Tài liệu giảng dạy môn Phát triển du lịch bền vững - Trường Cao đẳng Công nghệ TP. HCM

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:49

Thêm vào BST

Báo xấu

4
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu giảng dạy Phát triển du lịch bền vững được biên soạn nhằm giúp người học hiểu được lịch sử các loại hình du lịch, vị trí của du lịch trong phát triển và những đặc trưng cơ bản của lãnh thổ du lịch; đánh giá tác động của du lịch đến môi trường, tính khả năng tải để giảm sức ép của du lịch đến môi trường; khái niệm du lịch bền vững, phát triển bền vững, những nguyên tắc, chính sách, biện pháp, mô hình của du lịch bền vững;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tài liệu giảng dạy môn Phát triển du lịch bền vững - Trường Cao đẳng Công nghệ TP. HCM

BỘ CÔNG THƯƠNG TẬP ĐOÀN DỆT MAY VIỆT NAM TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG NGHỆ TP. HCM KHOA KINH TẾ TÀI LIỆU GIẢNG DẠY PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG TP. Hồ Chí Minh, Năm 2021
MỤC LỤC Chương I: DU LỊCH VÀ MÔI TRƯỜNG Chương này trình bày lịch sử các loại hình du lịch, vị trí của du lịch trong phát triển và những đặc trưng cơ bản của lãnh thổ du lịch. Đánh giá tác động của du lịch đến môi trường, tính khả năng tải để giảm sức ép của du lịch đến môi trường. I. LỊCH SỬ CÁC LOẠI HÌNH DU LỊCH Du lịch xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử loài người, buổi ban đầu thường đi kèm với hoạt động truyền giáo, buôn bán hoặc thám hiểm các vùng đất mới. Việc cung ứng các dịch vụ cho du khách để thu lợi nhuận có lẽ là hình thức cổ xưa nhất của hoạt động du lịch, với mục tiêu ưu tiên hàng đầu là thương mại hóa tối đa các sản phẩm du lịch và không chú ý đến những tác động xấu do du lịch gây ra đối với môi trường. Từ đó xuất hiện hình thức du lịch đầu tiên trong lịch sử du lịch và vẫn còn tồn tại đến ngày nay, tạm gọi là du lịch thương mại hay du lịch ồ ạt (mass tourism). Đầu thập kỷ 80 đã xuất hiện thuật ngữ "Các loại hình du lịch thay thế" (Alternative Tourism), để chỉ một tập hợp các loại hình du lịch có tính đến yếu tô môi trường, bao gồm du lịch xanh, du lịch mềm, du lịch có trách nhiệm... Krippendorf (1975) và Jungk (1980) là những nhà khoa học đầu tiên cảnh báo về những suy thoái sinh thái do hoạt động du lịch gây ra. Chính họ đà đưa ra khái niệm về loại "du lịch rắn - hard tourism" để chỉ loại hình du lịch ồ ạt và "du lịch mềm - soft tourism" để chỉ một chiến lược du lịch mới tôn trọng môi trường. Du lịch cũng như các ngành công nghiệp khác mang tính động, thay đổi theo tiến trình lịch sử và ngày càng xuất hiện nhiều hình thức mới nhằm tiếp cận đến xu hướng chung ngày nay trên toàn thế giới là bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Đối với các nước đang
phát triển, du lịch, đặc biệt là du lịch quốc tế, cũng đang đóng một vai trò không nhỏ theo nghĩa tích cực cũng như tiêu cực trong các hệ tự nhiên, xã hội nhân văn và kinh tế. Khái niệm du lịch bền vững đòi hỏi chúng ta phải xem xét đến vị trí của du lịch trong sự phát triển, để từ đó có thể đạt được 5 mục tiêu và bảo đảm 10 nguyên tắc của loại hình du lịch này. II. VỊ TRÍ CỦA DU LỊCH TRONG PHÁT TRIỂN 1. Tiếp cận kinh tế chính trị Tiếp cận này cho rằng, du lịch thường tạo ra sự mất bình đẳng hiện nay mặc dù có những lợi ích kinh tế đáng kể đối với các nước nghèo. Hướng tiếp cận kinh tế chính trị, như chúng ta đã đề cập, tìm kiếm bên dưới những đặc trưng bề nổi của ngành công nghiệp này bằng việc nghiên cứu những nguyên nhân của các vấn đề. Theo hướng này cần phân tích 2 vấn đề: cách tổ chức ngành du lịch quốc tế và cấu trúc đặc biệt của nền kinh tế các nước đang phát triển. 1.1. Tổ chức của du lịch quốc tế Du lịch ban đầu chủ yếu ra đối từ sở thích đi ra nước ngoài của các tầng lớp trung lưu ở các nước đô thị hóa và các công ty thiên về dịch vụ thị trường đã tự tổ chức chính họ theo cách khai thác tốt nhất nhu cầu này. Ba nhánh chính của ngành công nghiệp này, khách sạn, các hãng hàng không và các công ty du lịch - trong suốt những năm 70 và 80 đã ngày càng có tính xuyên quốc gia, đạt tới mức những doanh nghiệp lớn này có khả năng thống trị tất cả các loại hình doanh nghiệp du lịch khác. Ví dụ, các công ty khách sạn xuyên quốc gia chịu trách nhiệm bành trướng kinh doanh sang thế giới thứ ba, bao gồm các đặc điểm: - Họ hiếm khi đầu tư những khối lượng tư bản lớn vào thế giới thứ ba mà tìm kiếm những khoản như vậy ở các nguồn tư nhân và của chính phủ sở tại, để giảm thiểu rủi ro. - Cơ sở hạ tầng liên quan như đường xá và nguồn điện căn bản đã sẵn có ở trong khu du lịch và kinh phí được lấy từ nguồn địa phương hoặc thông qua các khoản vay nước ngoài. - Dòng khách du lịch cơ bản được đảm bảo thông qua các chiến dịch tiếp thị khắp thế giới. - Các tổ hợp xuyên quốc gia kiếm lợi ở các khách sạn của họ ở thế giới thứ ba thông qua việc chi trả lệ phí quản lý, khoản đầu tư trực tiếp hạn chế và các loại giấy phép, bản quyền và những thỏa thuận dịch vụ. Trong tất cả các trường hợp như vậy thì khả năng của công ty mẹ trong việc rút khỏi các thỏa thuận đó giúp công ty đó đạt được sự kiểm soát có hiệu quả nhất. 1.2. Cấu trúc của nền kinh tế du lịch ở các nước đang phát triển Tiếp cận kinh tế chính trị cho rằng, du lịch quốc tế trong hệ thống kinh tế thế giới được đặc trưng bởi sự mất cân đối. Sự mất cân đối được coi như là hậu quả trực tiếp của thế giới thứ ba trong quá khứ và mẫu hình liên kết thương mại không phù hợp cùng với "ảnh hưởng toàn cầu" thiết lập vào lúc đó. Điểm đặc biệt chú ý là các công ty và chính phủ của các nước phát triển trong giai đoạn hậu thực dân đã và đang duy trì các quan hệ thương mại đặc biệt với một số đối tác thượng lưu nào đó ở các nước thế giới thứ ba. Các đại diện của tầng lớp làm luật này kiếm hầu hết lợi
ích từ sự ăn chia không công bằng về thu nhập và lợi nhuận nằm bên trong nến kinh tế đối ngoại. Bức tranh này mất đi đôi với các hãng nội địa nhỏ và phần đông dân chúng, vốn là những người không có quan hệ chặt với các tầng lớp làm luật nói trên. (John, 1998) 2. Tiếp cận chức năng Tiếp cận chức năng chia nhỏ quá trình du lịch thành 3 thành phần: pha động gồm việc đi tới và rời khỏi điểm du lịch, pha tình liên quan đến việc lưu trú, và phần hậu quả mô tả những tác động chủ yếu về tự nhiên, kinh tế và xã hội đối với môi trường. Các nội dung này được Alister Mathieson và Geoffrey Wall thể hiện như một bộ các thành phần có quan hệ qua lại với liên hệ phản hồi trên toàn hệ thống (1982) (John, 1998) Tiếp cận theo chức năng bắt nguồn từ sự nghiên cứu tác động của du lịch và hoàn toàn thành công trong thể hiện những hậu quả khác nhau liên quan với các công đoạn khác nhau của quá trình du lịch. Tuy vậy, mô hình này ít chú ý tới giải quyết mối quan hệ nhân quả và do cách nhìn trung lập phi chính trị đã làm giảm giá trị của nó trong phân tích tình trạng của thế giới thứ ba. Những hạn chế sinh ra do sử dụng chỉ một hướng tiếp cận là ở mức độ chú ý khác nhau trong hai mô hình tối các vấn đề (tĩnh) của điểm du lịch. Các nhà kinh tế chính trị phát hiện du lịch quốc tế như là một phương tiện khai thác thế giới thứ ba thông qua những hoạt động của các công ty xuyên quốc gia với các dòng chi tiêu lệch lạc và mẫu hình phát triển bất động sản du lịch ở nước ngoài. Ngược lại, tiếp cận chức năng ít quan tâm tối sự bất công trong ngành công nghiệp này, đồng thời tập trung hơn vào mô tả các đặc điểm của du lịch, các tác động khác nhau và các kiểu điểm du lịch. Chính sự tiếp cận tĩnh trong hình 3 có sự lẫn lộn do nó bỏ qua động lực của sự thay đổi ở các điểm du lịch. Không những quy mô của điểm du lịch biến đổi theo thòi gian mà còn có thể chịu ảnh hưởng trở lại khi sự nổi tiếng của điểm du lịch gia tăng đe dọa đến khả năng tải địa phương. Như chúng ta đã đề cập, bức tranh chỉ nổi rõ khi cả hai quan điểm đồng thời được sử dụng. III. NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA LÃNH THỔ DU LỊCH Các điểm du lịch không tự sinh ra từ con số 0. Chúng được hình thành dần dần tại những vị trí có tiềm năng du lịch trong một không gian kinh tê - văn hóa - sinh thái lâu đời. Có trước và tồn tại song song với hoạt động du lịch là những hoạt động sống bình thường của lãnh thổ du lịch. Vì lẽ đó, việc nghiên cứu điểm du lịch không được tách rời với những đặc tính khác của lãnh thổ. Điểm du lịch có ba đặc trưng quan trọng hàng đầu, đó là tính xen ghép, vòng đời và khả năng tải. 1. Tính xen ghép Tính xen ghép có lẽ là đặc trưng hàng đầu của hầu hết các điểm du lịch Việt Nam, không kể các điểm du lịch làng quê, du lịch văn hóa - lễ hội, du lịch phố cổ V.V.... đồng thời là các điểm dân cư, nhiều điểm du lịch thiên nhiên cũng nằm ngay cạnh các khu vực dân cư có những hoạt động kinh tế sôi động: Bãi Cháy, Cát Bà, Đồ Sơn, Tam Đảo, Ba Vì, Sapa... là những ví dụ điển hình. Tính xen ghép khiến cho không gian du lịch và không gian kinh tế - xã
hội của cộng đồng địa phương không thể phân biệt rạch ròi, tác động qua lại giữa du lịch và môi trường cũng khó phân định rõ ràng. Thật khó tính lượng rác thải nào là do khách du lịch, lượng rác thải nào là do nhân dân địa phương thải ra. Bến tàu vừa dùng cho thuyền đánh cá, vừa dùng cho tàu du lịch.v.v... Đặc tính xen ghép khiến cho việc quản lý môi trường, quản lý kinh tế xã hội tại điểm du lịch rất phức tạp, chồng chéo và kém hiệu quả. Tuy nhiên, nếu biết khai thác sử dụng, tính xen ghép có thể mang lại tác dụng tốt trong việc tổ chức tho cộng đồng tham gia vào hoạt động kinh doanh du lịch, củng như coi du lịch như là một động lực kinh tế trong xóa đói giảm nghèo. 2. Vòng đời của điểm du lịch Khái niệm vòng đời được hoàn chỉnh năm 1980 bởi Butler trên cơ sở bổ sung những ý kiến ban đầu của Gilber 1939 và Christaller 1963. Vòng đời lúc đầu gồm 3 giai đoạn: phát hiện, tăng trưởng và suy thoái. Sau đó được chi tiết hóa thành 6 giai đoạn: - Giai đoạn phát hiện (Discovery) - Giai đoạn tham gia (Involvement) - Giai đoạn phát triển (Development) - Giai đoạn hoàn chỉnh (Consolidation) - Giai đoạn quá bão hòa (Stagnation) - Giai đoạn suy tàn (Decline) 2.1. Giai đoạn phát hiện (Discovery) Vòng đòi của khư du lịch mở đầu bằng giai đoạn "phát hiện" ra lãnh thổ du lịch bởi một số ít du khách có tính thích phiêu lưu tìm tòi. Khách du lịch phát hiện và bị thu hút bởi vẻ đẹp tự nhiên của thiên nhiên hoặc đặc trưng văn hóa của cộng đồng địa phương. Tuy nhiên, số lượng du khách còn hạn chế do khu du lịch thiếu cơ sở hạ tầng, phương tiện đi lại cũng như chưa có tổ chức tiếp thị. Thái độ của dân địa phương ở giai đoạn này còn tò mò, thân thiện với du khách. 2.2. Giai đoạn tham gia (Involvement) Xuất hiện các sáng kiến địa phương nhằm đáp ứng nhu cầu của du khách và quảng cáo cho khu du lịch, kết quả là tăng lượng du khách - xuất hiện các mùa du lịch và thị trường du lịch. Nảy sinh sức ép của du lịch lên lĩnh vực dịch vụ công cộng và cơ sở hạ tầng. Quan hệ chủ - khách vẫn thân thiện nhưng đã xuất hiện các dấu hiệu không hài lòng nhau. 2.3. Giai đoạn phát triển (Development) Bùng phát lượng du khách. Khu du lịch được đầu tư lớn với sức mạnh đầu tư từ cơ quan địa phương ban đầu dần dần chuyển vào tay các tổ chức đầu tư bên ngoài. Sự đầu tư ồ ạt từ ngoài khiến cho khu du lịch mất dần các dáng vẻ truyền thông, xuất hiện các dáng vẻ xa lạ (kiến trúc, lối sống...) như là cội nguồn của sự suy thoái sau này. Do sự bùng nổ khách du lịch và kinh doanh khách sạn, nhà hàng, khu du lịch bắt đầu suy giảm chất lượng do sử dụng quá mức tài nguyên và cơ sở hạ tầng. Công tác quy hoạch và kiểm soát quy mô vùng hoặc quy mô nhà nước bắt đầu tham gia vào giải quyết vấn đề. Khu du lịch tham gia vào thị trường marketing du lịch quốc tế và xuất hiện ngày càng nhiều khách quốc tế. Du khách quổc tế ngày
càng phụ thuộc vào sự sắp xếp của các công ty du lịch, ít khả năng chủ động. Du khách bị thương mại hóa, quan hệ giữa du khách và dân địa phương không còn hoàn toàn thân thiện mà đã xuất hiện mối mâu thuẫn, xung đột giữa: - Du khách và dân địa phương - Cơ sở kinh doanh du lịch địa phương và ngoài địa phương - Cơ sở kinh doanh du lịch và cơ sở không tham gia vào du lịch 2.4. Giai đoạn hoàn chỉnh (Consolidation) Tốc độ tàng lượng khách du lịch chững lại, tuy nhiên lượng du khách vẫn tăng và vượt qua dân số địa phương. Khu du lịch được khai thác đến tối đa khả năng, hình thành các trung tâm du lịch thương mại độc lập và riêng biệt không còn chút dáng dấp của môi trường địa lý tự nhiên nào. Wolfe (1952) gọi đây là giai đoạn “ly hôn" giữa trung tâm nghỉ dưỡng du lịch và cảnh quan địa lý. 2.5. Giai đoạn quá bão hòa (Stagnation) Lượng du khách vượt quá khả năng tải của lãnh thổ du lịch, tạo ra sự lộn xộn, xuống cấp của lãnh thổ du lịch. Du khách mới ngày càng ít, chủ yếu là nhóm du khách quen và đám thương gia sử dụng các tiện nghi ở khu du lịch. Các nhà kinh doanh du lịch ráng sức duy trì số lượng du khách, xung đột môi trường căng thẳng khiến du khách không cảm thấy hài lòng. Xuất hiện hàng loạt các vấn đề gay cấn vế môi trường, xã hội và kinh tế. 2.6. Giai đoạn suy tàn (Decline) Du khách chuyển đến các khu du lịch mới. Khu du lịch suy tàn chỉ thu hút được các du khách trong ngày và cuối tuần. Vào giai đoạn này, các nhà kinh doanh du lịch tìm mọi cách để thay mới dịch vụ du lịch. Các sòng bạc - casino xuất hiện như là để cố gắng trẻ hóa khu du lịch và thu hút thêm khách, mở thêm các loại hình mới thu hút khách vào các mùa vắng khách như nghỉ đông, cải tiến quản lý kinh doanh... Các giải pháp này đều nhằm cứu vãn loạt động du lịch của một khu du lịch suy tàn. Mô hình vòng đời là công cụ thuận lợi để xem xét sự phát triển của một khu du lịch, dự báo tương lai của nó để có giải pháp kéo dài giai đoạn phát triển. Sự kéo dài giai đoạn phát triển khiến cho mô hình du lịch thương mại (= du lịch ồ ạt) tiếp cận dần với mô hình du lịch bền vững. 3. Khả năng tải của điểm du lịch Khả năng tải hay sức chứa (carrying capacity) của một điểm du lịch là một khái niệm quan trọng hàng đầu trong quản lý du lịch. Khái niệm về khả năng tải có xuất xứ từ những năm đầu của thập kỷ 60 được coi là bước đi đầu tiên trong quá trình quản lý hoạt động du lịch bơi hội đồng du lịch và môi trường của Anh. Nghị viện Châu Âu (1992) kêu gọi các nước thành viên phải xác định khả năng tải của tất cả các trung tâm du lịch lớn khi xây dựng kế hoạch phát triển du lịch của mình. Như vậy, khả năng tải là số lượng người cực đại mà điểm du lịch có thể chấp nhận, không gây suy thoái hệ sinh thái tự nhiên, không gây xung đột xã hội giữa cộng đồng địa phương và du khách và không gây suy thoái nền kinh tế truyền thông của cộng đồng bản địa. Tùy theo cách tính trên mà ta có 3 giá trị khả năng tải như sau:
- Khả năng tải sinh thái. - Khả năng tải xã hội. - Khả năng tải kinh tế. 3.1. Khả năng tải sinh thái Giá trị này lúc đầu được xác định theo năng lực của hệ sản xuất kinh doanh cung ứng dịch vụ cho du lịch, hoặc năng lực của khu vực có thể tiếp nhận du khách. Ví dụ: số giường nghỉ, khả năng vận tải của đưòng xá, hạ tầng cơ sở, lượng nước cấp, diện tích bãi biển... (Bull, 1991). về sau, khả năng tải sinh thái được mở rộng hơn bằng cách lồng ghép các giá trị sinh thái và môi trường. Theo cách đánh giá này, khả năng tải sinh thái được hiểu là “áp lực sử dụng lãnh thổ du lịch cực đại mà không xảy ra suy thoái”. Điều đó có nghĩa là bất cứ dấu hiệu suy thoái môi trường nào cũng đều chứng tỏ sự vượt quá ngưỡng của khả năng tải. Getz, 1983 cho rằng, khả năng tải sinh thái là “một giới hạn mà vượt qua đó, tài nguyên bắt đầu bị hủy hoại”. 3.2. Khả năng tải xã hội Có hai cách hiểu: Là số lượng du khách được cộng đồng địa phương chấp nhận (chịu đựng được). Số lượng này tùy thuộc vào giới hạn chấp nhận của cộng đồng chứ không phải là số lượng du khách được lãnh thổ du lịch thu hút. Ví dụ: tỷ lệ chấp nhận du khách của các làng du lịch ở Áo là 1/1 (1 chủ/ 1 khách). Đối vói du lịch thì du khách là “thượng đế”, do đó trong khả năng tải xã hội thì sự chấp nhận của du khách nhiều khi quan trọng hơn là sự chấp nhận của cộng đồng bản địa. Số lượng du khách tỷ lệ thuận với niềm vui của du khách trước dịch vụ du lịch và thái độ ân cần của người địa phương. Chính thái độ thiếu niềm nở của người địa phương sẽ làm lượng du khách giảm đi. Xuất phát tù hai cách hiểu trên đây về khả năng tải xã hội, thì hoàn toàn có thể tăng khả năng tải xã hội của điểm du lịch bằng chương trình giáo dục du khách và giáo dục cộng đồng. 3.3. Khả năng tải kinh tế Là khả năng chấp nhận các chức năng du lịch mà không gây phương hại đến các hoạt động mà địa phương mong đợi”(O'Reilly, 1986). Điều đó có nghĩa là nếu hoạt động du lịch gây phương hại đến các hoạt động kinh tế khác của địa phương thì có nghĩa là đã vượt qua khả năng tải. Định nghĩa về khả năng tải kinh tế không thực sự chặt chẽ, vì rất có thể những thiệt hại của các hoạt động kinh tế khác sẽ được bù đắp bằng nguồn lợi của hoạt động du lịch, và điều đó được địa phương chấp nhận. Trừ khả năng tải sinh thái, hiện nay chưa có phương pháp ưu việt nào có khả năng xảc định giá trị chính xác của hai đại lượng khả năng tải xã hội và kinh tế. CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Du lịch đóng vai trò như thế nào trong nền kinh tế? Có các chiến lược phát triển du lịch nào? So sánh các chiến lược đấy. 2. Phân tích những đặc trưng cơ bản của lãnh thổ du lịch. Cần có những chiến lược gì trong vòng đời điểm du lịch. Nêu ví dụ minh họa. 3. Khả năng tải là gì? Cần làm gì để không bị quá tải tại điểm du lịch. Chương II: DU LỊCH BỀN VỮNG Chương này trình bày khái niệm du lịch bền vững, phát triển bền vững, những nguyên tắc, chính sách, biện pháp, mô hình của du lịch bền vững. Thực trạng và định hướng phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam. Xây dựng các mô hình du lịch bền vững dựa trên những nguyên tắc và bộ chỉ thị đánh giá tính bền vững của du lịch, các định hướng để phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam. I. KHÁI NIỆM CHUNG 1. Khái niệm phát triển bền vững Phát triển bền vững là phát triển đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng các nhu cầu đó của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hoà giữa tăng trưởng kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội và bảo vệ môi trường.
Phát triển bền vững bao gồm 4 nội dung chính: tăng trưởng kinh tế; bảo đảm công bằng xã hội; bảo vệ môi trường và tôn trọng các quyền con người. Khái niệm phát triển bền vững được xây dựng trên một nguyên tắc chung của sự tiến bộ loài người - nguyên tắc bảo đảm sự bình đẳng giữa các thế hệ. Phát triển bền vững thể hiện quan điểm nhân văn, hiện đại hơn hẳn so với quan điểm "phát triển bằng bất kì giá nào", bởi phát triển bằng mọi giá, là khai thác tối đa các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho hoạt động phát triển, không tính đến sự ảnh hưởng của nó đến chính quá trình phát triển. Khái niệm phát triển bền vững xuất hiện rõ rệt lần đầu tiên trong “Chiến lược bảo tồn thế giớï của Hiệp hội bảo tổn thiên nhiên quốc tế (IUCN) năm 1980, song mới chỉ chủ yếu đề cập đến vấn đề bền vững sinh thái. Ngày nay, định nghĩa được chấp nhận một cách rộng rãi và cũng là là định nghĩa trong “Báo cáo Brundtland' của Uỷ ban môi trường và phát triển thế giới (WCED) của Liên hợp quốc năm 1987: “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn thương đến khả năng của các thế hệ tương lai đáp ứng các nhu cầu của họ”. Nội hàm về phát triển bền vững được tái khẳng định ở hội nghị thượng đỉnh trái đất về môi trường và phát triển tổ chức ở Rio de Janeiro (Brazil) năm 1992 và được bổ sung, hoàn chỉnh tại Hội nghị Thượng đỉnh thế giới về Phát triển bền vững tổ chức ở Johannesburg (cộng hòa Nam Phi) năm 2002: “Phát triển bền vững” là quá trình phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa 3 mặt của sự phát triển, gồm: phát triển kinh tế (nhất là tăng trưởng kinh tế), phát triển xã hội (nhất là thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội; xoá đói giảm nghèo và giải quyết việc làm) và bảo vệ môi trường (nhất là xử lý, khắc phục ô nhiễm, phục hồi và cải thiện chất lượng môi trường; phòng chống cháy và chặt phá rừng; khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên). Quan niệm về phát triển bền vững dần được hình thành từ thực tiễn đời sống xã hội và có tính tất yếu. Tư duy về phát triển bền vững bắt đầu từ việc nhìn nhận tầm quan trọng của bảo vệ môi trường và tiếp đó là nhận ra sự cần thiết phải giải quyết những bất ổn trong xã hội. Năm 1992, hội nghị thượng đỉnh về môi trường và phát triển của Liên Hợp Quốc được tổ chức ở Rio de Janeiro đề ra chương trình nghị sự toàn cầu cho thế kỷ XXI, theo đó, phát triển bền vững được xác định là: “Một sự phát triển thỏa mãn những nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm hại đến khả năng đáp ứng những nhu cầu của thế hệ tương lai”. Luật bảo vệ môi trường năm 2014 tại Chương I, điều 3, mục 4 đã đưa ra khái niệm về phát triển bền vững như sau: “Phát triển bền vững là phát triển đáp ứng được nhu cầu của hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ tương lai trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, bảo đảm tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường”. Đây là khái niệm có tính tổng quát, nêu bật những yêu cầu và mục tiêu quan trọng nhất của phát triển bền vững, phù hợp với điều kiện và tình hình Việt Nam. Phát triển bền vững bao gồm ba thành phần cơ bản: Môi trường bền vững, xã hội bền vững và kinh tế bền vững.
2. Khái niệm phát triển du lịch bền vững 2.1. Phát triển du lịch bền vững Khái niệm phát triển bền vững được đưa ra khi mâu thuẫn giữa môi trường và phát triển đã trở thành sâu sắc ở nhiều nước trên thế giới do con người đẩy nhanh tốc độ phát triển kinh tế mà không quan tâm đúng mức tới bảo vệ môi trường, bảo vệ các giá trị văn hóa, hài hòa lợi ích các thành phần trong hệ kinh tế, khiến cho những tài nguyên bị sử dụng quá mức đang tiến tới nguy cơ bị cạn kiệt, ô nhiễm môi trường gia tăng đe dọa sự phát triển lâu bền của nhân loại. Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp, sự phát triển của du lịch phụ thuộc rất nhiều vào tài nguyên và môi trường; sự phát triển du lịch và sự phát triển bền vững chung của xã hội có sự tác động biện chứng lẫn nhau. Vì vậy, khái niệm phát triển du lịch bền vững không tách rời khái niệm phát triển bền vững. Du lịch bền vững (Sustainable Tourism) là việc di chuyển và tham quan đến các vùng tự nhiên một cách có trách nhiệm với môi trường để tận hưởng và đánh giá cao tự nhiên (và tất cả những đặc điểm văn hoá kèm theo, có thể là trong quá khứ và cả hiện tại) theo cách khuyến cáo về bảo tồn, có tác động thấp từ du khách và mang lại những lợi ích cho sự tham gia chủ động về kinh tế - xã hội của cộng đồng địa phương. (World Conservation Union, 1996) Khái niệm phát triển bền vững du lịch trên tạp chí kinh tế học Ekonomska Istraživanja với tiêu đề “Du lịch bền vững: Một tài liệu toàn diện”. Theo tác giả Taylor & Francis: “Phát triển bền vững du lịch được áp dụng để cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân bằng cách tối ưu hoá kinh tế địa phương lợi ích, bảo vệ môi trường tự nhiên và xây dựng và cung cấp trải nghiệm chất lượng cao cho khách tham quan”. Phát triển du lịch bền vững được định nghĩa tại Khoản 14 Điều 3 Luật Du lịch 2017 (có hiệu lực từ ngày 01/01/2018). Theo đó: Phát triển du lịch bền vững là sự phát triển du lịch đáp ứng đồng thời các yêu cầu về kinh tế - xã hội và môi trường, bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du lịch, không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu về du lịch trong tương lai. Hay nói một cách đơn giản nhất, du lịch được coi là phát triển bền vững khi nền du lịch đó tốt cho đất nước lúc này và còn bền vững dài lâu mai sau. Mạng lưới tổ chức du lịch thế giới của Liên Hợp Quốc (United Nation World Tourism Organization Network - UNWTO) chỉ ra rằng du lịch bền vững cần phải: - Về môi trường: Sử dụng tốt nhất các tài nguyên môi trường đóng vai trò chủ yếu trong phát triển du lịch, duy trì quá trình sinh thái thiết yếu, và giúp duy trì di sản thiên nhiên và đa dạng sinh học tự nhiên. - Về xã hội và văn hóa: Tôn trọng tính trung thực về xã hội và văn hóa của các cộng đồng địa phương, bảo tồn di sản văn hóa và các giá trị truyền thống đã được xây dựng và đang sống động, và đóng góp vào sự hiểu biết và chia sẻ liên văn hóa. - Về kinh tế: Bảo đảm sự hoạt động kinh tế tồn tại lâu dài, cung cấp những lợi ích kinh tế xã hội tới tất cả những người hưởng lợi và được phân bổ một cách công bằng, bao gồm cả
những nghề nghiệp và cơ hội thu lợi nhuận ổn định và các dịch vụ xã hội cho các cộng đồng địa phương, và đóng góp vào việc xóa đói giảm nghèo. 2.2 . Những mục tiêu cơ bản của phát triển du lịch bền vững Để phát triển du lịch và xây dựng được những nguyên tắc phát triển bền vững trước hết cần xác định được các mục tiêu cơ bản, đó là: Hiệu quả kinh tế: Đảm bảo tính hiệu quả kinh tế và tính cạnh tranh để các doanh nghiệp và các điểm du lịch có khả năng tiếp tục phát triển phồn thịnh và đạt lợi nhuận lâu dài. Phát triển cho địa phương: Tăng tối đa đóng góp của du khách đối với sự phát triển thịnh vượng của nền kinh tế địa phương tại các điểm du lịch, khu du lịch, bao gồm phần tiêu dùng của khách du lịch được giữ lại tại địa phương. Tạo ra việc làm và nâng cao mức thu nhập: Tăng cường số lượng và chất lượng việc làm tại địa phương do ngành du lịch tạo ra và được ngành du lịch hỗ trợ, không có sự phân biệt đối xử về giới và các mặt khác. Công bằng xã hội: Cần có sự phân phối lại lợi ích kinh tế và xã hội thu được từ hoạt động du lịch một cách công bằng và rộng rãi cho tất cả những người trong cộng đồng đáng được hưởng. Đáp ứng sự thỏa mãn của khách du lịch: Cung cấp những dịch vụ an toàn, chất lượng thỏa mãn tối đa các nhu cầu của du khách. Nâng cao vai trò chức năng của đơn vị tổ chức du lịch: Thu hút và trao quyền cho cộng đồng địa phương xây dựng kế hoạch và đề ra các quyết định về quản lý và phát triển du lịch, có sự tham khảo tư vấn của các bên liên quan. An sinh xã hội: Duy trì và tăng cường chất lượng cuộc sống của người dân địa phương, bao gồm cơ cấu tổ chức xã hội và cách tiếp cận các nguồn tài nguyên, hệ thống hỗ trợ đời sống, tránh làm suy thoái và khai thác quá mức môi trường cũng như xã hội dưới mọi hình thức. Bảo tồn các giá trị văn hóa: Tôn trọng và tăng cường giá trị các di sản lịch sử, bản sắc văn hóa dân tộc, truyền thống và những bản sắc đặc biệt của cộng đồng dân cư địa phương tại các điểm du lịch. Bảo vệ tự nhiên: Duy trì và nâng cao chất lượng của cảnh vật, kể cả ở nông thôn cũng như thành thị, tránh để môi trường xuống cấp. Sử dụng hiệu quả các nguồn lực: Giảm thiểu mức sử dụng những nguồn tài nguyên quý hiếm và không thể tái tạo được trong việc phát triển và triển khai các cơ sở, phương tiện và dịch vụ du lịch. Bảo vệ môi trường: Giảm thiểu ô nhiễm không khí, nước, đất và rác thải từ du khách và các hãng du lịch. 3. Ý nghĩa của việc phát triển du lịch bền vững Sự bền vững về kinh tế: Tạo nên sự thịnh vượng cho tất cả mọi tầng lớp xã hội và đạt được hiệu quả giá trị cho tất cả mọi hoạt động kinh tế. Sự bền vững xã hội: Tôn trọng nhân quyền và sự bình đẳng cho tất cả mọi người trong xã hội.
Sự bền vững về môi trường: Bảo vệ và quản lý các nguồn tài nguyên, đặc biệt là các nguồn tài nguyên không thể thay mới và quý hiếm đối với cuộc sống con người. Sự bền vững về văn hóa: Bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống trong đó bao gồm cả văn hoá vật thể và phi vật thể. II. NHỮNG NGUYÊN TẮC CỦA DU LỊCH BỀN VỮNG Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp, tính liên ngành, liên vùng và xã hội hóa cao, muốn phát triển bền vững đòi hỏi sự nỗ lực chung của toàn xã hội. Mục tiêu của phát triển bền vững mang tới sự hài hòa giữa kinh tế - xã hội và môi trường nhưng không làm ảnh hưởng tới tương lai. Để thực hiện những mục tiêu trên, cần xác định được các nguyên tắc của phát triển du lịch bền vững, lấy làm kim chỉ nam cho những hoạt động tiếp theo, giúp du lịch phát triển bền vững trong tương lai. Khai thác sử dụng nguồn lực một cách hợp lý: Nguồn lực là tổng thể vị trí địa lý, tài nguyên thiên nhiên, hệ thống tài sản quốc gia, nguồn nhân lực, đường lối chính sách, vốn và thị trường… ở cả trong nước và ngoài nước có thể được khai thác nhằm phục vụ cho việc phát triển du lịch. Việc sử dụng, bảo tồn bền vững tài nguyên thiên nhiên văn hóa xã hội là hết sức cần thiết đảm bảo cho sự phát triển lâu dài, khai thác phục vụ hoạt động du lịch dựa trên sự tính toán nhu cầu hiện tại. Giảm thiểu sự tiêu thụ quá mức tài nguyên thiên nhiên: Việc tiêu thụ tài nguyên thiên nhiên ở mức vừa đủ một mặt giúp cho việc phục hồi tài nguyên thiên nhiên, mặt khác giảm chất thải ra môi trường. Các tài nguyên thiên nhiên cần được quy hoạch, quản lý tránh sự khai thác một cách ồ ạt hoặc phát triển nóng. Duy trì bảo tồn sự đa dạng thiên nhiên, xã hội và nhân văn: Cần trân trọng tính đa dạng của thiên nhiên, xã hội, môi trường của điểm đến, đảm bảo nhịp độ, quy mô và loại hình phát triển du lịch, để bảo vệ tính đa dạng của văn hóa địa phương. Xem xét quy mô và sức chứa của mỗi vùng, giám sát chặt chẽ các hoạt động du lịch đối với động thực vật, lồng ghép các hoạt động du lịch vào các hoạt động của cộng đồng dân cư, ngăn ngừa sự thay thế các ngành nghề truyền thống lâu đời bằng các ngành nghề hiện đại. Phát triển du lịch phù hợp với văn hóa bản địa, phúc lợi xã hội, nhu cầu của sự phát triển, đảm bảo quy mô, tiến độ của các loại hình du lịch nhằm gia tăng sự hiểu biết lẫn nhau giữa du khách và dân cư sở tại... Phát triển du lịch phải đặt trong quy hoạch tổng thể của kinh tế xã hội: Sự tồn tại lâu dài của ngành du lịch phải nằm trong khuôn khổ chiến lược của quốc gia, vùng, địa phương về kinh tế - xã hội. Để đảm bảo sự phát triển, ngành du lịch cần phải tính tới nhu cầu trước mắt của cả người dân và du khách, trong quy hoạch cần phải thống nhất các mặt kinh tế - xã hội, môi trường, tôn trọng chiến lược của quốc gia, vùng, lãnh thổ, địa phương. Phát triển ngành du lịch phải phù hợp với địa phương, phù hợp với quy hoạch mà địa phương giao cho, sự phát triển đó mới bền vững và lâu dài. Phát triển du lịch phải hỗ trợ kinh tế cho địa phương: Với tính đặc thù liên ngành, phát triển bền vững không phải chỉ riêng nó mà kéo theo nhiều lĩnh vực khác. Trong lĩnh vực du lịch, việc hỗ trợ cho ngành nghề khác không chỉ các
doanh nghiệp trực tiếp tham gia hoạt động du lịch mà còn hỗ trợ rất nhiều doanh nghiệp gián tiếp tham gia vào hoạt động này, từ đó dẫn đến hỗ trợ kinh tế cho địa phương. Thu hút sự tham gia của cộng đồng địa phương vào phát triển bền vững du lịch: Việc tham gia của cộng đồng địa phương là một nhân tố đảm bảo cho phát triển du lịch bền vững. Khi cộng đồng địa phương được tham gia phát triển du lịch sẽ tạo ra nhiều điều kiện thuận lợi cho du lịch, vì sự tham gia của cộng đồng địa phương sẽ gắn quyền lợi và trách nhiệm của mỗi cư dân đối với sự phát triển chung của du lịch. Lấy ý kiến của nhân dân và các đối tượng có liên quan: Tham khảo ý kiến của các bên liên quan và cộng đồng dân cư, các tổ chức trong và ngoài nước, phi chính phủ, chính phủ với các ý kiến cho dự án, là nguyên tắc quan trọng trong việc phát triển du lịch bền vững. Chia sẻ lợi ích của các bên nhằm mục đích hài hòa về lợi ích trong quá trình thực hiện. Chú trọng công tác đào tạo nguồn nhân lực: Với phát triển du lịch bền vững, đào tạo và phát triển nguồn nhân lực là nhiệm vụ vô cùng cần thiết. Lực lượng lao động trong lĩnh vực du lịch đang thiếu hụt một lượng rất lớn, lao động được đào tạo có trình độ chuyên môn chưa đáp ứng được nhu cầu chung của ngành. Một lực lượng lao động đào tạo kỹ năng thành thạo, không những mang lại lợi ích về kinh tế cho ngành mà còn nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch. Coi trọng công tác nghiên cứu khoa học ngành Du lịch: Để du lịch trở thành ngành kinh tế chuyên nghiệp, hiện đại và bền vững, hoạt động nghiên cứu khoa học đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, đào tạo và thực hiện hoạt động phát triển du lịch. Các thành tựu khoa học công nghệ về du lịch trong các lĩnh vực thời gian qua đã trở thành những nền tảng khoa học quan trọng với tính ứng dụng thực tiễn cao, góp phần vào sự phát triển của ngành công nghiệp du lịch. III. CHÍNH SÁCH DU LỊCH BỀN VỮNG TRÊN THẾ GIỚI Khái niệm về du lịch bền vững (DLBV) ngày càng được nhiều tổ chức chính trị trên thế giới chấp nhận, đặc biệt là cộng đồng Châu Âu. Một số giám đốc điều hành của EU đã tham gia trực tiếp vào các vấn đề du lịch và môi trường. Đích thân Tổng giám đốc nhiệm kỳ XI đã soạn thảo các chính sách môi trường. Chương trình hành động môi trường thứ 5 (1992) đã nâng cấp hoạt động phát triển bền vững. Những chú ý đặc biệt đã dành cho mảng du lịch như là một trong 5 mảng quan trọng nhất của chương trình. Vụ du lịch trong Ban giám đốc nhiệm kỳ 23 đặc trách về du lịch và chính sách. Bắt đầu từ 1992, nhưng chính sách du lịch đầu tiên có tính đến môi trường đã được khởi thảo trong phạm vi một chương trình hành động 3 năm. Chính sách quốc gia về du lịch bền vững cũng đã được xây dựng ở Canada. Australia, Hawaii, Ireland, UK. Diễn đàn Liên Hiệp Quốc về môi trường và phát triển (UNCED) năm 1992 tại Braxin đã dành cho DLBV một sự chú ý thích đáng. Trong chương trình 21, Hội đồng lữ hành và du lịch thế giới, tổ chức du lịch Quốc tế và Hội đồng trái đất đã xác nhận 3 công cụ nền tảng để nhằm đạt được mục tiêu bền vững là:
- Đề xuất xây dựng các quy định mới, tăng cường các quy định sẵn có nhằm bảo vệ môi trường và sức khỏe con người. - Sử dụng cơ chế thị trường tự do, trong đó, giá cả hàng hóa và dịch vụ phải bao gồm chi phí môi trường (tài nguyên, sản xuất, sử dụng, tái chế, xả thải... phù hợp với điều kiện của từng quốc gia) - Các chương trình cải tổ công nghiệp tự nguyện, nhằm vào quản lý có trách nhiệm và đạo đức đối với sản phẩm và quá trình sản xuất trên quan điểm tôn trọng môi trường và sức khỏe con người. Đáp ứng chương trình 21, nhiều cơ quan quản lý du lịch cấp địa phương và quốc gia đã phát triển các chiến lược và chính sách cho DLBV. Tuy nhiên, các kế hoạch này gặp phải sức ì đáng kể, do đó hầu như chúng chỉ là những chính sách làm cảnh chứ không hiệu quả. Xuất phát từ tình hình đó, tại hội thảo quốc tế về du lịch bền vững tổ chức tại Lanzarote Tây Ban Nha tháng 4/1995, bản hiến chương DLBV đã được xây dựng nhằm kêu gọi cộng đồng quốc tế, các Chính phủ, các tổ chức công cộng, các cơ quan có thẩm quyền, các nhà chuyên môn, các doanh nghiệp du lịch và kể cả du khách phải quan tâm và tuân thủ chiến lược DLBV. IV. CÁC BIỆN PHÁP TỰ ĐIỀU CHỈNH NHẰM ĐẠT ĐẾN SỰ BỀN VỮNG 1. Tiếp thị và nhãn sinh thái Chiến lược tiếp thị cho DLBV cung cấp đầy đủ và chân thực các thông tin về sản phẩm du lịch, xác định, đánh giá và xem xét toàn diện về cung ứng các tài nguyên thiên nhiên và văn hóa. Mục tiêu chính của quá trình tiếp thị là làm cho du khách nhận thức rõ những tác động có thể gây ra cho môi trường tự nhiên và văn hóa xã hội, huấn luyện du khách trước khi họ lên đường, làm cho hoạt động du lịch phù hợp vói khả năng của khu du lịch về mặt quy mô, số lượng và loại hình du lịch. Nhãn sinh thái của sản phẩm du lịch nhằm tăng cường chiến lược tiếp thị định hướng vào bảo vệ chất lượng môi trường. Nguyên tắc của nhãn sinh thái dựa trên việc xác định các tiêu chuẩn môi trường có thể ứng dụng cho sản phẩm và dịch vụ du lịch. 2. Phát triển một chính sách tiêu thụ có ý nghĩa môi trường Chính sách tiêu thụ xanh vừa mang lại lợi ích cho kinh doanh du lịch, vừa cho nền kinh tế địa phương. Nguyên tắc cơ bản của chính sách này là: - Tránh các sản phẩm sản xuất từ các nguyên liệu gây nguy hại cho môi trường (xịt tóc có CFCS, thú nhồi bông, thịt thú rừng, vật lưu niệm làm từ san hô...). - Chỉ mua những thu thực sự cần và nên ở dạng hàng rời. - Tránh các hành hóa quá nhiều bao bì. - Mua các sản phẩm tái chế hoặc có thể tái chế. - Mua các sản phẩm chất lượng tốt, dùng bên, có thể sửa chữa. - Mua các sản phẩm địa phương. 3. Quản lý năng lượng Các tổ chức du lịch, đặc biệt là nhà hàng, khách sạn, thường sử dụng nhiêu năng lượng, cần kiểm toán để phát hiện những điêu kiện có thể tiết kiệm năng lượng (thay cửa tự đóng mở
bằng cửa mở tay. có hệ thông tự ngắt điện khi khách ra khỏi phòng và tự đóng điện khi khách vào phòng, sử dụng năng lượng mặt trời để sản xuất nước nóng, nhất là chỗ cắm trại...). 4. Tiết kiệm nước Sử dụng hiệu quả nước sinh hoạt, vừa có ý nghĩa môi trường vừa có lợi ích cho kinh doanh, vì nhu cầu sử dụng nước ở khu du lịch thường là rất cao. Nơi có khả năng tiết kiệm nước nhiều nhất là phòng nghỉ của khách, chỗ giặt giũ, nhà bếp, bể bơi và sân Golf (vì đó là những nơi dùng nhiều nước nhất). 5. Quản lý chất thải Chiến lược 3R: Reuse (tái sử dụng), Reduce (giảm xả thải), Recycle (tái chế), gồm các bước: - Kiểm kê chất thải trong khu du lịch, xem xét chi phí thu gom, lượng thải hàng năm, kiểu loại các chất thải độc hại cần phải xử lý riêng. - Tìm cách giảm phát xả riêng cho từng loại: giảm lượng sử dụng, tàng cường tái sử dụng, tái chế, xử lý rác hợp vệ sinh. - Xây dựng một Chương trình hành động "ít xả thải", "Cái gì mang vào sẽ được mang ra" (take in - take out). 6. Giao thông vận tải Tăng cường vận tải công cộng và các phương tiện vận tải mới đáp úng nhu cầu du khách (xe ngựa, xe trâu, đò, thuyền chèo tay...) nhưng tiết kiệm năng lượng và giảm tác động xấu đến môi trường. 7. Đào tạo Đào tạo cán bộ - nhản viên du lịch là cốt lõi của sự thành công DLBV, trong đó quan trọng nhất là chương trình lồng ghép mục tiêu môi trường vào hoạt động kinh doanh du lịch. Phát triển những chương trình đào tạo mới nhằm tăng cường hiểu biết về các đặc trưng văn hóa và thiên nhiên của địa phương, phổ cập các nguyên tắc của DLBV và bảo tồn thiên nhiên là vấn đề bức xúc nhằm đào tạo các thế hệ quản lý kinh doanh du lịch mới. 8. Giáo dục và thòng tin du lịch Cách ứng xử của du khách và thái độ của họ đôi với vùng du lịch là chìa khóa dẫn đến du lịch bền vững. Giữ gìn và khoan dung là những dấu hiệu tốt lành của thái độ du lịch - Vì vậy giải thích, thuyết phục, thông tin và giáo dục là việc làm mà các nhà kinh doanh du lịch phải thường xuyên thực hiện. Phát triển các chương trình đào tạo mới cho cán bộ kinh doanh du lịch để giúp họ thực hiện tốt chức năng này. V. MỘT SỐ MÔ HÌNH DU LỊCH BỀN VỮNG 1. Làng du lịch ở Austria (Hens, 1998) • Tiêu chuẩn chọn lựa (đặc trưng) - Điển hình cho một vùng, có chùa, đền, hay nhà thờ. - Độ cao nhà cửa < 3 tầng. - Kiến trúc: nhà kiểu mới hay cổ phải hài hòa, cân bằng. • Tiêu chuẩn sinh thái
- Nông/lâm nghiệp: cảnh quan tự nhiên được duy trì, hạn chế tối đa sử dụng hóa chất nông nghiệp. - Chất lượng không khí và tiếng ồn: cách xa đường ô tô ít nhất 3 km, đặc biệt là đường cao tốc. - Giao thông: đường dành cho xe đạp, đi bộ, phương tiện công cộng. - Hàng hóa và chất thải: tiến hành tái chế, phân loại rác, tránh bao bì không cần thiết, bán các sản phẩm địa phương. “Chất lượng và trang bị cơ sở hạ tầng: xây dựng hòa hợp với môi trường, phù hợp vói cả người địa phương và trẻ em. • Tiêu chuẩn xã hội và du lịch: - Dân số cực đại của làng < 1.500 người. - Nhà nghỉ: < 25% nhà địa phương. - Số giường nghỉ cực đại = số dân địa phương (1:1). - Tránh xây khách sạn lớn. - Cộng đồng địa phương tích cực tham gia vào các quyết định phát triển du lịch. - Cơ sở hạ tầng cho khách du lịch: có một văn phòng thông tin du lịch, không có hoặc rất ít cơ sở dịch vụ như làm đầu, nướng bánh, tạp phẩm chỉ dành cho du khách; dễ tiếp cận với các tiện nghi môi trường (hệ thống đường mòn, đường đi dạo). 2. ECOMOST: Mô hình du lịch bền vững của cộng đồng Châu Âu (Ecomost = European Community Models of Sustainable Tourism) Mô hình ECOMOST được xây dựng thử nghiệm tại Mallorka, Tây Ban Nha. Đây là một trung tâm du lịch lớn nhất Châu Âu. Mallorka phát triển được là nhờ du lịch: 50% thu nhập nhờ du lịch cuối tuần. Để khắc phục tình trạng suy thoái của ngành du lịch ở Mallorka, một chương trình nghiên cứu xây dựng mô hình DLBV đã được tiến hành. (Nikolova và Hens, 1998) [18]. Theo mô hình ECOMOST, phát triển DLBV cần gắn kết ba mục tiêu chủ yếu là: ♦ Bền vững về mặt sinh thái: bảo tồn sinh thái và đa dạng sinh học - phát triển du lịch cần phải tôn trọng khả năng tải của hệ sinh thái. ♦ Bền vững về văn hóa - xã hội: bảo tồn được bản sắc xã hội, muốn vậy mọi quyết định phải có sự tham gia của cộng đồng. ♦ Bền vững về mặt kinh tế: đảm bảo hiệu quả kinh tế và quản lý tốt tài nguyên sao cho tài nguyên có thể tiếp tục phục vụ cho các thế hệ tương lai. Ba yêu cầu chính nhằm duy trì khu du lịch: ♦ Dân số cần được duy trì hợp lí và giữ bản sắc văn hóa. ♦ Cảnh quan cần duy trì được sự hấp dẫn du khách. ♦ Không làm gì gây hại cho sinh thái. Muốn đạt được ba yêu cầu trên, cần một yêu cầu thứ 4: ♦ Có một cơ chế hành chính hiệu quả. Cơ chế này phải nhằm vào thực hiện các nguyên tắc PTBV, đảm bảo thực thi một kế hoạch hiệu quả và tổng hợp cho phép sự tham gia của cộng đồng vào hoạch định các chính sách du lịch.
ECOMOST đã chia nhỏ các mục tiêu của DLBV thành các thành tố và sau đó các thành tố được nhận diện và đánh giá qua các chỉ thị: ♦ Thành tố văn hóa xã hội: Dân số phù hợp, bảo tồn hiệu quả kinh tế và bảo tồn bản sắc văn hóa. ♦ Thành tố du lịch: Thỏa mãn du khách và các nhà kinh doanh tour du lịch, bảo trì và hiện đại hóa điều kiện ăn ở, giải trí. ♦ Thành tố sinh thái: Khả năng tải, bảo tồn cảnh quan, sự quan tâm đến môi trường ♦ Thành tố chính sách: Đánh giá được chất lượng du lịch, chính sách định hướng sinh thái, quy hoạch vùng, sự tham gia của cộng đồng và các nhóm quyền lợi trong quá trình quy hoạch. ECOMOST xây dựng một kế hoạch hành động cụ thể trong đó chia các hành động dựa vào mức độ ưu tiên và xác định rõ trách nhiệm của các cá nhân và tổ chức liên quan. VII. TỔ CHỨC SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG VÀO QUẢN LÝ VÀ TIẾN HÀNH HOẠT ĐỘNG DU LỊCH Du lịch là lĩnh vực kinh doanh mang khách hàng đến sản phẩm chứ không mang sản phẩm đến khách hàng, sản phẩm ở đây bao gồm không chỉ không gian môi trường nơi cộng đồng địa phương sử dụng hoặc sở hữu, mà còn là chính cộng đồng địa phương với bản sắc văn hóa của họ. Hoạt động du lịch bền vững chỉ thực sự được thực thi nếu cộng đồng địa phương từ vai trò là sản phẩm du lịch hoặc đứng ngoài du lịch được tham gia vào lĩnh vực du lịch dưới dạng: • Tham gia quy hoạch phát triển du lịch. • Tham gia vào việc lập quyết định liên quan đến phát triển của điểm du lịch. • Tham gia hoạt động và quản lý hoạt động du lịch ở những vị trí, ngành nghề thích hợp. Sự không tham gia hoặc tham gia không đầy đủ của cộng đồng địa phương sẽ khiến chính họ trở thành “sản phẩm” bị bán cho hoạt động du lịch, hoặc họ sẽ khai thác tài nguyên du lịch theo kiểu của họ, không có lợi cho du lịch. Trên thực tế, sự tham gia của cộng đồng địa phương thường đòi hỏi nhiều thời gian và trình độ quản lý dự án rất cao, mà cả hai điều đó đều không được những người phụ trách dự án hay chương trình phát triển chào đón và sẵn lòng thực thi, trừ phi họ nhận thức được rằng, sự tham gia của cộng đồng chính là đầu vào đảm bảo thành công của chương trình hay dự án phát triển. VII. ĐÁNH GIÁ TÍNH BỀN VỮNG CỦA DU LỊCH 1. Tiêu chuẩn về sức chứa (Carrying Capacity) Việt Nam hiện nay chưa có bộ tiêu chuẩn về phát triển du lịch bền vững. Khái niệm phát triển bền vững mới được tiếp cận từ thập niên 1980, được khẳng định trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội của đất nước 1991 – 2000, bằng Chỉ thị 36 CT/TW ngày 25/06/1998 của Bộ Chính trị về công tác tăng cường bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Đồng thời, cũng được khẳng định thông qua các chủ trương qua các kỳ đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X, XI, XII, trở thành những định hướng quan trọng cho các
ngành, trong đó có ngành du lịch. Bộ tiêu chí phát triển bền vững là cơ sở quan trọng cho quá trình thực hiện phát triển du lịch bền vững. Sức chứa của điểm đến du lịch (tiếng Anh: Tourism Carrying Capacity) được hiểu đơn giản chính là số lượng người tối đa có thể sử dụng một vị trí du lịch mà không làm nơi đó bị hủy hoại môi trường tự nhiên. Theo Tổ chức du lịch thế giới, sức chứa của một điểm đến là mức độ sử dụng hoặc phát triển du lịch tối đa mà điểm đến có thể hấp thu (chấp nhận) mà không tạo ra sự phá hủy môi trường tự nhiên và các vấn đề kinh tế - xã hội đồng thời không làm giảm chất lương và kinh ̣ nghiệm thu nhận của khách. Ðể “sức chứa” phù hợp với chiến lược phát triển du lịch bền vững thì việc kiểm soát lượng khách du lịch tại một điểm đến sẽ được thực hiện thông qua nhiều biện pháp khác nhau, có những điểm đến cần áp dụng các biện pháp hết sức chặt chẽ kiểm soát số lượng khách tối đa tại một thời điểm bất kỳ, lượng khách tối đa trong một ngày, một năm. Trong nhiều trường hợp khác, việc áp dụng các biện pháp kiểm soát “sức chứa” một cách gián tiếp thông qua việc xây dựng các công trình hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch như hạn chế quy mô các tuyến giao thông, công suất các bãi đỗ xe, quy mô các công trình xây dựng (mật độ sử dụng đất, hệ số sử dụng đất), số lượng khách sạn và phòng khách sạn và các công trình dịch vụ khác lại phù hợp hơn. Do đó, “sức chứa” của khu du lịch quyết định sự tồn tại và phát triển bền vững của khu du lịch và tính toán “sức chứa” trở thành một nhiệm vụ quan trọng trong quá trình lập quy hoạch, đầu tư xây dựng và quản lý phát triển khu du lịch. “Sức chứa” của một điểm đến được xác định bởi nhiều yếu tố khác nhau bao gồm các yếu tố nội tại và các yếu tố bên ngoài, trong đó đặc biệt quan trọng là quy mô không gian của điểm đến/ khu du lịch, tính chất của hoạt động du lịch, mức độ nhạy cảm của môi trường tự nhiên và xã hội, khả năng tổ chức và quản lý hoạt động du lịch... Theo đánh giá của World Bank Việt Nam đang thiếu sản phẩm đa dạng cũng như điểm du lịch đang gây áp lực cho những điểm đến phổ biến nhất, làm tăng rủi ro quá tải. Do tỷ lệ du khách quốc tế tăng cao trong thời gian qua lại trùng hợp thời kỳ du lịch trong nước phát triển mạnh, các điểm đến phổ biến của du khách trong nước đang phải đối mặt áp lực quá tải du lịch ngày càng tăng, đặc biệt trong các tháng có sự trùng lặp về mùa du lịch của khách trong nước và quốc tế, bao gồm thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Khánh Hòa, Quảng Ninh, Quảng Nam và các địa phương khác. Thực chất, khi nhìn vào tỷ lệ tổng lượt khách (trong nước và quốc tế) tính trên đầu người ở các điểm đến đó - chỉ số gián tiếp để đo lường mật độ du khách - ta có thể thấy rõ mật độ du khách tăng mạnh trong 5 năm qua từ mức vốn đã cao. Lưu lượng du khách so với dân số tăng lên cũng được phản ánh qua một số chỉ tiêu cụ thể về quá tải du lịch. Một nghiên cứu gần đây của Travel Bird, nhà cung cấp dịch vụ lữ hành trực tuyến, xếp Hà Nội đứng thứ 5 trên thế giới trong danh sách các thành phố có rủi ro cao về quá tải du lịch và gặp áp lực về năng lực đón du khách, đứng sau những điểm nóng về quá tải du khách như Barcelona, Amsterdam và Venice. Tương tự, một đánh giá phối hợp giữa McKinsey và WTTC về quá tải ở các điểm đến du lịch toàn cầu đã xếp thành phố Hồ Chí
Minh vào nhóm ngũ vị phân hàng đầu về các thành phố có rủi ro cao về trải nghiệm của du khách bị xuống cấp do quá tải. 2. Bộ chỉ thị đánh giá nhanh phát triển du lịch bền vững của WTO Tháng 10/2008, nhà sáng lập đồng thời là chủ tịch Quỹ tài trợ Liên Hợp Quốc (United Nations Foundation), ông Ted Turner, đã tập hợp liên minh rừng nhiệt đới, Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) và tổ chức du lịch thế giới Liên Hợp Quốc (UNWTO) nhằm công bố tiêu chí du lịch bền vững toàn cầu lần đầu tiên tại Hội nghị bảo tồn thế giới của IUCN. Bộ tiêu chí mới này được xây dựng dựa trên cơ sở hàng nghìn các tiêu chí đã được áp dụng thực tiễn hiệu quả trên khắp thế giới. Các tiêu chuẩn này được phát triển để cung cấp một khung hướng dẫn hoạt động du lịch bền vững, giúp các doanh nhân, người tiêu dùng, chính phủ, các tổ chức phi chính phủ và các cơ sở giáo dục bảo đảm rằng hoạt động du lịch là nhằm giúp đỡ chứ không làm hại cộng đồng và môi trường địa phương. Du lịch bền vững đang trên đà phát triển: Nhu cầu tiêu dùng gia tăng, các nhà cung cấp dịch vụ du lịch triển khai ngày càng nhiều chương trình du lịch “xanh”, trong khi các chính phủ cũng đang xây dựng những chính sách nhằm khuyến khích hoạt động du lịch bền vững. Nhưng ý nghĩa thực sự của “du lịch bền vững” là gì? Du lịch bền vững được đánh giá và chứng minh như thế nào nhằm xây dựng được lòng tin của khách hàng, thúc đẩy tính hiệu quả và chống lại những yêu sách không hợp lý? Dự án xây dựng tiêu chuẩn toàn cầu về du lịch bền vững là một nỗ lực nhằm hướng đến mục tiêu giúp mọi người hiểu biết thấu đáo về du lịch bền vững. Đối với các nhà kinh doanh du lịch đó là những tiêu chí đầu tiên cần đạt đến. Tiêu chuẩn du lịch bền vững toàn cầu hướng tới 4 mục tiêu chính: hoạch định phát triển bền vững và hiệu quả, nâng cao lợi ích kinh tế xã hội cho cộng đồng địa phương, gìn giữ di sản văn hóa và giảm thiểu những ảnh hưởng tiêu cực đối với môi trường. Những tiêu chuẩn này là một phần trong các nỗ lực của cộng đồng kinh doanh du lịch trước những thách thức toàn cầu hướng đến mục tiêu phát triển thiên niên kỷ. Xóa đói giảm nghèo và bảo vệ môi trường – bao gồm cả vấn đề biến đổi khí hậu – là những vấn đề chính được đề cập trong bộ tiêu chuẩn này. Bắt đầu từ năm 2007, Hiệp hội tiêu chuẩn toàn cầu về du lịch bền vững – một liên minh với 27 tổ chức thành viên, đã nhóm họp các nhà lãnh đạo để cùng nhau phát triển bộ tiêu chuẩn du lịch bền vững. Trong vòng 15 tháng Hiệp hội này đã trao đổi, thảo luận với các chuyên gia về tính bền vững của ngành du lịch và phân tích 4.500 tiêu chí của hơn 60 chứng chỉ hiện hành với sự tham gia của hơn 80.000 người bao gồm những nhà bảo tồn, các nhà lãnh đạo ngành, các cơ quan chức năng của chính phủ và Liên Hợp Quốc. 2.1. Một số lợi ích của bộ tiêu chuẩn du lịch bền vững toàn cầu Định hướng bền vững hóa các hình thức kinh doanh ở mọi cấp độ và hướng các nhà kinh doanh chọn lựa chương trình du lịch bền vững để đáp ứng tiêu chuẩn toàn cầu. Hướng dẫn các đại lý du lịch chọn lựa nhà cung cấp dịch vụ du lịch bền vững. Giúp đỡ khách hàng nhận biết các hoạt động và chương trình du lịch bền vững.
Cung cấp phương tiện thông tin nhận định về các nhà cung cấp dịch vụ du lịch bền vững. Đảm bảo rằng tiêu chuẩn của chứng chỉ và các chương trình tình nguyện đáp ứng được những tiêu chí đã được công nhận rộng rãi. Chỉ ra điểm khởi đầu để phát triển du lịch bền vững cho các chương trình của chính phủ, tổ chức phi chính phủ và tư nhân. Là cơ sở định hướng cho chương trình giáo dục và đào tạo về du lịch. 2.2. Các tiêu chuẩn du lịch bền vững “Du lịch là một trong những ngành phát triển nhanh nhất và đóng góp lớn nhất cho phát triển bền vững và xoá đói giảm nghèo. Năm 2007 tổng lượng du khách quốc tế đạt mức 900 triệu người, và tổ chức du lịch thế giới Liên Hợp Quốc dự đoán rằng con số này sẽ tăng lên 1,6 tỷ du khách vào năm 2020. Để giảm thiểu tác hại tiêu cực của quá trình phát triển này, đã đến lúc nên biến “tính bền vững” từ lời nói thành hành động cụ thể, và đây là đòi hỏi cấp bách với tất cả những người làm du lịch. Các tiêu chuẩn toàn cầu về du lịch bền vững sẽ là điểm tham chiếu cho toàn bộ ngành du lịch và là bước quan trọng trong việc tạo ra tính bền vững, một tiêu chí không thể tách rời trong phát triển du lịch.” - Francesco Frangialli, Tổng thư kí tổ chức du lịch thế giới Liên Hợp Quốc. Theo các chuyên gia, những tiêu chuẩn này chỉ là bước khởi đầu trong tiến trình hướng đến một tiêu chuẩn chung áp dụng trong tất cả các hình thức hoạt động của du lịch. Bộ tiêu chuẩn này chỉ đưa ra những việc nên làm, song không chỉ ra cách thức thực hiện hay xác định tính khả thi của mục tiêu. Vì vậy, vai trò bổ sung của việc quản lý giám sát cùng với công cụ giáo dục truyền thông và các cách tiếp cận sẽ là những yếu tố không thể thiếu để góp phần hoàn thiện. 2.2.1. Quản lý hiệu quả và bền vững Các công ty du lịch cần thực thi một hệ thống quản lý bền vững, phù hợp với quy mô và thực lực của mình để bao quát các vấn đề về môi trường, văn hóa xã hội, chất lượng, sức khỏe và an toàn. Tuân thủ các điều luật và quy định có liên quan trong khu vực và quốc tế. Tất cả nhân viên được đào tạo định kỳ về vai trò của họ trong quản lý môi trường, văn hóa xã hội, sức khỏe và các thói quen an toàn. Cần đánh giá sự hài lòng của khách hàng để có các biện pháp điều chỉnh phù hợp. Quảng cáo đúng sự thật và không hứa hẹn những điều không có trong chương trình kinh doanh. Thiết kế và thi công cơ sở hạ tầng: (i) Chấp hành những quy định về bảo tồn di sản tại địa phương; (ii) Tôn trọng những di sản thiên nhiên và văn hóa địa phương trong công tác thiết kế, đánh giá tác động, quyền sở hữu đất đai và lợi nhuận thu được; (iii) Áp dụng các phương pháp xây dựng bền vững thích hợp tại địa phương; (iv) Đáp ứng yêu cầu của các cá nhân có nhu cầu đặc biệt.