QUẢN LÝ TỔNG HỢP CHẤT THẢI

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:268

Thêm vào BST

Báo xấu

200
lượt xem 71
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Việc quản lý chất thải ở các nước Đông Nam á thường có hai vấn đề chủ yếu : một là làm thế nào thu gom hết chất thải rắn phát sinh và hai là chôn lấp chúng một cách phù hợp với môi trường. Tiêu điểm của cuốn sách này là quản lý tổng hợp chất thải (QLTHCT), đôi khi còn được gọi là quản lý tổng hợp chất thải bền vững (Van de Klundert and Anschutz 2001). QLTHCT là cách tiếp cận mới trong quản lý chất thải, nó đưa ra những cách thức quản lý khác nhau...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: QUẢN LÝ TỔNG HỢP CHẤT THẢI

QUẢN LÝ TỔNG HỢP CHẤT THẢI
PhÇn 1 Lý thuyÕt 9
1 Giíi thiÖu vÒ qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i Virginia Maclaren ViÖc qu¶n lý chÊt th¶i ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸ th−êng cã hai vÊn ®Ò chñ yÕu : mét lµ lµm thÕ nµo thu gom hÕt chÊt th¶i r¾n ph¸t sinh vµ hai lµ ch«n lÊp chóng mét c¸ch phï hîp víi m«i tr−êng. Tiªu ®iÓm cña cuèn s¸ch nµy lµ qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i (QLTHCT), ®«i khi cßn ®−îc gäi lµ qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i bÒn v÷ng (Van de Klundert and Anschutz 2001). QLTHCT lµ c¸ch tiÕp cËn míi trong qu¶n lý chÊt th¶i, nã ®−a ra nh÷ng c¸ch thøc qu¶n lý kh¸c nhau gióp gi¶m bít ®ång thêi søc Ðp vÒ thu gom vµ ch«n lÊp chÊt th¶i. C¸ch tiÕp cËn nµy lµm t¨ng tÝnh bÒn v÷ng c¶ vÒ m«i tr−êng, c¶ vÒ kinh tÕ vµ x· héi cña hÖ thèng qu¶n lý chÊt th¶i nãi chung. ThuËt ng÷ “tæng hîp” cã nghÜa lµ nèi kÕt hay phèi hîp víi nhau. Qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i bao gåm Ýt nhÊt ba lo¹i phèi kÕt hîp sau: (1) Phèi kÕt hîp c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý chÊt th¶i, (2) Phèi kÕt hîp c¸c khÝa c¹nh x· héi, kinh tÕ, luËt ph¸p, chÝnh trÞ, thÓ chÕ, m«i tr−êng vµ c«ng nghÖ trong qu¶n lý chÊt th¶i, vµ (3) Phèi kÕt hîp ý kiÕn, −u tiªn vµ n¨ng lùc cung cÊp dÞch vô cña c¸c nhãm liªn quan. H×nh 1.1 minh ho¹ tõng lo¹i phèi kÕt hîp nµy vµ chóng còng sÏ ®−îc m« t¶ chi tiÕt h¬n ë c¸c môc tiÕp theo. PhÇn cuèi cña ch−¬ng nµy sÏ tr×nh bµy c¸c b−íc lËp kÕ ho¹ch cho QLTHCT vµ th¶o luËn ng¾n vÒ trËt tù QLTHCT. 1.1. Phèi kÕt hîp c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý chÊt th¶i Phèi kÕt hîp c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý chÊt th¶i bæ sung thªm c¸c ph−¬ng ¸n qu¶n lý chÊt th¶i cho c¸ch qu¶n lý truyÒn thèng lµ chØ thu gom råi ch«n lÊp. Gi¶m nguån th¶i, t¸i sö dông, t¸i chÕ, lµm ph©n h÷u c¬ vµ thu håi n¨ng l−îng lµ c¸c chiÕn l−îc chuyÓn dßng vËn ®éng chÊt th¶i ra khái b·i ch«n lÊp do ®ã t¨ng tuæi thä cña b·i ch«n lÊp vµ gi¶m chi phÝ c¶ vÒ kinh tÕ lÉn m«i tr−êng trong qu¶n lý chÊt th¶i. Phèi kÕt hîp c¸c chiÕn l−îc chuyÓn dßng nµy vµo trong quy ho¹ch qu¶n lý chÊt th¶i lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh nhu cÇu vÒ n¨ng lùc thu gom chÊt th¶i vµ tuæi thä cña b·i ch«n lÊp. Thu håi n¨ng l−îng tõ thiªu ®èt chÊt th¶i kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ s¶n xuÊt n¨ng l−îng mµ cßn lµm gi¶m bít khèi l−îng chÊt th¶i ph¶i ch«n lÊp tíi 90%. Tuy vËy, thu håi n¨ng l−îng kh«ng ph¶i lµ 11
ph−¬ng ¸n kh¶ thi vÒ kinh tÕ vµ vÒ kü thuËt khi mµ cßn cã mét tû lÖ chÊt th¶i h÷u c¬ lín trong nguån th¶i. Bëi v× chÊt th¶i h÷u c¬ cã ®é Èm cao, g©y khã kh¨n cho viÖc thiªu ®èt. B¶ng 1.1 lµ vÝ dô minh ho¹ vÒ thµnh phÇn chÊt th¶i h÷u c¬ ë ViÖt Nam. Qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc Gi¶m nguån th¶i T¸i sö dông T¸i chÕ Lµm ph©n h÷u c¬ Thu gom Thu håi n¨ng l−îng C¸c khÝa c¹nh Ch«n lÊp X· héi Kinh tÕ Ph¸p luËt C¸c bªn liªn quan ChÝnh trÞ ChÝnh phñ ThÓ chÕ C«ng nghiÖp M«i tr−êng Céng ®ång ®Þa ph−¬ng C«ng nghÖ C¸c tæ chøc quÇn chóng Khu vùc phi chÝnh quy C¸c tæ chøc céng ®ång C¸c tæ chøc phi chÝnh phñ i hé BÒ n x· v÷ vÒ ng ng vÒ v÷ ki n nh BÒ tÕ BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng H×nh 1.1. Qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i. 12
Khi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh ph¸t triÓn vµ møc tiªu dïng gia t¨ng, tû lÖ giÊy vµ nhùa trong chÊt th¶i còng sÏ t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Khi ®ã c¸c ph−¬ng ph¸p thu håi n¨ng l−îng nh− s¶n xuÊt khÝ sinh häc tõ chÊt th¶i h÷u c¬ cÇn ®−îc nghiªn cøu ¸p dông. B¶ng 1.1. Thµnh phÇn chÊt th¶i r¾n ë mét sè ®« thÞ ë ViÖt Nam n¨m 2002 Thµnh phÇn Thµnh phè Hµ Néi H¶i D−¬ng §ång Nai chÊt th¶i Hå ChÝ Minh H÷u c¬ 49.5% 46,6% 60,1% 71,4% ChÊt tr¬ 19.0% 27,7% 17,1% 5,7% GiÊy 1.9% 5,8% 5,4% 6,2% Nhùa 14,9% 3,4% 3,1% 8,6% Kim lo¹i 6,38% 4,9% 1,24% 1,2% Thñy tinh 6,9% 1,2% 4,1% 6,2% Cao su, da 0,6% 5,8% 3,2% 3,2% ChÊt th¶i nguy h¹i 0,5% 1,4% 1,3% 0,1% Kh¸c 0,4% 3,2% 4,4% 2,3% Nguån: C¸c b¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng cña c¸c Së Tμi nguyªn vμ M«i tr−êng n¨m 2003. Gi¶m nguån th¶i cã nghÜa lµ gi¶m c¶ l−îng th¶i lÉn møc ®é ®éc h¹i cña chÊt th¶i t¹i nguån ph¸t th¶i. Gi¶m nguån th¶i trong c«ng nghiÖp bao gåm gi¶m l−îng th¶i trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. VÝ dô, mét ngµnh c«ng nghiÖp sö dông than ®Ó s¶n xuÊt n¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cã thÓ gi¶m l−îng tro than th¶i ra b»ng c¸ch chuyÓn sang sö dông c¸c thiÕt bÞ tiÕt kiÖm n¨ng l−îng. Gi¶m nguån th¶i trong c«ng nghiÖp còng bao gåm c¶ viÖc s¶n xuÊt s¶n phÈm t¹o Ýt chÊt th¶i khi sö dông chóng. Hé gia ®×nh cã thÓ gi¶m th¶i t¹i nguån lóc hä mua s¶n phÈm t¹o Ýt chÊt th¶i h¬n khi sö dông vµ khi th¶i bá. VÝ dô, mét hé gia ®×nh cã thÓ lùa chän gi÷a hai s¶n phÈm t−¬ng tù, trong ®ã mét s¶n phÈm víi Ýt gãi bäc h¬n th× sù lùa chän s¶n phÈm Ýt bao b× sÏ gióp gi¶m ph¸t th¶i. Mét gi¶i ph¸p chiÕn l−îc thóc ®Èy gi¶m nguån th¶i trong c«ng nghiÖp lµ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh s¶n xuÊt s¹ch h¬n. S¶n xuÊt s¹ch h¬n gióp c«ng nghiÖp 13
nh÷ng c¸ch thøc lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña m×nh th«ng qua gi¶m « nhiÔm t¹i nguån. C¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc kh¸c bao gåm ¸p dông mét møc phÝ cao ®èi víi viÖc ch«n lÊp chÊt th¶i t¹i b·i ch«n lÊp, kÓ c¶ viÖc ¸p dông “tr¸ch nhiÖm më réng cña ng−êi s¶n xuÊt” lµ mét c¸ch thøc ®ßi hái c¸c nhµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp cã tr¸ch nhiÖm xö lý chÊt th¶i tõ s¶n phÈm cña hä (thÝ dô nh− m¸y vi tÝnh hay xe « t«) mµ ng−êi tiªu dïng th¶i bá. C¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc thóc ®Èy hé gia ®×nh gi¶m nguån th¶i cã thÓ tËp trung chñ yÕu vµo gi¸o dôc vµ suy nghÜ hµnh ®éng vÒ viÖc lµm thÕ nµo ®Ó gi¶m ph¸t th¶i trong quyÕt ®Þnh mua hµng cña hä. T¸i sö dông, t¸i chÕ vµ lµm ph©n h÷u c¬ lµ nh÷ng thuËt ng÷ ®ång nghÜa víi viÖc gi¶m nguån th¶i. T¸i sö dông lµ sö dông l¹i s¶n phÈm hay vËt liÖu mµ kh«ng cã sù söa ®æi ®¸ng kÓ. Chóng chØ cÇn lµm s¹ch hoÆc söa ch÷a tr−íc khi sö dông l¹i. T¸i chÕ kh¸c víi t¸i sö dông ë chç nã ®ßi hái sù biÕn ®æi nhiÒu hoÆc chÕ biÕn nhÊt ®Þnh vÒ vËt lý, ho¸ häc hay sinh häc. ChÕ biÕn ph©n h÷u c¬ lµ mét d¹ng cña t¸i chÕ chÊt th¶i bëi v× trong qu¸ tr×nh ñ ph©n c¸c qu¸ tr×nh sinh häc biÕn ®æi chÊt th¶i h÷u c¬ (th−êng lµ thøc ¨n vµ rau qu¶) thµnh ph©n bãn h÷u c¬ giµu dinh d−ìng. MÆc dï ph©n h÷u c¬ cã hµm l−îng dinh d−ìng kh«ng cao nh− ph©n ho¸ häc nh−ng nã rÊt h÷u Ých nh− lµ bé ®iÒu tiÕt chÊt mïn cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. ë ViÖt Nam ho¹t ®éng kinh tÕ kh«ng chÝnh thøc, vÝ dô nh− ho¹t ®éng cña nh÷ng ng−êi thu mua chÊt th¶i lµ c¸c vËt dông cã thÓ t¸i sö dông hoÆc t¸i chÕ. Mét −íc tÝnh vÒ ®ãng gãp kinh tÕ cña khu vùc kh«ng chÝnh thøc ë H¶i Phßng cho thÊy gi¸ trÞ vËt liÖu t¸i chÕ th−¬ng phÈm ë ®©y lµ vµo kho¶ng 2,1 triÖu USD (t−¬ng ®−¬ng 30,152 tû VND) vµo n¨m 2000. C¸c vËt liÖu t¸i chÕ th−¬ng phÈm bao gåm giÊy, kim lo¹i, nhùa vµ thuû tinh. Mét ®iÒu tra kh¸c ®−îc tiÕn hµnh n¨m 1996 ë Hµ Néi (DiGregorio et al. 1997) ®−a ra con sè 6.000 lao ®éng cã thu nhËp tõ c«ng viÖc thu mua chÊt th¶i cho t¸i chÕ vµ t¸i sö dông. Nghiªn cøu nµy −íc tÝnh ho¹t ®éng kh«ng chÝnh thøc nµy ®· gi¶m kho¶ng 20-25% l−îng chÊt th¶i cho c¸c b·i ch«n lÊp, tøc vµo kho¶ng 80.000 tÊn chÊt th¶i mçi n¨m. Mét lîi Ých kinh tÕ bæ sung quan träng tõ ho¹t ®éng kh«ng chÝnh thøc nµy lµ gi¶m bít chi phÝ cña chÝnh quyÒn thµnh phè cho viÖc thu gom chÊt th¶i. MÆc dï khu vùc kh«ng chÝnh thøc hiÖn ®ang ho¹t ®éng tèt trong lÜnh vùc thu gom chÊt th¶i, nh−ng c¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc nh»m thóc ®Èy t¸i sö dông vµ t¸i chÕ vÉn cÇn tÝnh ®Õn nh»m vµo më réng vµ hç trî ph¸t triÓn ho¹t ®éng nµy, nh− gi¸o dôc ng−êi d©n hiÓu biÕt vÒ lîi Ých m«i tr−êng cña viÖc t¸i sö dông vµ t¸i chÕ chÊt th¶i, thùc hiÖn c¸c ch−¬ng tr×nh ph©n lo¹i chÊt th¶i t¹i nguån thµnh lo¹i h÷u c¬ vµ lo¹i v« c¬. Ph©n lo¹i chÊt th¶i t¹i nguån cã thÓ gióp cho viÖc thu mua chÊt th¶i cña ho¹t ®éng kinh doanh kh«ng chÝnh thøc tèt h¬n. Sù ph©n lo¹i 14
t¹i nguån lo¹i chÊt th¶i h÷u c¬ cña c¸c hé gia ®×nh còng gióp Ých cho c¸c ch−¬ng tr×nh chÕ biÕn ph©n h÷u c¬ bëi v× nã ®em l¹i lîi Ých nhiÒu h¬n so víi viÖc chÕ biÕn ph©n h÷u c¬ tõ nguån chÊt th¶i ch−a ®−îc ph©n lo¹i. 12,000 10,000 TriÖu ®ång / n¨m million dong/year 8,000 6,000 4,000 2,000 0 Plastics Nhùa Paper GiÊy Metals Kim lo¹i Glass KÝnh Others Lo¹i kh¸c Nguån: JICA (2001) H×nh 1.2. Gi¸ trÞ vËt liÖu t¸i chÕ th−¬ng phÈm ë H¶i Phßng, 2000. C¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc thóc ®Èy t¸i sö dông vµ t¸i chÕ trong c«ng nghiÖp cã thÓ bao gåm hç trî vÒ thÓ chÕ viÖc trao ®æi chÊt th¶i c«ng nghiÖp. Bªn c¹nh viÖc thõa nhËn chÝnh thøc vÒ sù ®ãng gãp ®¸ng kÓ cña khu vùc kinh tÕ kh«ng chÝnh thøc, sù hç trî cã thÓ th«ng qua cung cÊp tÝn dông nhá cho ho¹t ®éng cña nh÷ng ng−êi lao ®éng thu mua chÊt th¶i. 1.2. Phèi kÕt hîp c¸c khÝa c¹nh x∙ héi, kinh tÕ, luËt ph¸p, chÝnh trÞ, thÓ chÕ, m«i tr−êng vµ c«ng nghÖ trong qu¶n lý chÊt th¶i PhÇn lín c¸c ho¹t ®éng trong qu¶n lý chÊt th¶i lµ c¸c quyÕt ®Þnh vÒ c«ng nghÖ, tµi chÝnh, luËt ph¸p hay c−ìng chÕ thi hµnh, ph¹t hµnh chÝnh. TÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng nµy cÇn ®−îc phèi kÕt hîp vµo trong c¸c quyÕt ®Þnh vÒ qu¶n lý chÊt th¶i. VÝ dô, khi lùa chän ®Þa ®iÓm x©y dùng b·i ch«n lÊp, sÏ lµ kh«ng ®Çy ®ñ khi chØ x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm nµy v× lý do Ýt tèn kÐm. Ng−êi qu¶n lý chÊt th¶i cÇn x¸c ®Þnh c¶ t¸c ®éng m«i tr−êng tiÒm tµng cña mçi ®Þa ®iÓm, t¸c ®éng x· héi ®èi víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng vµ c¶ sù ñng hé cña hä ®èi víi ®Þa ®iÓm ®Ò xuÊt lùa chän. C¸c c«ng nghÖ ch«n lÊp còng ph¶i lµ phï hîp cho vËn hµnh vµ n¨ng lùc thÓ chÕ ph¶i ®ñ ®Ó tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng ®èi víi b·i ch«n lÊp vµ ®Ó quan tr¾c vµ vËn hµnh cã hiÖu qu¶. 15
1.3. Phèi kÕt hîp ý kiÕn vµ −u tiªn vµ phèi kÕt hîp cung cÊp dÞch vô cña c¸c nhãm liªn quan RÊt nhiÒu c¸ nh©n, tËp thÓ vµ tæ chøc sÏ bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c quyÕt ®Þnh vÒ qu¶n lý chÊt th¶i. Qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i ph¶i t×m hiÓu c¸c ý kiÕn vµ ý t−ëng cña c¸c bªn liªn quan bÞ ¶nh h−ëng khi ho¹ch ®Þnh vµ ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc, hay c¸c dù ¸n vÒ qu¶n lý chÊt th¶i r¾n. Ph−¬ng ph¸p ®Ó t×m hiÓu rÊt ®a d¹ng, cã thÓ lµ c¸c héi th¶o, c¸c cuéc häp c«ng khai, c¸c cuéc ®iÒu tra nghiªn cøu, pháng vÊn, ho¹t ®éng cña c¸c ban thÈm ®Þnh, ban t− vÊn. L¾ng nghe vµ hµnh ®éng víi c¸c “®Çu vµo” nh− vËy kh«ng chØ gióp hoµn thiÖn thiÕt kÕ c¸c ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n qu¶n lý chÊt th¶i, mµ cßn lµm t¨ng nhËn thøc vµ t¹o sù ñng hé cña mäi ng−êi bÞ t¸c ®éng ¶nh h−ëng ®èi víi c¸c ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n ®ã. Hép 1.1. C¸ch nghÜ "kh«ng ë s©n sau nhµ t«i" (NIMBY), b·i ch«n lÊp vµ phèi kÕt hîp cña c¸c bªn liªn quan HÇu hÕt c¸c n−íc trªn thÕ giíi ®Òu ph¶i ®èi mÆt víi sù ph¶n ®èi cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng khi tiÕn hµnh lùa chän hoÆc lµ vËn hµnh c¸c b·i ch«n lÊp ë mét ®Þa ph−¬ng nµo ®ã do quan niÖm phæ biÕn cña céng ®ång “kh«ng ë s©n sau nhµ t«i”. ViÖt Nam còng kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Quan ®iÓm “kh«ng ë s©n sau nhµ t«i” rÊt phæ biÕn bëi v× ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ph¶i chÞu c¸c t¸c ®éng xÊu vÒ m«i tr−êng (mïi, tiÕng ån, r¸c, « nhiÔm n−íc, ruåi muçi,…) do viÖc thiÕt kÕ vµ qu¶n lý c¸c b·i ch«n lÊp yÕu kÐm. Thùc tiÔn tiªu hñy chÊt th¶i kh«ng an toµn vµ nhËn thøc vÒ m«i tr−êng cña ng−êi d©n ch−a ®−îc n©ng cao lµ nguyªn nh©n cña c¸c tr−êng hîp “kh«ng ë s©n sau nhµ t«i” ë ViÖt Nam. Mét trong nh÷ng c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy lµ thùc hiÖn ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng mét c¸ch nghiªm tóc tr−íc khi phª duyÖt dù ¸n x©y dùng b·i ch«n lÊp; c©n nh¾c kü l−ìng c¸c ý kiÕn cña tÊt c¶ c¸c bªn liªn quan, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong c¸c giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý. Nguån: B¸o c¸o DiÔn biÕn M«i tr−êng ViÖt Nam 2004 - ChÊt th¶i r¾n KhÝa c¹nh thø hai cña phèi kÕt hîp c¸c bªn liªn quan lµ nhu cÇu vÒ phèi kÕt hîp trong cung cÊp c¸c dÞch vô qu¶n lý chÊt th¶i. ViÖc cung cÊp c¸c dÞch vô nµy cã thÓ bao gåm sù céng t¸c, hîp t¸c cña c¸c tæ chøc céng ®ång, khu vùc phi chÝnh quy, khu vùc t− nh©n vµ chÝnh quyÒn thµnh phè, hoÆc tõng tæ chøc nµy cã thÓ ho¹t ®éng ®éc lËp. TÊt c¶ c¸c bªn liªn quan nµy cã thÓ hç trî nhau vÒ c¸c 16
B¶ng 1.2. Ba vÝ dô vÒ x· héi ho¸ dÞch vô thu gom chÊt th¶i ë Hµ Néi Ph−êng Minh Khai, Ph−êng Thµnh C«ng, Ph−êng Nh©n ChÝnh, §Æc tÝnh HuyÖn Tõ Liªm QuËn §èng §a QuËn Thanh Xu©n D©n sè (ng−êi) 1.200 10.000 18.000 N¨m b¾t ®Çu 1999 2000 1996 Tæ chøc qu¶n lý Ban qu¶n lý ph. Minh HTX vÖ sinh m«i Tæ thu gom chÊt th¶i Khai (BQLMK) tr−êng Thµnh C«ng r¾n Nh©n ChÝnh C¬ cÊu qu¶n lý §¹i diÖn tæ chøc Ban ®iÒu hµnh gåm 16 UBND ®Þa ph−¬ng céng ®ång vµ 3 héi thµnh viªn ®¹i diÖn chØ ®Þnh 3 tæ tr−ëng viªn Héi phô n÷ cña UBND ®Þa d©n phè ph−êng Ph−êng Minh Khai ph−¬ng, Së KHCNMT, Nh©n ChÝnh Héi Phô n÷; bé phËn hµnh chÝnh cã 6 ng−êi Nguån nh©n lùc Héi phô n÷ ®Þa Ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng Héi phô n÷ ®Þa tæ thu gom ph−¬ng ph−¬ng Nguån chi tr¶ Ban qu¶n lý ph−êng C«ng ty MT ®« thÞ C«ng ty MT ®« thÞ trang thiÕt bÞ thu Minh Khai cung cÊp trang thiÕt bÞ cung cÊp xe thu gom gom vµ c¸c ho¹t vµ tr¶ l−¬ng cho ng−êi r¸c lóc ban ®Çu; Tæ ®éng thu gom; UBND ®Þa thu gom chÊt th¶i r¾n ph−¬ng chi tr¶ c¸c Nh©n ChÝnh chi tr¶ kho¶n kh¸c c¸c trang thiÕt bÞ kh¸c (kÓ c¶ xe thu gom r¸c lÇn tiÕp theo) vµ c¸c chi phÝ ho¹t ®éng TÇn suÊt thu 2 ngµy 1 lÇn hµng ngµy hµng ngµy gom PhÝ thu gom 300 VND (1999) 1.000 VND 1.000 VND (tÝnh trªn 1 400 VND (2001) ng−êi/1 th¸ng) 500 VND (2002) Tû lÖ thu ®−îc 98% 65% 70% Ng−êi thu Nh©n viªn Ban qu¶n Ng−êi thu gom Ng−êi thu gom lý ph−êng Minh Khai N¬i tËp kÕt B·i r¸c ®Þa ph−¬ng B·i ch«n lÊp r¸c B·i ch«n lÊp r¸c r¸c th¶i Hµ Néi Hµ Néi Nguån: Richardson (2003) 17
dÞch vô vµ lµm t¨ng hiÖu qu¶ cung cÊp dÞch vô nãi chung. ë ViÖt Nam, nh− ®· nãi ë trªn, khu vùc kh«ng chÝnh thøc gióp gi¶m bít mét phÇn ®¸ng kÓ l−îng chÊt th¶i chë ®Õn ch«n lÊp ë c¸c b·i ch«n lÊp, lµm gi¶m khèi l−îng chÊt th¶i mµ c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ ph¶i thu gom, chuyªn chë, ch«n lÊp. Mét chiÕn l−îc x· héi ho¸ trong qu¶n lý chÊt th¶i ®ang ®−îc thùc hiÖn cã kÕt qu¶ ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam còng lµ biÓu hiÖn cña sù phèi kÕt hîp c¸c bªn liªn quan trong qu¶n lý chÊt th¶i, víi sù tæ chøc hÖ thèng thu gom chÊt th¶i 2 tÇng, lµ: c¸c tæ chøc cña céng ®ång thu gom chÊt th¶i cña c¸c hé d©n vµ tËp trung chÊt th¶i thu gom ë nh÷ng ®iÓm gom nhÊt ®Þnh; c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ sÏ ®¶m nhËn vËn chuyÓn tiÕp chÊt th¶i tõ c¸c ®iÓm gom tíi b·i ch«n lÊp. B¶ng 1.2 lµ mét vµi vÝ dô vÒ ch−¬ng tr×nh thu gom chÊt th¶i dùa vµo céng ®ång. 1.4. LËp kÕ ho¹ch qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i LËp kÕ ho¹ch qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i bao gåm 7 b−íc: B−íc 1: X¸c ®Þnh ®èi t−îng. ë b−íc nµy sÏ x¸c ®Þnh b¶n chÊt vµ ph¹m vi vÊn ®Ò qu¶n lý chÊt th¶i vµ x¸c ®Þnh c¸c bªn liªn quan bÞ ¶nh h−ëng ®Ó lÊy ý kiÕn t− vÊn, tham kh¶o trong mçi b−íc tiÕp theo. B−íc 2: Cñng cè nhËn thøc vÒ c¸c nhu cÇu ®èi víi chÊt th¶i cÇn ®−îc qu¶n lý vµ x¸c ®Þnh thµnh phÇn chÊt th¶i, trong ®ã c¶ chÊt th¶i nguy h¹i cÇn cã thiÕt bÞ qu¶n lý ®Æc biÖt. B−íc 3: X¸c ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng cña c¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc chuyÓn dßng chÊt th¶i tiÒm n¨ng. B−íc 4: C¶i thiÖn c¸c dÞch vô thu gom chÊt th¶i. ë b−íc nµy cÇn l−u ý r»ng c¸c gi¶i ph¸p chiÕn l−îc chuyÓn dßng chÊt th¶i cã thÓ lµm gi¶m nhu cÇu vÒ thu gom mét sè lo¹i chÊt th¶i hoÆc cã thÓ ®ßi hái c¸c dÞch vô thu gom kh¸c nhau nh− dÞch vô thu gom c¸c vËt liÖu ®· ®−îc ph©n lo¹i t¹i nguån. B−íc 5: KiÓm tra viÖc tiÕn hµnh thu håi n¨ng l−îng b»ng thiªu ®èt hay b»ng ph−¬ng ph¸p kh¸c nh− ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt khÝ sinh häc, cã thÝch hîp hay kh«ng. QuyÕt ®Þnh vÒ sù phï hîp nµy sÏ dùa vµo thµnh phÇn chÊt th¶i, sù cã s½n kinh nghiÖm sö dông c«ng nghÖ, t¸c ®éng m«i tr−êng cña c«ng nghÖ vµ tÝnh bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ cña ®Ò xuÊt ¸p dông. 18
B−íc 6: X¸c ®Þnh c¸c ®Þa ®iÓm dù kiÕn b·i ch«n lÊp vµ c¸c trang thiÕt bÞ qu¶n lý víi c¸c tiªu chÝ vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng, lùa chän ®Þa ®iÓm vµ thiÕt kÕ thiÕt bÞ ch«n lÊp hîp vÖ sinh. B−íc 7: ThiÕt lËp c¸c chØ sè (indicators) vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr−êng ®Ó theo dâi, quan tr¾c ®−îc tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cña hÖ thèng qu¶n lý chÊt th¶i. B−íc nµy còng bao gåm c¶ viÖc x¸c ®Þnh kÕ ho¹ch quan tr¾c vµ ®¸nh gi¸ th−êng xuyªn tÝnh hiÖu qu¶ vµ b×nh ®¼ng cña hÖ thèng qu¶n lý chÊt th¶i. TÝnh hiÖu qu¶ lµ hÖ thèng nµy t¹o ra thµnh qu¶ hoÆc t¸c ®éng mong muèn nh− thÕ nµo. TÝnh b×nh ®¼ng lµ h−íng vµo ph©n bæ c«ng b»ng c¸c lîi Ých vµ chi phÝ gi÷a c¸c bªn liªn quan. B¶ng 1.3. Khung c©u hái víi 7 b−íc thùc hiÖn lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i B−íc 1: Ph¹m vi, ®èi t−îng a. Nh»m vµo lo¹i chÊt th¶i nµo? - TÊt c¶ c¸c lo¹i? - ChÊt th¶i c«ng nghiÖp? - ChÊt th¶i gia ®×nh? - ChÊt th¶i ®« thÞ? - ChÊt th¶i th−¬ng m¹i? b. Ph¹m vi thêi gian qu¶n lý? - 10 n¨m? - 20 n¨m? - 50 n¨m? c. Ai lµ c¸c bªn liªn quan bÞ ¶nh h−ëng vµ hä cã thÓ ®−îc huy ®éng tham gia vµo viÖc lËp kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý nh− thÕ nµo? - ChÝnh quyÒn trung −¬ng? - ChÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng? - ChÝnh quyÒn c¬ së? - C¸c tæ chøc thu gom chÊt th¶i? - Ngµnh c«ng nghiÖp? 19
- D©n c−? - Ng−êi nhÆt r¸c vµ thu mua chÊt th¶i? - C¸c tæ chøc céng ®ång vµ phi chÝnh phñ? B−íc 2: Thµnh phÇn chÊt th¶i vµ ph¸t th¶i Cã nh÷ng g× trong chÊt th¶i vµ ph¸t th¶i bao nhiªu hiÖn nay vµ trong thêi gian tíi? B−íc 3: Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc chuyÓn dßng th¶i a. Lµm thÕ nµo gi¶m th¶i t¹i nguån? b. Lµm thÕ nµo thóc ®Èy t¸i sö dông? c. Lµm thÕ nµo thóc ®Èy t¸i chÕ? d. Lµm thÕ nµo hç trî lµm ph©n h÷u c¬ vµ ë ®©u, nh− thÕ nµo? B−íc 4: Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc thu gom chÊt th¶i Lµm thÕ nµo c¶i thiÖn dÞch vô thu gom chÊt th¶i? B−íc 5: Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc thu håi n¨ng l−îng B−íc 6: Gi¶i ph¸p chiÕn l−îc ch«n lÊp Ch«n lÊp chÊt th¶i ë ®©u vµ nh− thÕ nµo? B−íc 7: Quan tr¾c vµ ®¸nh gi¸ Nh÷ng chØ sè (indicators) nµo lµ thÝch hîp ®èi víi viÖc quan tr¾c hÖ thèng QLTHCT vµ viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng cña hÖ thèng nµy ®−îc tiÕn hµnh th−êng xuyªn ra sao? Qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch QLTHCT nªu trªn gi¶ ®Þnh r»ng c¸c c¬ quan qu¶n lý chÊt th¶i cã ®ñ n¨ng lùc thùc hiÖn c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra ë mçi b−íc. NÕu n¨ng lùc nµy kh«ng ®ñ th× ph¶i cã sù ®µo t¹o hoÆc nguån lùc cÇn thiÕt cho viÖc x©y dùng n¨ng lùc. 1.5. X¸c ®Þnh trËt tù trong QLTHCT CÇn ph¶i dµnh −u tiªn nh− thÕ nµo cho mçi chiÕn l−îc ®· nªu ë b¶ng 1.3?. C©u hái nµy ®· tõng lµ ®èi t−îng cña nhiÒu cuéc tranh luËn trong c¸c héi th¶o khoa häc. HiÖn nay mäi ng−êi ®Òu biÕt mét c¸ch tæng thÓ lµ ®èi víi c¸c n−íc c«ng nghiÖp ho¸ cao th× sù −u tiªn hay trËt tù cña c¸c chiÕn l−îc ph¶i b¾t ®Çu tõ gi¶m thiÓu t¹i nguån hoÆc tr¸nh t¹o chÊt th¶i tõ ®Ønh cña th¸p trËt tù vµ kÕt thóc b»ng ch«n lÊp ë ®¸y th¸p (xem h×nh 1.3.). Nãi c¸ch kh¸c, c¸c nhµ qu¶n lý chÊt th¶i ph¶i ®−a nh÷ng g× quan träng nhÊt vµo kÕ ho¹ch gi¶m thiÓu chÊt th¶i t¹i nguån vµ chØ sau khi c¸c chiÕn l−îc kh¸c ®· ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng th× míi tÝnh ®Õn viÖc ®−a l−îng chÊt th¶i cßn l¹i ®i ch«n lÊp t¹i b·i th¶i. Nh÷ng luËn cø khoa häc râ rµng ®· minh chøng cho c¸c lîi Ých vÒ m«i tr−êng cña trËt tù nµy. LuËn 20
cø xuÊt ph¸t tõ ®¸nh gi¸ vßng ®êi cña hÖ thèng qu¶n lý chÊt th¶i ë nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp ho¸ vµ so s¸nh lîi Ých cña t¸i chÕ vµ chÕ biÕn ph©n h÷u c¬ cho ®Õn thiªu ®èt hay ch«n lÊp chÊt th¶i (cã thÓ tham kh¶o Beigl and Salhofer 2004, Finnveden et al. 2004, Moberg et al. 2004, Finnveden and Ekvall 1998). §¸nh gi¸ vßng ®êi lµ qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng ¶nh h−ëng cña s¶n phÈm hay vËt liÖu tíi m«i tr−êng vµ sù tiªu thô n¨ng l−îng tõ "chiÕc n«i" tíi "nÊm må", nghÜa lµ tõ khi s¶n xuÊt ra s¶n phÈm hay vËt liÖu, tr¶i qua sù ph©n phèi, tiªu dïng, t¸i sö dông, t¸i chÕ, thu håi vµ cuèi cïng lµ ch«n lÊp. Phßng tr¸nh Gi¶m thiÓu t¹i nguån Gi¶m thiÓu T¸i chÕ T¸i sö dông hoÆc t¸i chÕ Thiªu ®èt vµ ch«n lÊp Xö lý (USEPA) (Wilson 1996) H×nh 1.3. TrËt tù QLTHCT ®èi víi c¸c n−íc c«ng nghiÖp hãa. Phßng ngõa chÊt th¶i Gi¶m thiÓu ®éc h¹i T¸i sö dông T¸i chÕ, chÕ biÕn ph©n h÷u c¬ Thu håi n¨ng l−îng (thiªu ®èt, yÕm khÝ) Ch«n lÊp (Van de Klundert and Anschutz 2001/WASTE) Môc tiªu ng¾n h¹n Thu gom vµ Ch«n lÊp Môc tiªu dμi h¹n Gi¶m thiÓu chÊt th¶i vµ T¸i chÕ (Schubeler 1996/SKAT) H×nh 1.4. TrËt tù QLTHCT ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn 21
ë h×nh 1.4. ta thÊy 2 trËt tù QLTHCT ®Ò xuÊt cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. TrËt tù thø nhÊt do Van de Klundert vµ Anschutz (2002) ®Ò xuÊt rÊt gièng víi trËt tù ®èi víi c¸c n−íc c«ng nghiÖp ho¸ cao. ThÕ nh−ng c¸c t¸c gi¶ kh¸c, nh− Schubeler (1996) l¹i giíi thiÖu mét trËt tù kh¸c vµ ®Ò xuÊt lµ chiÕn l−îc qu¶n lý chÊt th¶i quan träng nhÊt ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i lµ thu gom tÊt c¶ chÊt th¶i ph¸t sinh t¹i chç bëi v× møc ®é thu gom cã thÓ lµ rÊt thÊp ë c¸c n−íc cã thu nhËp thÊp. ChÊt th¶i kh«ng ®−îc thu gom cã thÓ g©y nguy h¹i ®¸ng kÓ cho m«i tr−êng vµ søc khoÎ. Schubeler còng thÊy r»ng c¶i thiÖn thùc tÕ ch«n lÊp ph¶i lµ chiÕn l−îc −u tiªn hµng ®Çu bëi v× phÇn lín c¸c ph−¬ng tiÖn ch«n lÊp ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ c¸c b·i ch«n lÊp lé thiªn g©y h¹i tíi m«i tr−êng. Ngay c¶ Van de Klundert vµ Anschutz còng nhËn thÊy r»ng trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh th× trËt tù qu¶n lý chÊt th¶i truyÒn thèng do hä ®Ò xuÊt ph¶i ®−îc thay ®æi ®Ó h−íng vµo c¸c vÊn ®Ò ®Æc thï ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn: "Còng gièng nh− mäi chÝnh s¸ch, trËt tù cÇn ph¶i ®−îc ¸p dông víi sù linh ho¹t nhÊt ®Þnh. §«i khi t¸i chÕ l¹i kh«ng h¼n lµ gi¶i ph¸p ®óng vµ c¸c gi¶i ph¸p kh¸c nh− thiªu ®èt l¹i cã thÓ lµ thÝch hîp h¬n ... nh− trong tr−êng hîp chÊt th¶i y tÕ" (Van de Klundert vµ Anschutz 2001: 16). 1.6. KÕt luËn Qu¶n lý tæng hîp chÊt th¶i ®ang ®−îc chÊp nhËn réng r·i vµ lµ c¸ch tiÕp cËn th©n m«i tr−êng trong qu¶n lý chÊt th¶i. LËp kÕ ho¹ch cho QLTHCT cÇn nhiÒu thêi gian h¬n so víi c¸ch lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý chÊt th¶i truyÒn thèng, bëi v× cÇn ph¶i c©n nh¾c ý kiÕn cña c¸c bªn liªn quan vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c chiÕn l−îc qu¶n lý chÊt th¶i kh¸c nhau. Tuy vËy, kÕt qu¶ thu ®−îc l¹i lµ xøng ®¸ng víi c«ng søc bá ra. C¸c ch−¬ng tiÕp theo trong cuèn s¸ch nµy sÏ ®Ò cËp tíi c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña QLTHCT vµ tr×nh bµy c¸c tr−êng hîp nghiªn cøu vÒ QLTHCT ®−îc ¸p dông nh− thÕ nµo vµ cã thÓ cßn ®−îc tiÕp tôc hoµn thiÖn ra sao ë ViÖt Nam, Campuchia, Lµo vµ c¸c n−íc Ch©u ¸ kh¸c. 22
Tμi liÖu tham kh¶o Beigl, P. and Salhofer, S. (2004). Comparison of Ecological Effects and Costs of Communal Waste Management Systems. Resources, Conservation and Recycling 41: 83-102. DiGregorio et al. (1997). Linking Community and Small Enterprise Activities with Urban Waste Management: Hanoi Case Study. WASTE, Urban Expertise Program, Gouda, the Netherlands. Finnveden, G. and Ekvall, T. (1998) Life-Cycle Assessment as a Decision-Support Tool – the Case of recycling Versus Incineration of Paper. Resources, Conservation and Recycling 24: 235-256. Finnveden, G., Johansson, J., Lind, P., and Moberg, A. (2005) Life Cycle Assessment of Energy from Solid Waste – part 1: General Methodology and Results. Journal of Cleaner Production 13(3): 213-229. JICA (2001) The Study on Sanitation Improvement Plan for Haiphong City in the Socialist Republic of Vietnam, Final Report. Moberg, A., Finnveden, G., Johanson, J. and Lind, P. (2004) Life Cycle Assessment of Energy from Solid waste – part 2: Landfilling Compared to other Treatment Methods. Journal of Cleaner Production 13(3): 231-240. Richardson, D. (2003) Community-Based Solid waste Management Systems in Hanoi, Vietnam. Unpublished Research Paper, Faculty of Forestry, University of Toronto Schübeler, P. (1996) Conceptual Framework for Municipal Solid Waste Management in Low-Income Countries, UMP Working Paper Series 9. USEPA (United States Environmental Protection Agency) (1999) Environmental Fact Sheet: Source Reduction of Municipal Waste. USEPA, Washington http://www.epa.gov/epaoswer/non-hw/muncpl/pubs/envfact.pdf Van de Klundert, A. and Anschutz, J. (2001) Integrated Sustainable Waste Management – the Concept. WASTE, Gouda, the Netherlands. Wilson, E.J. (2002) Life Cycle Inventory for Municipal solid Waste management, part 2: MSW Management Scenarios and Modeling. Waste Management and Research 20: 23-36. 23
2 §Æc ®iÓm chÊt th¶i r¾n Virgina Maclaren 2.1. Giíi thiÖu Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cña chÊt th¶i ®−îc tiÕn hµnh nh»m x¸c ®Þnh khèi l−îng vµ chñng lo¹i ph¸t sinh tõ mét sè nguån ®−îc lùa chän vµ mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c cña chÊt th¶i vÝ dô nh− ®é Èm, n¨ng l−îng vµ thµnh phÇn hãa häc. TÊt c¶ c¸c ®Æc ®iÓm trªn ®ãng vai trß rÊt quan träng ®èi víi nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau trong qu¶n lý chÊt th¶i. BiÕt ®−îc khèi l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh lµ bao nhiªu, vÝ dô ë mét ®« thÞ, sÏ gióp chóng ta x¸c ®Þnh ®−îc sè l−îng vµ kÝch cì c¸c lo¹i ph−¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó thu gom chÊt th¶i vµ tuèi thä cña c¸c b·i ch«n lÊp. BiÕt ®−îc thµnh phÇn cÊu t¹o cña chÊt th¶i cã thÓ gióp chóng ta x¸c ®Þnh hoÆc lo¹i bá c¸c ph−¬ng thøc xö lý chÊt th¶i phï hîp vµ kh«ng phï hîp. VÝ dô, nÕu chÊt th¶i cã hµm l−îng h÷u c¬ cao th× chÕ biÕn ph©n compost sÏ lµ ph−¬ng ph¸p thÝch hîp ®Ó xö lý. §ång thêi, nÕu hµm l−îng h÷u c¬ cao th× viÖc thiªu ®èt sÏ kh«ng hîp lý v× ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái nhiÒu nhiªn liÖu. Trong ch−¬ng nµy chóng ta nghiªn cøu sù biÕn ®æi cña qu¸ tr×nh ph¸t sinh chÊt th¶i vµ thµnh phÇn cÊu t¹o cña chÊt th¶i theo kh«ng gian vµ thêi gian, ®ång thêi th¶o luËn vÒ c¸ch ®Þnh l−îng vµ dù ®o¸n khèi l−îng vµ thµnh phÇn cña chÊt th¶i. 2.2. §Þnh nghÜa chÊt th¶i ChÊt th¶i lµ g×? ChÊt th¶i lµ mét ®å vËt kh«ng cßn gi¸ trÞ, c¶ vÒ gi¸ trÞ kinh tÕ vµ "gi¸ trÞ sö dông". Mét ®å vËt cã thÓ kh«ng cã gi¸ trÞ vÒ mÆt kinh tÕ v× kh«ng cã thÞ tr−êng tiªu thô s¶n phÈm ®ã vµ s¶n phÈm hay ®å vËt ®ã kh«ng b¸n ®−îc, nh−ng nã vÉn cã thÓ cã gi¸ trÞ sö dông bëi v× nã cã gi¸ trÞ tinh thÇn ®èi víi mét ng−êi nµo ®ã hoÆc v× hä kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó mua mét ®å vËt kh¸c cã chÊt l−îng tèt h¬n ®Ó thay thÕ c¸i mµ hä ®ang cã. 25
Mét ®å vËt ®−îc coi lµ ®å bá ®i ®èi víi mét ng−êi nµo ®ã vÉn cã thÓ lµ cã gi¸ trÞ ®èi víi ng−êi kh¸c. Ch¼ng h¹n, tói ni l«ng ®· qua sö dông mµ mét hé gia ®×nh th¶i ra cã thÓ lµ nguån thu nhËp ®èi víi nh÷ng ng−êi thu gom chÊt th¶i. 2.3. ChÊt th¶i r¾n ®« thÞ ChÊt th¶i r¾n ®« thÞ bao gåm chÊt th¶i tõ c¸c khu d©n c−, khu vùc bu«n b¸n th−¬ng m¹i vµ khu vùc c«ng nghiÖp. Nã cã thÓ hoÆc kh«ng bao gåm chÊt th¶i x©y dùng vµ chÊt th¶i tõ viÖc ®Ëp ph¸ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng cò. Trong nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt, chÊt th¶i r¾n cßn bao gåm chÊt th¶i c«ng nghiÖp kh«ng nguy h¹i. Th«ng th−êng, c¸c c«ng ty m«i tr−êng ®« thÞ chÞu tr¸ch nhiÖm thu gom chÊt th¶i ®« thÞ nh−ng ®«i khi viÖc thu gom vÉn do c¸c c«ng ty t− nh©n theo hîp ®ång hoÆc tù chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®¶m nhiÖm (®−îc gäi lµ thu gom chÊt th¶i trªn c¬ së céng ®ång). 2.4. ChÊt th¶i nguy h¹i ChÊt th¶i nguy h¹i cã thÓ ph¸t sinh tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau nh−ng hÇu hÕt chóng cã nguån gèc tõ khu vùc c«ng nghiÖp. Nh÷ng nguån ph¸t sinh chÊt th¶i phi c«ng nghiÖp bao gåm hé gia ®×nh, c¸c c¬ quan vµ c¸c khu bu«n b¸n, th−¬ng m¹i. C¸c chÊt th¶i nguy h¹i lµ nh÷ng chÊt cã thÓ g©y nguy hiÓm cho con ng−êi hoÆc c¸c tæ chøc sèng kh¸c v× c¸c chÊt th¶i nµy cã tÝnh chÊt ®éc h¹i, ¨n mßn, dÔ ch¸y næ, dÔ g©y ph¶n øng hoÆc cã tÝnh chÊt bÖnh lý. ChÊt th¶i ®éc h¹i cã thÓ g©y tö vong hoÆc th−¬ng tÝch nghiªm träng khi hÝt thë, ¨n vµ hÊp thô. TÝnh chÊt hãa häc cña c¸c chÊt th¶i cã tÝnh chÊt ¨n mßn cã thÓ ph¸ hñy vËt liÖu vµ c¸c m« trong c¬ thÓ ng−êi ë ®iÓm tiÕp xóc. Cßn c¸c chÊt th¶i bÖnh lý rÊt nguy h¹i v× chóng cã kh¶ n¨ng l©y lan bÖnh tËt. Theo ®Þnh nghÜa, chÊt th¶i phãng x¹ còng lµ c¸c chÊt th¶i nguy h¹i nh−ng chóng th−êng ®−îc ph©n thµnh mét lo¹i riªng v× chóng cã c¸c ®Æc tÝnh hãa häc riªng biÖt vµ tèc ®é ph©n hñy chËm (Maclaren 2004). Do nguy c¬ g©y t¸c h¹i ®èi víi con ng−êi vµ m«i tr−êng nªn c¸c chÊt th¶i nguy h¹i cÇn ®−îc ®Ó t¸ch riªng khái c¸c lo¹i chÊt th¶i kh¸c cµng triÕt ®Ó cµng tèt vµ cÇn ®−îc chuyÓn ®Õn c¸c c¬ së xö lý chÊt th¶i nguy h¹i chuyªn biÖt. 26
2.5. C¸c luång chÊt th¶i tr¸i ng−îc ChÊt th¶i ph¸t sinh tõ mét nguån nhÊt ®Þnh ®−îc gäi lµ mét luång chÊt th¶i. Cã Ýt nhÊt 4 ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a c¸c luång chÊt th¶i cã ¶nh h−ëng ®Õn viÖc lùa chän chÝnh s¸ch qu¶n lý chÊt th¶i. Thø nhÊt lµ kh¸c biÖt vÒ chÊt th¶i ph¸t sinh ë thµnh thÞ so víi chÊt th¶i ph¸t sinh ë n«ng th«n. ChÊt th¶i ®« thÞ th−êng cã Ýt chÊt h÷u c¬ h¬n vµ nhiÒu lo¹i bao gãi vµ chÊt th¶i v¨n phßng h¬n khu vùc n«ng th«n. VÝ dô, n¨m 2003 ë ViÖt Nam, 24% d©n sè cña c¶ n−íc sèng ë khu vùc thµnh thÞ, tuy nhiªn bé phËn d©n sè nµy th¶i ra h¬n 50% (kho¶ng h¬n 6 triÖu tÊn) tæng l−îng chÊt th¶i ®« thÞ cña c¶ n−íc. §iÒu nµy lµ do ®êi sèng cµng cao th× c¸c ho¹t ®éng th−¬ng m¹i, bu«n b¸n cµng nhiÒu vµ tèc ®é c«ng nghiÖp hãa ë c¸c khu vùc ®« thÞ còng m¹nh mÏ h¬n. C¸c ho¹t ®éng nh− vËy còng lµm t¨ng tû lÖ chÊt th¶i nguy h¹i (vÝ dô nh− pin, ¾c quy vµ dung m«i do c¸c hé gia ®×nh th¶i ra) vµ c¸c chÊt th¶i kh«ng ph©n hñy ®−îc (vÝ dô nh− nhùa, kim lo¹i vµ thñy tinh). Tr¸i l¹i, ng−êi d©n ë khu vùc n«ng th«n th¶i ra ch× ë møc gÇn b»ng mét nöa tû lÖ cña c¸c hé gia ®×nh khu vùc thµnh thÞ (0,3 kg/ng−êi/ngµy so víi 0,7 kg/ng−êi/ngµy, vµ hÇu hÕt chÊt th¶i n«ng th«n (99% chÊt th¶i canh t¸c vµ 65% chÊt th¶i gia ®×nh so víi 50% chÊt th¶i gia ®×nh tõ c¸c ®« thÞ) lµ chÊt h÷u c¬ (B¸o c¸o diÔn biÕn m«i tr−êng ViÖt Nam 2004). Mét t−¬ng ph¶n quan träng kh¸c gi÷a c¸c luång chÊt th¶i ®ã lµ sù kh¸c biÖt gi÷a chÊt th¶i sinh ho¹t vµ chÊt th¶i tõ khèi c«ng nghiÖp - th−¬ng m¹i - v¨n phßng (ICI). C¸c luång chÊt th¶i sinh ho¹t cã tÝnh chÊt ®ång nhÊt h¬n vÒ thµnh phÇn cÊu t¹o so víi chÊt th¶i ICI. ë khu vùc d©n c−, chØ cã mét lo¹i nguån ph¸t sinh chÊt th¶i duy nhÊt lµ c¸c hé gia ®×nh, trong khi ®ã ë khu vùc th−¬ng m¹i chÊt th¶i ph¸t sinh tõ 3 lo¹i nguån chñ yÕu: v¨n phßng, c¸c cöa hµng b¸n lÎ vµ c¸c nhµ hµng. Mçi tiÓu khu vùc cã mét lo¹i chÊt th¶i chiÕm ®a sè: giÊy lén trong c¸c v¨n phßng, thøc ¨n thõa trong c¸c nhµ hµng vµ bao gãi trong c¸c cöa hµng b¸n lÎ. Mét kh¸c biÖt n÷a gi÷a khu vùc d©n c− vµ khu vùc th−¬ng m¹i ®ã lµ viÖc x¸c ®Þnh khèi l−îng tiªu chuÈn trªn ®Çu ng−êi trong ph¸t sinh chÊt th¶i ë khu vùc d©n c− ®−îc hiÓu lµ chÊt th¶i ph¸t sinh trªn 1 hé d©n, cßn ë khu vùc ICI th× con sè nµy th−êng ®−îc tÝnh b»ng khèi l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh trªn 1 nh©n c«ng. C¸c møc ph¸t sinh chÊt th¶i trªn mét nh©n c«ng sÏ biÕn ®æi tïy theo lo¹i h×nh ho¹t ®éng th−¬ng m¹i vµ sè nh©n c«ng. Khu vùc th−¬ng m¹i, khèi c¬ quan, v¨n phßng cã kh¸ nhiÒu lo¹i h×nh ho¹t ®éng, vÝ dô nh− c¸c c¬ quan v¨n phßng Nhµ n−íc, th− viÖn, tr−êng häc vµ c¸c thiÕt chÕ v¨n hãa. ChÊt th¶i cña khu vùc nµy cßn bao gåm chÊt th¶i kh«ng nguy 27
h¹i tõ c¸c bÖnh viÖn. GiÊy lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña luång chÊt th¶i trong 3 nguån ®Çu tiªn, tuy nhiªn nguån cßn l¹i cã rÊt nhiÒu luång chÊt th¶i kh¸c nhau. Luång chÊt th¶i c«ng nghiÖp thËm chÝ cßn phøc t¹p vµ kh«ng ®ång nhÊt h¬n so víi c¸c luång chÊt th¶i khèi v¨n phßng vµ th−¬ng m¹i. B¶ng 2.1 d−íi ®©y minh häa sù biÕn ®æi ®¸ng kÓ trong thµnh phÇn cÊu t¹o chÊt th¶i cña ë 3 ngµnh c«ng nghiÖp cña ViÖt Nam. KÕt qu¶ cho thÊy, s¶n xuÊt n¨ng l−îng tõ than th¶i ra phÇn lín khèi l−îng chÊt th¶i, trong khi ®ã, kim lo¹i l¹i cã hµm l−îng cao nhÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp s¶n xuÊt thÐp, cßn c¸c chÊt h÷u c¬ th× cã tû träng cao nhÊt trong khèi l−îng chÊt th¶i cña ngµnh c«ng nghiÖp giÊy vµ bét giÊy, cßn chÊt th¶i v¶i cã tû träng cao nhÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp dÖt may. B¶ng 2.1. Thµnh phÇn cÊu t¹o chÊt th¶i r¾n cña mét sè ngµnh c«ng nghiÖp ViÖt Nam Thµnh phÇn GiÊy vµ bét giÊy DÖt may ThÐp cÊu t¹o chÊt th¶i (n=16) (n=29) (n=7) H÷u c¬ 21,1 5,5% 0% Muéi than, ®Êt vµ ®¸ 74,8% 67,7% 79,0% Kim lo¹i 0,7% 0,5% 20,0% V¶i sîi, giÊy, thñy tinh 1,4% 22,2% 0% C¸c vËt liÖu kh¸c 2,1% 4,1% 0,1% Nguån: MOI et al 2003. 2.6. Kh¸c biÖt vÒ mÆt ®Þa lý trong ph¸t sinh chÊt th¶i vµ thµnh phÇn cÊu t¹o chÊt th¶i Khèi l−îng ph¸t sinh ph¸t sinh chÊt th¶i ë c¸c n−íc cã thu nhËp thÊt th−êng cã xu h−íng thÊp h¬n so víi tû lÖ ë c¸c n−íc cã thu nhËp cao h¬n. §iÒu nµy lµ do ë c¸c n−íc cã thu nhËp cao, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nhiÒu h¬n (vµ do vËy nhiÒu chÊt th¶i c«ng nghiÖp ph¸t sinh h¬n), vµ ngµnh th−¬ng m¹i vµ dÞch vô cµng lín th× møc ®é tiªu thô vµ bao gãi s¶n phÈm cµng cao. BiÓu ®å h×nh 2.1 so s¸nh tû lÖ ph¸t sinh chÊt th¶i trªn ®Çu ng−êi trong 1 ngµy cña 3 thµnh phè §«ng Nam ¸ so víi thµnh phè New York. C¸c sè liÖu chi tiÕt vÒ thµnh phÇn cÊu t¹o 28
vµ ph¸t sinh chÊt th¶i ë mét sè n−íc §«ng Nam ¸ ®−îc tr×nh bµy trong c¸c b¸o c¸o cña Ng©n hµng ThÕ giíi vÒ ViÖt Nam (Ng©n hµng ThÕ giíi cïng mét sè t¸c gi¶ kh¸c, 2004), Philippin (Ng©n hµng ThÕ giíi 2001) vµ Th¸i Lan (Ng©n hµng ThÕ giíi 2003). 3 2.5 capita 2 / ng−êi 1.5 per kgkg 1 0.5 0 Tp. Ho Chi Bangkok Hong New Minh Kong York City City H×nh 2.1. Ph¸t sinh chÊt th¶i ®« thÞ trªn ®Çu ng−êi trong mét ngμy ë mét sè thμnh phè. Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c (2004), Ng©n hµng ThÕ giíi (2003), Së B¶o vÖ M«i tr−êng Hång K«ng (2003)m, Së VÖ sinh Thµnh phè New York (2003). Thµnh phÇn chÊt th¶i cña c¸c n−íc cã thu nhËp thÊp vµ c¸c n−íc cã thu nhËp cao còng cã nhiÒu kh¸c biÖt. ë nh÷ng n−íc cã thu nhËp cao, tû lÖ chÊt th¶i thÊp h¬n ë c¸c n−íc cã thu nhËp thÊp v× trong chÊt th¶i cña c¸c n−íc cã thu nhËp cao cã nhiÒu bao gãi vµ giÊy lén h¬n. VÝ dô nh− ë Cana®a, l−îng chÊt th¶i ®« thÞ trung b×nh tõ c¸c khu vùc thµnh thÞ bao gåm 40% chÊt th¶i h÷u c¬ (Niªn gi¸m Thèng kª Cana®a 2005). ë ViÖt Nam, khèi l−îng chÊt th¶i h÷u c¬ trung b×nh trªn toµn quèc ë khu vùc thµnh thÞ lµ 55% vµ ë khu vùc n«ng th«n lµ 60 - 75% (Ng©n hµng ThÕ giíi vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c, 2004). Mét nguyªn nh©n kh¸c dÉn ®Õn sù thay ®æi trong thµnh phÇn chÊt th¶i cña khu vùc thµnh thÞ chÝnh lµ nguån ph¸t th¶i. VÝ dô, trong biÓu ®å h×nh 2.2, chÊt th¶i cá c©y vµ gç cã tû lÖ cao h¬n trong luång chÊt th¶i ®« thÞ so víi luång th¶i 29