖu ph¸t sinh ®éc h¹i b»ng nguyªn liÖu hoÆc nhiªn liÖu Ýt ®éc h¹i h¬n hay hoµn toµn v« h¹i sÏ gi¶i quyÕt tËn gèc nguån « nhiÔm. Mét khi nguån « nhiÔm chØ h¹n chÕ møc ®é g©y h¹i cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p th«ng tho¸ng giã hoÆc ®−a giã vµo lµm tho¸ng bít nång ®é chÊt « nhiÔm tr−íc khi bÞ th¶i vµo m«i tr−êng trong c¬ së s¶n xuÊt: më thªm cöa th«ng tho¸ng, sö dông qu¹t thæi, qu¹t hót. Kh¸c víi viÖc thay thÕ chÊt ®éc, ë ®©y nhê cÊp mét l−îng khÝ lín lµm cho nång ®é chÊt ®éc hoÆc bôi trong kh«ng khÝ bÞ lo·ng ra ®Ó ®¹t ®−îc d−íi møc cho phÐp. ViÖc khèng chÕ chÊt ®éc t¹i nguån ®−îc thùc hiÖn qua c¸c tiªu chuÈn s¶n phÈm vµ c¸c tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh hoÆc tiªu chuÈn chÊt th¶i. 4.1.1. C¸c tiªu chuÈn s¶n phÈm NÕu mét chÊt ch−a ®−îc biÕt vÒ ng−ìng cho phÐp hoÆc vÉn ch−a ®−îc thö nghiÖm mét c¸ch ®Çy ®ñ, cã thÓ thùc hiÖn gi¶m t¸c h¹i b»ng c¸ch thiÕt kÕ l¹i s¶n phÈm sao cho h¹n chÕ tèi ®a khèi l−îng cÇn sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®ã hoÆc 37
®i t×m nguyªn liÖu thay thÕ. VÝ dô: benzen lµ mét chÊt ®éc h¹i, cã thÓ sö dông xylen hoÆc toluen ®Ó thay thÕ lµ c¸c chÊt Ýt ®éc h¹i h¬n, hoÆc thay thÕ mét phÇn benzen b»ng c¸c dung m«i kh¸c. Mét vÝ dô kh¸c: viÖc thay x¨ng pha ch× b»ng x¨ng kh«ng cã ch× ®· lo¹i bá nguy c¬ « nhiÔm ch× do khÝ x¶ ®éng c¬ dïng x¨ng pha ch× tr−íc ®©y. Trong nhiÒu tr−êng hîp, tiªu chuÈn ho¸ c¸c thµnh phÇn cña nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu ®Ó khèng chÕ møc th¶i chÊt ®éc vµo m«i tr−êng. 4.1.2. C¸c tiªu chuÈn vÒ quy tr×nh s¶n xuÊt NÕu cã mét yÕu tè « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th× ChÝnh phñ (th«ng qua Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng, Bé Y tÕ...) cã thÓ ®−a ra c¸c chÝnh s¸ch thuÕ −u ®·i cho c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ kh«ng hoÆc Ýt g©y huû ho¹i m«i tr−êng. KhuyÕn khÝch c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ s¹ch còng nh− ®¸nh thuÕ cao víi c¸c c«ng nghÖ l¹c hËu hoÆc ®−a ra c¸c yªu cÇu xö lý chÊt th¶i (khÝ th¶i, r¸c th¶i, n−íc th¶i) mét c¸ch nghiªm ngÆt. 4.1.3. C¸c tiªu chuÈn vÒ chÊt th¶i C¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp vµo m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ ®· ®−îc ban hµnh hµng chôc n¨m nay. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy cã thÓ thÓ hiÖn qua viÖc quy ®Þnh c¸c nång ®é tèi ®a cho phÐp vÒ hµm l−îng chÊt « nhiÔm trong khÝ x¶, n−íc th¶i. Còng cã c¸c møc quy ®Þnh chÊt th¶i theo ®¬n vÞ thêi gian hoÆc theo ®¬n vÞ s¶n phÈm hoÆc ®¬n vÞ nhiªn liÖu, nguyªn vËt liÖu tiªu thô. C¸c tiªu chuÈn ®−îc ®Æt ra cÇn ph¶i c©n nh¾c tíi thùc tÕ s¶n xuÊt, thùc tÕ thÞ tr−êng. C¸c tiªu chuÈn quy ®Þnh cho ®µo t¹o c«ng nh©n, tiªu chuÈn ®ãng gãi vµ d¸n nh·n hµng hãa, tiªu chuÈn cÊt gi÷ sö dông vµ vËn chuyÓn còng nh− huû bá, xö lý c¸c chÊt ®éc. 4.2. Khèng chÕ sù ph¸t t¸n yÕu tè ®éc h¹i vµo m«i tr−êng §©y lµ gi¶i ph¸p tiÕp theo gi¶i ph¸p khèng chÕ « nhiÔm t¹i nguån, mét khi gi¶i ph¸p ®ã ch−a ®¹t yªu cÇu. §èi víi chÊt ®éc, biÖn ph¸p hót côc bé nh»m h¹n chÕ sù ph¸t t¸n chÊt ®éc vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ. Hót côc bé sÏ rÊt h÷u hiÖu nÕu kÕt hîp víi c¸c biÖn ph¸p che ch¾n, lµm kÝn nguån ph¸t sinh. C¸c chÊt ®éc, kÓ c¶ bôi sau khi ®−îc hót sÏ ®−îc xö lý, lµm s¹ch tr−íc khi th¶i vµo m«i tr−êng. NhiÒu tr−êng hîp chØ hót sau ®ã l¹i ®−a vµo èng khãi ®Ó th¶i ra m«i tr−êng xung quanh (lóc ®ã nång ®é chÊt ®éc cã thÓ bÞ lo·ng ra) vµ lµm « nhiÔm ph¸t t¸n ®i xa h¬n, cho dï kh«ng cßn ë møc g©y h¹i nh−ng qu¸ tr×nh tÝch luü cã thÓ l¹i g©y hËu qu¶ l©u dµi. §èi víi c¸c yÕu tè « nhiÔm lµ tiÕng ån hoÆc bøc x¹, viÖc hót côc bé kh«ng cã t¸c dông, thay vµo ®ã lµ c¸c bé phËn bao bäc, c¸c tÊm hót ©m, ch¾n bøc x¹. KÕt cÊu t−êng vµ trÇn nhµ phï hîp cã thÓ lµm gi¶m møc ån. TËn dông quy luËt gi¶m c−êng ®é theo kho¶ng c¸ch, cã thÓ t¹o kho¶ng c¸ch c¸ch ly xa nguån ph¸t sinh còng b¶o vÖ ®−îc 38
c«ng nh©n. Bªn c¹nh c¸c xa lé cã mËt ®é giao th«ng lín, ng−êi ta thiÕt kÕ c¸c hÖ thèng c¶n ©m hoÆc trång c©y hai bªn ®−êng. 4.3. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc rÊt th−êng ¸p dông trong m«i tr−êng lao ®éng qua viÖc sö dông c¸c trang thiÕt bÞ phßng hé c¸ nh©n: quÇn ¸o b¶o hé, g¨ng ñng, kÝnh, nót tai, mÆt n¹, khÈu trang. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc còng ®−îc thùc hiÖn qua gi¶m thêi gian tiÕp xóc, gi¶m sè ng−êi ph¶i tiÕp xóc. C¸c biÖn ph¸p phßng hé c¸ nh©n chØ ®−îc coi lµ gi¶i ph¸p bæ trî khi hai gi¶i ph¸p trªn bÞ h¹n chÕ. C¸c biÖn ph¸p phßng hé c¸ nh©n rÊt khã ¸p dông cho c¸c lo¹i « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. ViÖc ®eo khÈu trang trong 8 giê lao ®éng ®· khã kh¨n th× viÖc sö dông trong m«i tr−êng sinh ho¹t còng cßn h¹n chÕ h¬n rÊt nhiÒu. ViÖc sö dông c¸c tói thë khi m«i tr−êng « nhiÔm qu¸ nÆng chØ cã thÓ thùc hiÖn ë c¸c n−íc giµu mét c¸ch h¹n chÕ. ë c¸c n−íc nghÌo, vïng nghÌo, ng−êi nghÌo ph¶i sèng t¹i c¸c vÞ trÝ mµ ng−êi giµu kh«ng ë ®ã, vÝ dô nh− gÇn c¸c nguån chÊt th¶i (gÇn c¸c cèng th¶i, b·i r¸c, c¸c nhµ m¸y). Trong ®iÒu kiÖn ®« thÞ ho¸ m¹nh mÏ nh− hiÖn nay, khu vùc néi thµnh ph¸t triÓn dÇn dÇn cã quy ho¹ch h¬n, song khu vùc ngo¹i thµnh l¹i lµ n¬i høng chÞu nh÷ng hËu qu¶ cña ®« thÞ, ®ã còng lµ n¬i nhËn c¸c nguån r¸c th¶i, khÝ th¶i, n−íc th¶i tõ thµnh phè. TÖ n¹n x· héi còng tõ thµnh phè ¶nh h−ëng tíi khu ngo¹i «. § ©y lµ hiÖn t−îng bãng rîp ®« thÞ nh− ®· ®−îc ®Ò cËp tíi ë c¸c n−íc trong khu vùc tõ hµng thËp kû tr−íc ®©y. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng còng cÇn chó träng c¶ ®Õn khÝa c¹nh c«ng b»ng x· héi, nghÜa lµ ph¶i dµnh nh÷ng kho¶n kinh phÝ thÝch ®¸ng cho c¸c ch−¬ng tr×nh lµm s¹ch m«i tr−êng, x©y dùng thµnh phè lµnh m¹nh ë c¶ hai khu vùc n«ng th«n ngo¹i thµnh vµ thµnh thÞ, khu vùc c«ng nghiÖp vµ vïng phô cËn. § ©y còng lµ mét yÕu tè cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. B¶o vÖ ng−êi tiÕp xóc khái c¸c nguy c¬ tõ m«i tr−êng, ngoµi nhµ m¸y, ngoµi khu ®« thÞ ph¶i ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸c luËt lÖ vµ b»ng c¸c chiÕn l−îc tæng thÓ, kh«ng ph¶i b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn phßng hé c¸ nh©n. 4.4. Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng lµ mét bé phËn cña qu¶n lý m«i tr−êng. Ng−êi d©n ph¶i nhËn thøc ®−îc c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng mµ hä ®ang sèng. Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o céng ®ång còng cÇn ®−îc trang bÞ kiÕn thøc vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng, b¶o vÖ m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch s¶n xuÊt, quy ho¹ch khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ ®Ó cã th¸i ®é xö trÝ ®óng. Gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng bao gåm: − C¸c ho¹t ®éng truyÒn th«ng nh»m n©ng cao hiÓu biÕt cña ng−êi d©n vÒ c¸c yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng vµ ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè ®ã lªn søc khoÎ. 39
− H−íng dÉn céng ®ång c¸ch t¹o ra m«i tr−êng s¹ch h¬n, an toµn h¬n. − Thay ®æi c¸ch øng xö cña céng ®ång víi « nhiÔm m«i tr−êng do sinh ho¹t, do lao ®éng s¶n xuÊt vµ m«i tr−êng thùc phÈm kh«ng an toµn. N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp ®ang trªn ®µ c«ng nghiÖp ho¸. G¸nh nÆng m«i tr−êng võa mang ®Æc tr−ng cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi « nhiÔm c¸c nguån chÊt th¶i sinh ho¹t, c¸c mÇm bÖnh nhiÔm trïng vµ ký sinh trïng, võa chÞu ¶nh h−ëng cña « nhiÔm c«ng nghiÖp, « nhiÔm ®« thÞ. Trong khi møc ®é tiÕp cËn víi c¸c nguån n−íc s¹ch cßn h¹n chÕ, t×nh tr¹ng thiÕu c«ng tr×nh vÖ sinh c¬ b¶n nh− hè xÝ, nhµ t¾m, nhµ ë hîp vÖ sinh, hÖ thèng xö lý r¸c th¶i, ph©n gia sóc, ... th× nhiÖm vô cña c¸c nhµ vÖ sinh m«i tr−êng vÉn cÇn chó träng rÊt nhiÒu tíi c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng víi ®Æc tr−ng n«ng th«n. Bªn c¹nh ®ã, c¸c ®Æc ®iÓm ®« thÞ ho¸ thiÕu quy ho¹ch, Ýt ®−îc kiÓm so¸t b»ng luËt lÖ, t¹o ra t×nh tr¹ng « nhiÔm ®« thÞ rÊt phøc t¹p. ë ®©y viÖc gi¸o dôc m«i tr−êng cã thÓ thùc hiÖn qua c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ ë n«ng th«n. Mét trong nh÷ng ®iÓm l−u ý cña truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ lµ tr¸nh lÆp ®i lÆp l¹i qu¸ nhiÒu nh÷ng kiÕn thøc rÊt phæ th«ng nh−: cÇn ¨n chÝn uèng s«i... v× nh÷ng ®iÒu nµy ®Õn nay ®· qu¸ th«ng th−êng. D©n trÝ ph¸t triÓn, ng−êi d©n cÇn biÕt nhiÒu h¬n vÒ c¸c bÖnh tËt g©y ra do m«i tr−êng ®Ó tõ ®ã cã th¸i ®é øng xö phï hîp. Mét nghiªn cøu cña Tr−êng § ¹i häc Y Hµ Néi t¹i Hµ Nam cho thÊy r»ng kiÕn thøc vÒ c¸c yÕu tè « nhiÔm m«i tr−êng cña ng−êi d©n kh«ng kÐm, nh−ng hiÓu biÕt cña hä vÒ c¸c bÖnh do m«i tr−êng g©y ra cßn qu¸ Ýt. Do ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ c¸c bÖnh do m«i tr−êng, ng−êi d©n ch−a cã c¸c c¸ch øng xö phï hîp trong viÖc c¶i t¹o c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh vµ b¶o vÖ nguån n−íc. ViÖc gi¸o dôc vÖ sinh cho c¸c c«ng nh©n trong nhµ m¸y dÔ dµng h¬n do ë ®©y cã c¸c ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o vÒ vÖ sinh an toµn lao ®éng mét c¸ch ®Þnh kú, b¾t buéc. §èi víi mét sè c«ng nh©n còng nh− chñ s¶n xuÊt cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt nhá, c«ng nghÖ l¹c hËu, ph¸t sinh nhiÒu ®éc h¹i, hÖ thèng phßng hé lao ®éng s¬ sµi, c«ng nh©n th−êng lµ t¹m tuyÓn, tay nghÒ thÊp vµ gÇn nh− rÊt Ýt tiÕp cËn víi c¸c ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ. Hä lµ c¸c ®èi t−îng rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng vµ ph¶i lµ ®èi t−îng träng t©m cña c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc khoÎ m«i tr−êng, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn c¸c xÝ nghiÖp nhá ngµy cµng ph¸t triÓn nh− hiÖn nay ë c¸c ®« thÞ còng nh− t¹i c¸c lµng nghÒ ë n«ng th«n. NÕu c¸c gi¶i ph¸p trªn kh«ng ¸p dông ®−îc hoÆc cã nhiÒu h¹n chÕ, kh«ng ®¶m b¶o b¶o vÖ ®Ó kh«ng g©y t¸c h¹i trªn søc khoÎ, lóc ®ã míi ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p dù phßng cÊp 2. 5. THEO DâI, GI¸M S¸T M¤I TR¦êNG Vµ C¸C HËU QU¶ CñA ¤ NHIÔM L£N SøC KHOÎ CéNG §åNG 40
5.1. Theo dâi vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng §©y lµ hÖ thèng kü thuËt nh»m ph¸t hiÖn t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr−êng vµ c¶nh b¸o vÒ c¸c nguy c¬ g©y « nhiÔm. 5.1.1. HÖ thèng lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu HiÖn nay hÖ thèng nµy ë n−íc ta cßn ho¹t ®éng kh¸ rêi r¹c, thô ®éng vµ thiÕu chuÈn mùc. HÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng ë c¸c ®Þa ph−¬ng ch−a mang tÝnh dù phßng mµ mang nÆng tÝnh vô viÖc khi cã vÊn ®Ò « nhiÔm x¶y ra hay cã nh÷ng khiÕu kiÖn cña ng−êi d©n hay cña c¸c c¬ quan. ViÖc lÊy mÉu rÊt Ýt ®−îc chó ý vÒ tiªu chuÈn, ®èi víi tõng yÕu tè « nhiÔm, tõng lo¹i nguån ph¸t t¸n « nhiÔm, c¸c quy luËt « nhiÔm rÊt kh¸c nhau. C©u hái ®Æt ra lµ: cÇn lÊy bao nhiªu mÉu cho mçi ®iÓm lµ ®ñ? lÊy ë ®©u? lÊy vµo thêi ®iÓm nµo? (chiÕn l−îc lÊy mÉu ra sao?). Trªn thùc tÕ, ng−êi ta Ýt ®Ó ý tíi chiÕn l−îc lÊy mÉu mµ chó ý nhiÒu tíi c¸c kü thuËt ph©n tÝch mÉu. C¸c m¸y lÊy mÉu vµ ph©n tÝch mÉu tù ®éng (m¸y hiÖn sè) cho phÐp cïng mét lóc thu vµ ph©n tÝch nhiÒu lo¹i chÊt « nhiÔm. Tuy nhiªn, ®é nh¹y cña c¸c thiÕt bÞ nµy bÞ giíi h¹n còng nh− tÝnh chÝnh x¸c cña c¸c kÕt qu¶ ®−a ra tõ c¸c m¸y hiÖn sè còng khã ®−îc chuÈn ho¸ (nhÊt lµ ch−a cã mét c¬ quan nµo cã mét la b« chuÈn ®Ó hiÖu chØnh c¸c thiÕt bÞ nµy). ë nh÷ng n−íc tiªn tiÕn, chiÕn l−îc lÊy mÉu vµ gi¸m s¸t m«i tr−êng ®−îc quan t©m rÊt nhiÒu. C¸c ph−¬ng tiÖn thu mÉu vµ ph©n tÝch mÉu ®Þnh kú theo thêi gian, th«ng b¸o kÕt qu¶ vÒ møc ®é « nhiÔm cña mét sè yÕu tè chØ ®iÓm cho mäi ng−êi cïng biÕt (cã thÓ nhËn thÊy b¶ng b¸o « nhiÔm ngay trªn trôc ®−êng cao tèc). Víi kü thuËt nµy céng ®ång ®−îc th«ng tin réng r·i vµ ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña hä qua ®ã ®−îc n©ng lªn. Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i lóc nµo còng dÔ dµng thu mÉu vµ ph©n tÝch c¸c mÉu. Cã nhiÒu c¸ch ®¸nh gi¸ møc « nhiÔm m«i tr−êng kh¸c kh«ng chØ dùa trªn kü thuËt kinh ®iÓn ph©n tÝch trong la b«. Sau khi lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ph¸t t¸n c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng, ng−êi ta ph¶i tÝnh to¸n tiÕp c¸c chØ sè ®o l−êng tiÕp xóc. 5.1.2. §o l−êng tiÕp xóc ThuËt ng÷ tiÕp xóc (exposure) trong mét sè tµi liÖu ®−îc gäi lµ ph¬i nhiÔm, còng cã tµi liÖu ®Þnh nghÜa lµ yÕu tè ®−îc nghiªn cøu v× nhiÒu tr−êng hîp kh«ng cã biÓu hiÖn g× cña tiÕp xóc hay ph¬i nhiÔm (vÝ dô t×nh tr¹ng c¨ng th¼ng tinh thÇn, stress trong m«i tr−êng x· héi, trong mèi liªn quan nh©n - qu¶ víi chøng suy nh−îc thÇn kinh, t×nh tr¹ng trÇm c¶m, tù tö, ly h«n). Trong thùc tÕ, tiÕp xóc cã nghÜa rÊt réng: nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nghÒ nghiÖp víi mét ®Æc tr−ng nµo ®ã, tiÕp xóc cã thÓ lµ: lµm nghÒ g×? lµm nghÒ ®ã bao nhiªu n¨m? yÕu tè « nhiÔm lµ g×? møc ®é « nhiÔm nh− thÕ nµo; nÕu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña khÝ th¶i nhµ m¸y ra m«i tr−êng xung quanh th× tiÕp xóc cã thÓ lµ: lo¹i nhµ m¸y? chÊt th¶i chñ yÕu trong khãi cña nhµ m¸y lµ g×? l−îng chÊt th¶i cña nhµ m¸y th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh trong mét n¨m lµ bao nhiªu? vµo 41
tõng mïa, tõng h−íng giã, nång ®é c¸c chÊt « nhiÔm ë c¸c kho¶ng c¸ch kh¸c nhau ra sao? VÝ dô, t×nh h×nh ung th− trong c«ng nh©n ngµnh cao su (tiÕp xóc lµ ngµnh cao su) hoÆc t×nh h×nh bÖnh h« hÊp vµ « nhiÔm khÝ CO2 tõ nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn (nång ®é SO2 theo c¸c thêi ®iÓm, kho¶ng c¸ch lµ tiÕp xóc). §o ®¹c « nhiÔm b»ng ph−¬ng tiÖn xÐt nghiÖm lµ c¸ch ®¸nh gi¸ trùc tiÕp t×nh tr¹ng tiÕp xóc. Song khi sè mÉu kh«ng ®ñ lín, kh«ng ®¹i diÖn, kü thuËt ph©n tÝch kh«ng ®ñ nh¹y sÏ kh«ng nãi lªn møc ®é « nhiÔm. MÆt kh¸c nh÷ng chØ sè vÒ « nhiÔm kh«ng kÐm phÇn ch¾c ch¾n nh− tæng l−îng n−íc th¶i, tæng l−îng tro to¶ vµo m«i tr−êng xung quanh còng cã thÓ sö dông ®Ó −íc tÝnh tiÕp xóc. D−íi gãc ®é cña ®¸nh gi¸ tiÕp xóc, m«i tr−êng ®−îc chia ra thµnh 2 lo¹i: (1) m«i tr−êng kh¸ch quan (lý häc, ho¸ häc, sinh häc vµ x· héi häc); (2) m«i tr−êng chñ quan hay cßn gäi lµ m«i tr−êng c¶m nhËn ®−îc mµu, mïi, vÞ. M«i tr−êng cßn ®−îc ph©n chia thµnh: − M«i tr−êng gia ®×nh (vi m«i tr−êng) bao gåm: nhµ ë, c¸c thãi quen, së thÝch, nghiÖn hót, sö dông mÜ phÈm, thuèc s¸t khuÈn sö dông trong v−ên. − M«i tr−êng lµm viÖc: víi nh÷ng tiÕp xóc nghÒ nghiÖp, chÕ ®é lµm viÖc, quan hÖ chñ thî, quan hÖ ®ång nghiÖp. − M«i tr−êng ®Þa ph−¬ng: ®ã lµ nh÷ng n¬i tiÕp xóc víi nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng sinh ho¹t. − M«i tr−êng khu vùc: ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu cña mét vïng. Trong ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cña c¸ nh©n, mét céng ®ång víi c¸c t¸c nh©n nµo ®ã ph¶i tÝnh ®Õn møc ®é tham dù cña mét hoÆc nhiÒu trong nhãm trªn. TiÕp xóc kh¸c víi yÕu tè t¸c h¹i, v× kh«ng ph¶i lóc nµo tiÕp xóc còng g©y ra t¸c h¹i. NhiÒu khi tiÕp xóc l¹i lµ yÕu tè cã lîi cho søc khoÎ trong tr−êng hîp nghiªn cøu yÕu tè lµm t¨ng c−êng søc khoÎ (vÝ dô: chÕ ®é ¨n hîp lý, thÓ thao). Trong nghiªn cøu ®éc chÊt häc, d−îc häc ng−êi ta cßn dïng thuËt ng÷ liÒu (dose) ®Ó chØ khèi l−îng chÊt hÊp thô vµ chØ suÊt liÒu (dose-rate) ®Ó nãi lªn liÒu ®ã ®−a vµo trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Trong dÞch tÔ häc khã cã thÓ x¸c ®Þnh liÒu mét c¸ch chÝnh x¸c, nªn th−êng dïng thuËt ng÷ tiÕp xóc. TiÕp xóc còng ®−îc tÝnh t−¬ng tù nh− chØ suÊt liÒu b»ng con sè tæng hîp tiÕp xóc vµ thêi gian tiÕp xóc (trong ca, th¸ng, trong n¨m hoÆc tuæi nghÒ víi c«ng viÖc ®ã). NhiÒu tr−êng hîp møc tiÕp xóc phô thuéc chÆt chÏ vµo thêi gian tiÕp xóc h¬n lµ c−êng ®é « nhiÔm (v× c−êng ®é « nhiÔm dao ®éng rÊt lín gi÷a c¸c mÉu ®o trong cïng mét thêi ®iÓm vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c thêi ®iÓm tíi møc xÐt nghiÖm c¸c mÉu chÊt ®éc, bôi trong m«i tr−êng còng chØ mang ý nghÜa ®Þnh tÝnh: v−ît tiªu chuÈn hay d−íi tiªu chuÈn cho phÐp), c¸ch tÝnh nång ®é chÊt « nhiÔm theo thêi gian TWA (Time Weighted - Average) lµ mét vÝ dô (TWA = Nång ®é chÊt ®éc trong m«i tr−êng × Thêi gian tiÕp xóc). C¸c d¹ng tiÕp xóc Kh¸c víi c¸c con ®−êng tiÕp xóc, c¸c d¹ng tiÕp xóc mang ý nghÜa réng h¬n, nã bao gåm 4 d¹ng c¬ b¶n: 42
− TiÕp xóc bªn ngoµi theo ý nghÜa chung: ®©y lµ c−êng ®é hiÖn cã cña c¸c yÕu tè « nhiÔm trong m«i tr−êng nh− ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, thøc ¨n, cã mèi liªn quan tíi tÇn suÊt vµ thêi gian tiÕp xóc. − TiÕp xóc bªn ngoµi theo nghÜa hÑp: sù hÊp thu lµ khèi l−îng chÊt « nhiÔm hÊp thu vµo c¬ thÓ. Khèi l−îng nµy kh«ng chØ tuú thuéc vµo møc « nhiÔm trong m«i tr−êng mµ cßn tuú thuéc vµo thêi gian tiÕp xóc trong ngµy, tuÇn, n¨m. Ph−¬ng thøc tiÕp xóc: víi liÒu cao ng¾n hay liÒu thÊp kÐo dµi. T×nh tr¹ng c¬ thÓ, víi cïng mét nång ®é chÊt « nhiÔm trong m«i tr−êng, nÕu lao ®éng thÓ lùc nÆng, vi khÝ hËu nãng, møc tiÕp xóc sÏ cao h¬n hoÆc ng−êi nhÑ c©n sÏ ph¶i chÞu ¶nh h−ëng cao h¬n so víi ng−êi cã c©n nÆng h¬n hä ë cïng m«i tr−êng; chÕ ®é ¨n, khèi l−îng thøc ¨n còng lµ yÕu tè ¶nh h−ëng tíi tiÕp xóc qua thùc phÈm. − TiÕp xóc bªn trong: khi hÝt thë ph¶i h¬i khÝ ®éc, bôi, kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu ®−îc hÊp thu. Còng nh− thÕ víi chÊt ®éc qua ®−êng tiªu ho¸, qua da. Tû lÖ hÊp thu kh¸c nhau theo tõng yÕu tè vµ c¶ ®èi víi thÓ tr¹ng c¬ thÓ. − TiÕp xóc t¹i c¬ quan chÝnh: mçi t¸c nh©n ®éc h¹i cã mét vµi c¬ quan ®Ých, n¬i ®ã chÞu t¸c ®éng cña chóng. Nång ®é chÊt ®éc ë nh÷ng c¬ quan nµy cµng cao, t¸c h¹i cña chóng cµng lín. ViÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng yÕu tè ®éc h¹i t¹i c¬ quan ®Ých kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®¹t ®−îc. Trong mét sè tr−êng hîp, khi cã mèi liªn quan thuËn, chÆt chÏ gi÷a nång ®é chÊt ®éc ë mét sè tæ chøc, dÞch sinh häc dÔ lÊy bÖnh phÈm xÐt nghiÖm (nh− tãc, r¨ng rông cña trÎ em, s÷a m¸u) víi hµm l−îng t¹i c¬ quan ®Ých mét c¸ch gÇn ®óng (vÝ dô: l−îng ch× trong tãc ph¶n ¸nh sù nhiÔm ch× ë tuû x−¬ng - c¬ quan ®Ých). Trong t×m hiÓu tiÕp xóc, trong c«ng nghiÖp nhÊt lµ c«ng nghiÖp sö dông ho¸ chÊt lµm nguyªn liÖu, nhiªn liÖu, cã nh÷ng tr−êng hîp chÊt ®éc chØ lµ chÊt lÉn nhiÔm do ho¸ chÊt sö dông kh«ng tinh khiÕt (vÝ dô: dioxin lÉn trong chÊt g©y rông l¸, diÖt cá; benzen lÉn trong x¨ng...). §¸nh gi¸ s¬ bé ®Þnh tÝnh: §¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh cã nghÜa lµ x¸c ®Þnh xem tiÕp xóc víi yÕu tè g×, trong kho¶ng thêi gian bao l©u vµ tèt h¬n nÕu cã ®−îc nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ c−êng ®é « nhiÔm: v−ît qu¸ møc cho phÐp, v−ît qu¸ møc cho phÐp 2 lÇn, v−ît qu¸ møc cho phÐp trªn 2 lÇn, d−íi møc cho phÐp. Kü thuËt liÖt kª nhanh (rapid inventory technique) ngµy cµng tá ra cã tÝnh thùc tiÔn trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, n¬i thiÕu thèn c¸c kü thuËt ®o ®¹c m«i tr−êng. Nguyªn t¾c cña kü thuËt nµy lµ tÝnh to¸n l−îng chÊt « nhiÔm th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh dùa trªn c¬ së: tæng sè chÊt th¶i tõ mét c¬ së s¶n xuÊt, mét quy tr×nh c«ng nghÖ tû lÖ thuËn víi s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã (møc ®é ho¹t ®éng). Tû lÖ gi÷a l−îng chÊt th¶i víi møc ®é ho¹t ®éng (gäi lµ l−îng th¶i) cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh cho mçi nhµ m¸y, mét quy tr×nh c«ng nghiÖp. Tõ ®©y cho phÐp −íc tÝnh møc 43
th¶i ra mét chÊt ®éc, bôi tõ nhµ m¸y hay mét quy tr×nh c«ng nghÖ ®· biÕt tæng s¶n phÈm lµm ra cña c¬ së ®ã trong mét thêi gian ®Þnh tr−íc. C«ng thøc: e(j) = E(j)/SA Trong ®ã: e(j): l−îng th¶i do chÊt j tÝnh b»ng kg trªn ®¬n vÞ s¶n phÈm trong mét kho¶ng thêi gian (n¨m). E(j): l−îng chÊt th¶i j tÝnh b»ng kg /n¨m. SA: møc ®é ho¹t ®éng tÝnh b»ng ®¬n vÞ s¶n phÈm /n¨m. YÕu tè l−îng th¶i e (j) phô thuéc vµo: − Lo¹i nguån th¶i, lo¹i nhµ m¸y. − Quy tr×nh c«ng nghÖ vµ /hoÆc c¸c chØ sè thiÕt kÕ. − Tuæi cña nguån th¶i, tr×nh ®é c«ng nghÖ. − Lo¹i vµ chÊt l−îng nguyªn liÖu sö dông. − §iÒu kiÖn xung quanh. − Nh÷ng yÕu tè kh¸c vÒ mÉu thiÕt kÕ, hÖ thèng ®iÒu khiÓn. B»ng kü thuËt nµy cho phÐp −íc tÝnh møc ®é « nhiÔm mét c¸ch gi¸n tiÕp song rÊt thùc tÕ vµ ®¸ng tin cËy. §¸nh gi¸ ®Þnh l−îng vÒ tiÕp xóc: §©y lµ ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ chÆt chÏ, ®¸ng tin cËy song tèn kÐm vµ khã thùc hiÖn réng r·i. Khi ®¸nh gi¸ tiÕp xóc cÇn dùa vµo hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng: lµ hÖ thèng lÊy mÉu, ®o ®¹c « nhiÔm mét c¸ch cã hÖ thèng. Trong nghiªn cøu dÞch tÔ häc, hÖ thèng nµy cho phÐp ®¸nh gi¸ gÇn ®óng víi møc tiÕp xóc. Khi thiÕt kÕ hÖ thèng gi¸m s¸t, cÇn ®Æt ra c¸c c©u hái sau: − C¸c chÊt « nhiÔm nµo cÇn ®−îc nghiªn cøu? − LÊy mÉu ph¶i tiÕn hµnh trong c¸c kho¶ng thêi gian bao l©u vµ mÉu ®−îc lÊy bao nhiªu lÇn? − §iÓm lÊy mÉu ph¶i ®Æt ë ®©u? − ChÊt l−îng lÊy mÉu, ph©n tÝch mÉu cÇn theo tiªu chuÈn nµo? − CÇn dïng ph−¬ng tiÖn g× vµ kü thuËt ph©n tÝch nµo? − Trong thùc tÕ, khã cã thÓ ®¹t ®−îc tÊt c¶ nh÷ng yªu cÇu trªn. Còng cã thÓ hÖ thèng lÊy mÉu, theo dâi m«i tr−êng ë n−íc ta ch−a ®¶m b¶o lµ hÖ thèng gi¸m s¸t m«i tr−êng cho dï ®i lÊy mÉu ®Þnh kú hµng n¨m (song sù thay ®æi møc « nhiÔm x¶y ra hµng giê, hµng phót), cã ph©n tÝch mÉu song sè l−îng mÉu th−êng rÊt Ýt, 44