Tài liệu khuyến ngư Quản lý chất lượng nước trong nuôi trồng thủy sản111111111111

Chia sẻ: Phung Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

140
lượt xem 29
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bộ Thủy sản Viện Nghiên Cứu Nuôi Trồng Thủy Sản 1 Đình Bảng - Từ Sơn - Bắc Ninh Tài liệu khuyến ngư Quản lý chất lượng nước trong NTTS Năm 2004 Bản quyền thuộc phòng Môi trường VNCNTTS1 .Nội dung chương trình: 1. 2. 3. Các yếu tố môi trường trong ao nuôi Quản lý chất lượng nước Thảo luận MỤC LỤC MỤC LỤC....................................................................................................................................... 2 MỞ ĐẦU......................................................................................................................................... 3 1. MỘT SỐ ĐẶC TÍNH CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI .......................................... 3 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. ĐẶC TÍNH LÝ HỌC CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI ......................................... 3 Màu sắc....................................................................................................................................... 3 Độ trong: .................................................................................................................................... 4 Nhiệt độ ...................................................................................................................................... 5...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tài liệu khuyến ngư Quản lý chất lượng nước trong nuôi trồng thủy sản111111111111

Bộ Thủy sản Viện Nghiên Cứu Nuôi Trồng Thủy Sản 1 Đình Bảng - Từ Sơn - Bắc Ninh Tài liệu khuyến ngư Quản lý chất lượng nước trong NTTS Năm 2004 Bản quyền thuộc phòng Môi trường VNCNTTS1
Nội dung chương trình: 1. Các yếu tố môi trường trong ao nuôi 2. Quản lý chất lượng nước 3. Thảo luận MỤC LỤC MỤC LỤC....................................................................................................................................... 2 MỞ ĐẦU......................................................................................................................................... 3 1. MỘT SỐ ĐẶC TÍNH CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI .......................................... 3 2.1. ĐẶC TÍNH LÝ HỌC CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI ......................................... 3 2.2. Màu sắc....................................................................................................................................... 3 2.3. Độ trong: .................................................................................................................................... 4 2.4. Nhiệt độ ...................................................................................................................................... 5 2. ĐẶC TÍNH HOÁ HỌC CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI....................................... 5 3.1. Độ pH : ....................................................................................................................................... 5 3.2. Khí Oxy hoà tan ........................................................................................................................ 6 3.3. Khí độc Hydrosunfure ( H2S ) .................................................................................................. 7 3.4. Độ Kiềm (Alkalinity) và Độ Cứng............................................................................................ 8 3. MUỐI DINH DƯỠNG (ĐẠM, LÂN) CÁC CHẤT HỮU CƠ, SẮT ..................................... 8 4.1. Các dạng Đạm (Nitơ) ................................................................................................................ 8 4.2. Lân PO43- (Phôt phat).............................................................................................................. 10 4.3. Chất hữu cơ - Độ tiêu hao Oxy............................................................................................... 10 4.4. Sắt ( Fe2+, Fe3+ )........................................................................................................................ 11 4. QUẢN LÝ CHẤT LƯỢNG NƯỚC...................................................................................... 11 5.1. Mối quan hệ giữa các yếu tố gây bệnh................................................................................... 11 5.2. Các trở ngại trong quản lý chất lượng nước......................................................................... 14 5.3. Những vấn đề cần làm trong quản lý chất lượng nước NTTS ............................................ 15 5.4. Những yếu tố môi trường cần quan tâm trong ao nuôi ....................................................... 16 5.5. Một số tiêu chuẩn chất lượng nước NTTS (nuôi cá nước ngọt) .......................................... 17 5. MỘT SỐ BIỆN PHÁP XỬ LÝ MÔI TRƯỜNG AO NUÔI ................................................ 17 6.1. Bón vôi khử trùng, diệt tạp khi cải tạo ao............................................................................. 17 6.2. Xử lý các chất độc hại phát sinh trong ao nuôi..................................................................... 18 6.3. Khử trùng triệt để ................................................................................................................... 18 6. THỰC HÀNH VÀ THẢO LUẬN: ....................................................................................... 19 7.1. Thực hành:............................................................................................................................... 19 7.2. Thảo luận: ................................................................................................................................ 19 2
MỞ ĐẦU Nguồn nước có ở khắp mọi nơi, sinh vật sống trong nước, cư trú, di chuyển, tìm kiếm thức ăn. Nước là một tấm vỏ bọc bảo vệ rất an toàn, tránh được những thay đổi đột ngột của thời tiết trên cạn hoặc cái nóng cháy bỏng của mặt trời. Nước hoà tan được nhiều chất vô cơ và hữu cơ. Do đó thuỷ vực chịu ảnh hưởng rất lớn của nền đất, các chất trong đất có thể ngấm ra và khuếch tán vào nước. Vùng trung du và núi đồi thường thuộc loại đất vàng đỏ nâu (gọi là đất đá ong hoá hoặc đất Feralit, Laterit), có nhiều oxit sắt, nên nước ở các ao hồ vùng trung du và miền núi thường bị nhiễm sắt. Vùng ven biển thường bị ảnh hưởng của đất phèn (vùng cửa sông ven biển và các rừng ngập mặn sú, vẹt...) do có Sulfat sắt và sulfat nhôm, không những bị chua mà còn bị nhiễm sắt và sulfua rất độc hại. Thường thấy các loại hình thuỷ vực khác nhau sau đây: + Nước chảy: sông, suối, kênh mương, ruộng bậc thang ... +Nước tĩnh: ao, chuôm, hồ, đầm ... Thuỷ vực vùng triều ven biển bị ảnh hưởng chế độ thuỷ triều, do đó kèm theo thay đổi độ muối. Người ta có thể chủ động sử dụng các loại hình thuỷ vực khác nhau của thiên nhiên hoặc tạo ra ao hồ nhân tạo để nuôi cá, tôm ... Dù sử dụng loại hình nào, người nuôi tôm cá cũng cần hiểu biết về các tính chất của môi trường nước để quản lý tốt cho nuôi cá có hiệu quả cao. I. MỘT SỐ ĐẶC TÍNH CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI 1. MỘT SỐ ĐẶC TÍNH CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI 2.1. ĐẶC TÍNH LÝ HỌC CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI 2.2. Màu sắc. Người nuôi thuỷ sản cần thường xuyên quan sát mầu nước để biết tình trạng ao tốt hay xấu, từ đó quyết định giải pháp thích hợp để nuôi cá đạt hiệu quả cao nhất. Các yếu tố thực sự gây nên mầu của môi trường nước gồm: + Các chất hoà tan có mầu: như mầu vàng nâu đỏ của hợp chất sắt từ đất ngấm ra (thường thấy ở vùng trung du với loại đất đồi đỏ nâu) ... + Các chất vẩn cặn : cát, phù sa, keo đất,... làm nước đục mầu đất. + Các sinh vật phù du : chủ yếu là các tảo phù du (là loại thực vật rất nhỏ bé sống trôi nổi ở trong nước) + Tảo lục và tảo khuê làm nước có mầu xanh lục, 3
+ Tảo lam gây nên mầu xanh lam, + Tảo trần gây nên mầu vàng nâu, + Tảo giáp gây nên mầu nâu hoặc nâu đen. + Các chất mùn bã hữu cơ: thường gây cho nước có mầu đen và mùi thối. Tuỳ theo mức độ ảnh hưởng của các yếu tố trên mà tạo nên màu nước khác nhau. Nước có nhiều phù sa, vẩn cặn hữu cơ, tảo phù du đều là loại giầu dinh dưỡng. Tuy nhiên nếu thấy xuất hiện các màng hoặc váng mỏng trên mặt ao cũng đều không có lợi cho tôm cá phát triển. Cần được loại bỏ ngay bằng cách thay nước sạch hoặc vớt, hết các màng đó khỏi mặt ao. 2.3. Độ trong: Tục ngữ ta có câu "Đục nước béo cò" ngụ ý rằng nước đục là có hại cho tôm cá, khó quan sát được kẻ thù nên dễ bị tiêu diệt. Cũng tương tự ý nghĩa đó, nước đục làm giảm khả năng quan sát của tôm cá để đi tìm kiếm mồi. Tuy nhiên, điều tệ hại nhất là ánh sáng chiếu vào vùng nước bị hạn chế do độ đục lớn, hậu quả là sự quang hợp của tảo phù du bị giảm nghiêm trọng. Tảo phù du là sinh vật sản xuất bậc 1 của thuỷ vực, nhờ có chúng thực hiện quá trình quang hợp mới tạo ra vật chất hữu cơ (dinh dưỡng) cho thuỷ vực, và đồng thời tạo thêm khí oxy cho môi trường nước. Nhưng trong veo nhìn thấy tận đáy ao liệu có tốt không ? Trường hợp này mặc dù ánh sáng có xuyên khá sâu vào vùng nước nhưng nếu không có mặt của tảo phù du để sử dụng năng lượng ánh sáng đó, tất nhiên cũng là phí hoài nguồn năng lượng Trời cho này. Vậy nên chúng ta cần phải hiểu ý nghĩa của việc xác định độ trong, thực chất là giúp ta đánh giá cân đối giữa 2 yêu cầu : Cần có mặt tảo phù du và cũng cần có điều kiện để bức xạ ánh sáng đi sâu vào vùng nước. Đối với các ao nuôi tôm, cá thường có mật độ tảo phù du khá lớn (trên 2 triệu cá thể /lit) do đó độ trong thường thấp (10 - 40 cm). Còn ở các thuỷ vực tự nhiên như : sông, hồ chứa ... mật độ tảo phù du thấp (dưới 1 triệu cá thể/lit) nếu không bị đục bởi keo đất, phù sa thì độ trong thường rất lớn (có thể > 100 cm). Độ trong thích hợp cho ao nuôi cá từ 25- 40 cm Dụng cụ đo độ trong thông dụng là đĩa đo độ trong (Còn gọi là đĩa Setxi), Cách đo : Cầm đầu dây thả từ từ đĩa xuống nước đồng thời quan sát xem mặt trên của đĩa cho tới 4
khi nào mắt ta không phân biệt được ranh giới giữa mầu trắng và mầu đen, khoảng cách từ đĩa đến mặt nước chính là độ trong (tính theo cm). 2.4. Nhiệt độ Nguồn cung cấp nhiệt cho thuỷ vực chủ yếu từ ánh sáng của mặt trời. Chính vì vậy, sự biến động nhiệt độ của môi trường nước có quy luật theo ngày đêm và theo mùa rõ rệt. Nhờ đặc tính lưu giữ nhiệt lớn, nên dao động nhiệt độ của môi trường nước bao giờ cũng ít hơn của không khí trong cùng điều kiện. Nhiệt độ thích hợp cho sự phát triển của hầu hết thuỷ sinh vật ở Việt Nam là trong khoảng 20 - 30 oC. thay đổi đột ngột nhiệt độ trong thời gian ngắn cũng gây sốc cho vật nuôi, đôi khi dẫn đến chết do sốc nhiệt. Dụng cụ thông thường để xác định nhiệt độ là nhiệt kế thuỷ ngân, hoặc nhiệt kế rượu, chia độ 0oC - 100o hoặc 0oC - 50oC. 2. ĐẶC TÍNH HOÁ HỌC CỦA MÔI TRƯỜNG NƯỚC AO NUÔI 3.1. Độ pH : Chúng ta đều đã biết vị chua của chanh, dấm ... (đó là các chất có tính a-xit hay) và ngược lại vị nồng của vôi (đó là chất có tính ba-dơ hay còn gọi tính kiềm). Tính a-xit và tính kiềm là 2 thuộc tính trái ngược nhau, khử tác dụng của nhau. Chẳng hạn khi bị kiến hoặc ong đốt, nọc kiến hoặc ong là chất a- xit làm cho chỗ bị đốt sưng tấy nhức buốt. Nếu ta lấy ngay vôi bôi vào chỗ bị đốt, cảm giác đau sẽ giảm ngay và chỗ đau sẽ nhanh khỏi. A-xit mạnh hay kiềm mạnh đều nguy hiểm cho cơ thể sống. Môi trường nước khi có nhiều a-xit hoà tan sẽ thể hiện tính a-xit, ngược lại có nhiều chất kiềm hoà tan sẽ thể hiện tính kiềm. Nếu các chất này không có mặt, hoặc đồng thời có mặt nhưng khử tác dụng của nhau, sẽ tạo ra môi trường trung tính. Để đặc trưng cho các mức độ diễn biến khác nhau của tính a-xit và tính kiềm của môi trường nước người ta dùng đại lượng "Độ pH". Độ pH của các dung dịch nước biến thiên trong phạm vi từ 1 đến 14 độ kèm theo các thuộc tính như sau : pH 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Axit mạnh axit yếu Trung tính kiềm yếu Kiềm mạnh 5
Độ pH phù hợp cho NTTS từ 6,5 đến 8,5 (cá nước ngọt 7,0 – 8,0) 3.1.1. Nguồn gốc gây nên tính a-xit (pH < 7) của môi trường nước : Nguồn gốc chủ yếu do thành phần đất gây ra. Đất sét có nhiều ô-xit nhôm, đất đồi đỏ nâu có nhiều ô- xit sắt làm cho nước có tính a-xit (vị chua, nước trong hoặc có váng rỉ sắt, độ pH có thể < 6). Những ao mới đào hoặc quá trình cải tạo đào sâu xuống tầng đất sinh phèn (do sú vẹt chết tạo thành), Quá trình tích đọng mùn bã hữu cơ hoặc do bón quá nhiều phân hữu cơ (phân chuồng, phân xanh) trong quá trình nuôi. Quá trình tảo tàn, các hợp chất hữu cơ phân huỷ, đã tạo nên nhiều a-xit mùn và a-xit cacbonic. Biện pháp khử chua thông thường là dùng vôi (vôi bột), các ao mới đào, hoặc nạo vét sâu xuống nền đất sét, đất đồi cần phải khử chua bằng cách bón vôi. 3.1.2. Nguồn gốc gây nên tính kiềm (pH > 7) của môi trường nước : Chủ yếu do tác động của con người, trong quá trình sử dụng vôi để bón cho ruộng đồng hoặc bón lót tẩy ao. Để khắc phục cần tháo bớt nước, thay nước sạch trung tính. Môi trường nghèo dinh dưỡng có thể kết hợp bón phân hữu cơ và lá dầm. Nếu cần thiết phải dùng phèn chua tán nhỏ rồi đổ xuống ao... Ngoài các nguồn gốc trên, độ pH của môi trường cần được chú ý khi bị ảnh hưởng của nước thải công nghiệp và nước thải sinh hoạt. 3.1.3. Phương pháp xác định độ pH : Mọi cách đánh giá qua cảm quan đều không chính xác. Tốt nhất nên dùng phương pháp phân tích hoá học. + Phương pháp đơn giản là dùng các giấy chỉ thị đo pH. + Phương pháp so mầu với dung dịch chỉ thị pH + Phương pháp dùng máy pH meter, . 3.2. Khí Oxy hoà tan . 3.2.1. Có hai nguồn bổ sung Oxy vào môi trường nước : Từ không khí Sự khuếch tán Oxy từ không khí vào nước phụ thuộc vào diện tích mặt thoáng ao nuôi và vào nhiệt độ. + Mặt thoáng càng lớn càng Oxy từ không khí hoà tan vào nước càng nhiều. Mặt nước bị che cớm hoặc bị bèo phủ sẽ làm cho vùng nước bị thiếu Oxy. + Nhiệt độ tăng sự hoà tan của Oxy vào nước bị giảm, và ngược lại nhiệt độ giảm Oxy hoà tan sẽ tăng lên, 6
Do sự quang hợp của tảo ngay trong vùng nước. + Sự quang hợp của tảo và thực vật thủy sinh trong môi trường nước đóng vai trò rất to lớn, vừa chuyển hoá khí độc CO2 thành O2 vừa chuyển hoá năng lượng của ánh sáng mặt trời thành các dạng năng lượng dự trữ của vật chất hữu cơ, tạo sinh khối cho vùng nước. ánh sáng CO2 + H2O Chất hữu cơ của tảo + O2 Diệp lục tố Sự quang hợp của tảo gây ra quy luật biến động ngày đêm của Oxy trong vùng nước: Oxy thấp nhất lúc sáng sớm (4 - 5 giờ) và cao nhất vào khoảng 2 giờ chiều. Chăm bón để duy trì mật độ tảo phù du từ 2 - 5 triệu cá thể /lit, không những làm giầu dinh dưỡng cho ao mà còn tạo ra cơ chế sản xuất Oxy ngay trong vùng nước, giúp tôm cá phát triển tốt, khoẻ mạnh. 3.2.2. Lượng Oxy thích hợp Trong ao nuôi ôxy cần đạt từ 3,0 - 8,0 mg/l. Ngưỡng chịu đựng hàm lượng Oxy thấp của cácc loài tôm ccá cũng rất khác nhau. Hàm lượng Oxy thích hợp cho nuôi cá nước ngọt phải > 3,0 mg/l. 3.2.3. Những yếu tố gây tiêu hao Oxy trong vùng nước + Sự hô hấp của thuỷ sinh vật thường xuyên đòi hỏi phải có đủ Oxy cho quá trình hoạt động sống của chúng. Vì vậy cần giới hạn mật độ nuôi sao cho thích hợp. + Quá trình phân huỷ các chất mùn bã hữu cơ, các thức ăn dư thừa, các xác động thực vật thối rữa,... cũng gây tiêu thụ Oxy rất lớn. Vì vậy chế độ bón phân, cho ăn cần được kiểm tra bằng chỉ tiêu Oxy thường xuyên, tránh cho tôm cá bị thiếu Oxy và nổi đầu vào ban đêm và sáng sớm. Dấu hiệu khi thiếu oxy trongao nuôi là tôm cá bị nổi đầu vào ban đêm và đặc biệt lúc sáng sớm. Nếu sau khi mặt trời lên, mà thấy cá lặn xuống và hoạt động nhanh nhẹn trở lại, chứng tỏ mức thiếu oxy còn ít, chưa nghiêm trọng. Nếu cá vẫn bị nổi đầu cả khi mặt trời lên, và bơi lội kém nhanh nhẹn, chứng tỏ thiếu oxy nghiêm trọng. Cần thay nước sạch, hoặc sử dụng các biện pháp làm thoáng khí, sục khí. 3.3. Khí độc Hydrosunfure ( H2S ) H2S là chất khí, mùi trứng thối, rất độc, hoà tan nhiều trong nước, khi tan thể hiện tính axit yếu. H2S tác động lên cơ thể động vật trước hết chiếm đoạt Oxy trong máu làm con vật chết ngạt, đồng thời tác động lên hệ thần kinh làm con vật bị tê liệt. Hàm lượng gây độc hại khoảng 1 mg H2S/l. Nguồn H2S trong nước chủ yếu từ sự thối rữa của xác chết động vật. Bùn đáy ao quá bẩn khi phân huỷ yếm khí (tức là thiếu Oxy). Bùn đáy vùng đầm lầy luôn có mặt H2S. 7
Cách loại trừ H2S: là làm thoáng khí nước ao, vét bỏ bùn thối, thay nước sạch 3.4. Độ Kiềm (Alkalinity) và Độ Cứng Nồng độ kiềm được biểu thị bằng mgCaCO3/l. Độ kiềm chỉ nồng độ của các ion HCO3-, CO32-, OH- trong nước. (Độ cứng cũng được biểu thị bằng mgCaCO3/l nhưng lại chỉ nồng độ của ion Ca2+ và Mg2+). Thông thường nước có độ kiềm cao thì cũng có độ cứng cao. Tuy nhiên, có rất nhiều trường hợp mẫu nước có hàm lượng kiềm cao nhưng độ cứng thấp và ngược lại. Vì hàm lượng muối cacbonat (CO32-) và bicacbonat (HCO3-) có quan hệ tỉ lệ thuận với sức sản xuất sơ cấp của ao (thực vật phự du), nên các ao nuôi có hàm lượng kiềm cao thường cho năng suất cao hơn. Muốn tăng độ kiềm trong nước ao, trong quá trình nuôi cần bón thêm đá vôi (CaCO3). 3. MUỐI DINH DƯỠNG (ĐẠM, LÂN) CÁC CHẤT HỮU CƠ, SẮT 4.1. Các dạng Đạm (Nitơ) Trong môi trường nước đạm hoà tan dưới các dạng khác nhau: NH4+ + NH3 (Ammoni tổng số), NO3- (nitrat), NO2- (nitrit). Trong đó dạng NH3, NO2- gây độc đối với tôm, cá. Hai dạng còn lại đều không độc và dễ dàng được thực vật hấp thụ. 4.1.1. Amonia tổng số (NH3+NH4) Amonia tổng số trong ao là sản phẩm của: + Sự phân giải các vật chất hữu cơ bởi Vi khuẩn, + Chất thải và sự bài tiết của Tôm, cá Amonia tổng số gồm 2 dạng: NH3 có tính độc đối với tôm, cá và NH4+ không độc. Đạm Amôni (NH4+) Sự có mặt của NH4+ trong nước thiên nhiên rất thấp, thường nhỏ hơn 0,5 mg/l, ở các vùng nước nuôi tôm, cá được chăm bón NH4+ biến động trong khoảng 0 - 6,0 mg/l. Nếu nguồn nước có hàm lượng NH4+ đạt 3,0 mg/l được coi là giầu dinh dưỡng, nếu lớn hơn 4,0 mg/l là bị nhiễm bẩn. Amôniắc (NH3) NH3 độc tăng lên tương ứng với sự tăng nhiệt độ và pH. NH3 phù hợp < 0,1mg/l) Biện pháp phòng tránh và loại trừ : + Giới hạn thức ăn, tỷ lệ phân bón cho ao nuôi, không bón tập chung một chỗ quá nhiều. + Điều chỉnh pH nước < 8,0, và nhiệt độ < 32oC. 8
4.1.2. Nitrite (NO2) Nitrite vừa là sản phẩm của quá trình Nitrate hóa và phản Nitrate hóa, NO2 gây độc cho tôm cá, tác dụng độc khi NO2 kết hợp với Hemoglobine trong máu, hình thành Methemoglobine, làm giảm sự vận chuyển Ô xy tới tế bào Ao nuôi được quản lý tốt hoặc có sục khí, Nitrate thường cao và Nitrite thấp. Ngược lại Nitrite cao phản ánh tình trạng nước xấu, thiếu oxy và nhiễm bẩn. Nitrite gây độc với các động vật nuôi thủy sản ngay cả ở các hàm lượng thấp (0,1 ppm). Biện pháp phòng tránh và loại trừ NO2 + Giới hạn thức ăn, tỷ lệ phân bón cho ao nuôi. + Thay, thêm nước mới, sạch vào ao nuôi. + Điều chỉnh pH nước không vượt quá 8,0 và nhiệt độ không quá 32oC. + Duy trì ổn định độ kiềm, độ cứng trong ao nuôi. 4.1.3. Nitrate (NO3) + Nitrate là sản phẩm cuối cùng trong quá trình ôxy hóa amonia. + Nitrate không độc đối với tôm, cá. Nồng độ có thể tới 3,0 mg/L. Thức ăn Thực vật Thủy sinh Thức ăn Tôm, cá thừa Tảo Nitrate Nước Phân (NO3) tiểu thải Urê Peptides Nitrite Amoni acids (NO2) Ammonia (NH3) Chu trình chuyển hóa Nitơ trong ao nuôi 9
4.2. Lân PO43- (Phôt phat) Hợp chất lân hoà tan trong nước chủ yếu dưới dạng các muối phôt phat ( PO43- , HPO42- , H2PO4- ), chúng ta thường xác định dưới dạng PO43- . Nguồn gốc thường từ đất ngấm ra, từ quá trình phân huỷ các mùn bã hữu cơ, và cũng do con người bón thêm vào vùng nước. Sự biến động của PO43- trong nước thiên nhiên từ 0 - 1,0 mg/l, các vùng nước nuôi cá được chăm bón có thể có hàm lượng PO43- cao hơn nhiều. Hàm lượng thích hợp cho nuôi cá, tôm thường xuyên được duy trì ở mức 0,5 mg/l. 4.3. Chất hữu cơ - Độ tiêu hao Oxy Trong thuỷ vực tự nhiên và trong các ao nuôi cá, bên cạnh quá trình hô hấp của thuỷ sinh vật làm giảm lượng Oxy, người ta còn phải chú ý tới quá trình biến đổi của các chất hữu cơ (biến đổi hoá học và sinh học) cũng gây tiêu hao Oxy rất lớn. Nếu không theo dõi kiểm soát chúng, sẽ rất dễ dàng gặp tình trạng thiếu hụt Oxy nghiêm trọng, nhiều khi làm tôm cá chết ngạt hàng loạt. Đặc biệt ở các ao nuôi cá dùng nước thải từ khu dân cư hoặc từ đô thị. Nước có nhiều chất hữu cơ (do tích đọng mùn bã quá nhiều, do bón phân chuồng nhiều, do cho thừa nhiều thức ăn, do dùng nước thải quá đặc ...) thường có mầu đen và mùi thối. Chú ý : Đơn vị đo độ tiêu hao Oxy (viết tắt theo hoá học là COD) cũng được tính theo miligam Oxy trên lít , được xác định bởi các cán bộ chuyên môn. Khoảng phù hợp Chỉ tiêu hàm lượng chất hữu cơ COD thích hợp cho nuôi cá là 10 - 20 mg O2 /l. Nếu hàm lượng này nhỏ hơn 5 mgO2/l là nghèo dinh dưỡng, hàm lượng trong khoảng 20 - 30 mgO2/l là giầu dinh dưỡng, còn nếu lớn hơn 30 mg O2/l là nhiễm bẩn. Các biện pháp khắc phục khi nước bị nhiễm bẩn chất hữu cơ : + Ngừng bón phân, ngừng cho thức ăn. + Thêm nước sạch, nếu cần phải thay nước cũ bằng nguồn nước sạch mới. + Dùng các biện pháp làm thoáng khí như: xục khí, quạt khí bơm nước, làm mưa nhân tạo để tăng lượng Oxy hoà tan vào nước ao. 10
4.4. Sắt ( Fe2+, Fe3+ ) Như trên đã nêu, nhiều vùng trung du đất đỏ (đất Laterite hoặc đất đá ong) chứa nhiều sắt FeO, Fe2O3 , vùng đất bãi phèn cửa sông ven biển chứa nhiều FeSO4. Và ngay trong nhiều loại đất thịt, Oxit Sắt cũng là một thành phần tham gia tạo nên mầu nâu của chúng. Các muối sắt thường có thể tan vào nước dưới dạng các ion Fe2+, Fe3+ . Độ hoà tan của các muối sắt tăng khi môi trường có tính axit. Còn ở môi trường kiềm chúng nhanh chóng bị chuyển thành hydroxyt kết tủa. +O2 Fe2+ + 2 OH- = Fe(OH)2 Fe2O3 +O2 3+ - Fe + 3 OH = Fe(OH)3 Fe2O3 Nếu môi trường nước có mặt sắt ( tổng Fe2+ và Fe3+ ) từ 0 - 0,1 mg/l ta có thể coi như nước sạch, không tác hại gì đến tôm cá, và pha trà vẫn ngon. Nếu sắt tổng số từ 0,3 - 0,5 mg/l, tuy không tác hại cho tôm cá lớn, nhưng đối với tôm Post, cá bột không có lợi. Sắt lớn hơn 1,0 mg/l, coi như nước bẩn và độc, tôm cá nhỏ rất dễ bị chết do các kết tủa hydroxyt sắt dạng keo bám vào mang cá và ngăn không cho cá hô hấp. Các biện pháp làm giảm sắt trong nước thường được áp dụng là làm thoáng khí, tạo điều kiện để Oxy tác dụng với sắt thành các chất kết tủa lắng xuống đáy, hoặc có thể bón vôi cũng làm kết tủa sắt lắng xuống đáy ao. 4. QUẢN LÝ CHẤT LƯỢNG NƯỚC 5.1. Mối quan hệ giữa các yếu tố gây bệnh 1. Môi trường sống (1) 2. Mầm bệnh (2) + Nhiệt độ, pH, độ trong + Virus + Oxy hoà tan, + Vi khuẩn + Độ muối, Độ kiềm + Nấm + Các muối dinh dưỡng: NH4+, PO43- NO3- + Ký sinh trùng ... + Sinh vật hại ĐVTS: tảo độc, cá dữ, + Các chất độc: NH3, NO2, H2S... lưỡng thê, bò sát, chim và thú + Kim loại nặng: Fe, Hg, Cu, Zn 3. Vật chủ (3) Những yếu tố này thay đổi bất lợi cho Có sức đề kháng hoặc mẫn cảm với tác ĐVTS và tạo điều kiện thuận lợi cho mầm nhân gây bệnh, ĐVTS có thể không bị bệnh phát triển dẫn đến tôm dễ mắc bệnh bệnh hoặc nhiễm bệnh 11
2 3 Mầm bệnh Vật chủ 1 Môi trường SƠ ĐỒ MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁC YẾU TỐ GÂY BỆNH 5.2. Các trở ngại trong quản lý chất lượng nước Quản lý chất lượng nước là nhằm mục đích duy trì một môi trường phù hợp tốt cho các loài cá nuôi. Nếu điều kiện nước tốt, tôm cá nuôi thường gặp rất ít trở ngại về sức khoẻ và chúng lớn nhanh. Chúng ta cần nhận biết những loại trở ngại cơ bản của chất lượng nước trong ao: Loại thứ nhất Do điều kiện tự nhiên của vị trí, nền đất của vùng nước. Ví dụ như: Do nước nguồn cung cấp bị đục vì keo đất. Biện pháp giải quyết là để tự lắng, hoặc bón phân chuồng trộn thêm vôi bột. Do đào ao trên nền đất sét hoặc đất đỏ nâu làm nước ao có tính chua axit. Giải pháp là bón vôi để khử chua. Do tẩy vôi cho ao nhiều quá mức làm nước ao có tính kiềm. Thêm nước sạch, để vôi tự phân huỷ tạo kết tủa, giảm tính kiềm mới được thả cá vào. Do nồng độ cao của sắt trong nguồn nước cấp. Làm thoáng khí để oxy hoá sắt thành kết tủa, hoặc dùng vôi bột để làm kết tủa sắt. Loại thứ hai Do quá trình nuôi sẽ tích đọng chất hữu cơ, thức ăn dư thừa, chất thải của cá làm môi trường bị bẩn và độc hại. Ví dụ: Bón phân nhiều để tăng thêm dinh dưỡng nhưng cũng làm nhiễm bẩn nước; Thức ăn cho vào quá dư thừa có thể dẫn đến phát triển quá mức của tảo phù du (Phytoplankton) và làm cho Oxy hoà tan bị thiếu hụt, tích đọng 14
nhiều độc tố của trao đổi chất; Tảo phát triển và sự quang hợp cao có thể dẫn đến pH quá cao hoặc khí quá bão hoà; sự nở hoa của tảo phù du đôi khi dẫn đến sự phân tầng nhiệt và oxy rõ rệt. Loại thứ ba Do sự thâm nhập các chất bẩn, chất độc hại từ xung quanh vào ao. Nhiều khi các trở ngại này không đơn giản, và khó giải quyết. Chẳng hạn, một con sông hoặc kênh mương cung cấp nước cho các ao nuôi có thể bị nhiễm bẩn bởi nhiều nguồn đổ vào (của khu dân cư, của khu công nghiệp, hoặc của đồng ruộng nông nghiệp...) 5.3. Những vấn đề cần làm trong quản lý chất lượng nước NTTS Xây dựng ao phải thuận tiện nguồn nước sạch, nền đất không bị thẩm lậu và không bị ảnh hưởng của đất chua hoặc đất phèn. Bón vôi để diệt tạp, khử trùng trong tẩy dọn ao, cải tạo đáy ao tốt trước mỗi chu kỳ nuôi. Bón vôi bổ sung trong quá trình nuôi nhằm điều chỉnh hệ đệm pH, tăng độ cứng và kích thích hấp thụ chuyển hoá dinh dưỡng của sinh vật trong ao. Bón phân hữu cơ và phân vô cơ hợp lý để tăng dinh dưỡng cho ao, gây mầu thức ăn tự nhiên cho ao. (Kinh nghiệm nhiều nước cho thấy thực vật phù du trong ao phát triển tốt với tỷ lệ N:P là 2:1). Tránh bón phân hoặc cho ăn quá dư thừa. Có thể dùng phân vô cơ NPK phối hợp Urê theo tỷ lệ 2/1 (NPK từ 2 - 3 kg, Urê từ 1-2 kg cho 1000m2). Áp dụng các biện pháp làm thoáng khí và luân chuyển nước trong ao, để chống phân tầng hoặc tích đọng độc hại cục bộ trong ao. Cần thiết phải thay nước sạch với mức độ phù hợp cho ao. Kiểm soát tảo phù du không để phát triển quá mức đến nở hoa. Xử lý nước thải ra khỏi ao để tránh gây ô nhiễm cho khu vực xung quanh. Nuôi cá nước chảy, cần tìm biện pháp chủ động điều tiết được lưu tốc dòng chảy qua ao và lắp đặt các ống lọc đầu vào và đầu ra của ao để tránh sự thâm nhập của địch hại và các yếu tố có hại, tránh thất thoát dinh dưỡng và vật nuôi. Nuôi cá lồng bè, cần bố trí hợp lý mật độ lồng trên mặt sông, mặt hồ để tránh gây ô nhiễm môi trường nước chung. Nuôi ven biển, cần có nguồn nước chủ động (ao chứa) và chủ động điều chỉnh độ muối. 15
5.4. Những yếu tố môi trường cần quan tâm trong ao nuôi Trong quá trình nuôi chúng ta cần đặc biệt quan tâm tới các yếu tố sau, quan sát, theo dõi thường xuyên các biến động của chúng sẽ cho ta hướng giải quyết tốt nhất: Màu sắc: quan sát biến động màu sắc để điều chỉnh các uếy tố liên quan, ví dụ màu nước quá đậm phải có kế hoạch thay nước. Nếu màu không phát triển phải tích cực gây màu cho ao. Nhiệt độ nước: Hàng ngày phải theo dõi biến động của nhiệt độ nước nhất là vào thời điểm nắng nóng kéo dài (kết hợp với đo độ sâu). Ngày đo nhiệt độ hai lần, sáng 6-7 giờ, chiều đo lúc 2 giờ. Nếu nhiệt độ buổi chiều quá cao trên 32oC kéo dài nhiều ngày liên tiếp (hơn 5 ngày). Hoặc sự chênh lệch nhiệt độ sáng so với chiều trong ngày quá lớn kéo dài (lớn hơn 5oC). Cần có biện pháp thay nước mới, kiểm tra độ sâu mực nước, cấp thêm nước vào ao...để cải thiện môi trường. Độ pH: Thường xuyên theo dõi biến động của pH nước, chúng ta cũng đo pH 2 lần trong ngày, sáng 6-7giờ, chiều đo lúc 2 giờ, nếu pH chênh lệch quá lớn (>0,5), môi trường cũng không có lợi cho cá nuôi, phải quan tâm đặc biệt khi trời nắng nóng kéo dài và những ao nuôi có màu nước phát triển tốt, Ôxy hòa tan (DO): Cần quan tâm đặc biệt đối với yếu tố này, thường sáng sớm lúc 5-6 giời sáng ôxy thấp nhất, chúng ta nên quan sát tôm cá nuôi vào sáng sớm xem có gì bất thường không. Vào thời gian cuối vụ nuôi ôxy trong ao nuôi thường xuyên xuống thấp, cần tăng cường thay nước hoặc quạt khí cho ao. Các khí độc NH3 , H2S và NO2: Đây là những yếu tố gây hại cho tôm nuôi, khi trong ao nuôi tích đọng nhiều chất thải như: Thức ăn thừa, phân tôm, cá, tảo chết, phân hủy ngay trong ao. Đặc biệt vào cuối chu kỳ nuôi cần thường xuyên quan sát nước ao để tránh sự cố môi trường xảy ra. Phải chủ động được nguồn nước cấp, quạt nước để phòng ngừa khi có sự cố xảy ra. 16
5.5. Một số tiêu chuẩn chất lượng nước NTTS (nuôi cá nước ngọt) Chỉ tiêu môi trường Đơn vị Giá trị Ghi chú o Nhiệt độ nước C) 25 – 32 Độ trong cm 25 – 40 Mầu nước Xanh nõn chuối Độ pH 7,0 – 8,0 DO mg/l >3,0 NH4+ mg/l 0,5 –1,0 NH3 mg/l
1 Vôi nông nghiệp CaCO3 , hoặc Dolomite CaMg(CO3)2 2 Vôi tôi Ca(OH)2 3 Vôi nung (vôi sống chưa tôi) CaO (Quick lime) Thời gian bón: Vì bón vôi làm giảm bớt CO2 và loại bỏ PO4-P khỏi tầng nước, vậy nên bón vôi vài ngày trước khi lấy nước vào ao và trước khi bón phân. * Saponine (là một hợp chất hữu cơ thiên nhiên, thành phần có độc tố nhóm Cyanua) có thể được dùng để diệt cá tạp và cá dữ khi cải tạo ao rất tốt. 6.2. Xử lý các chất độc hại phát sinh trong ao nuôi Quá trình nuôi, do tích đọng chất bẩn (phân thải, sản phẩm trao đổi chất, xác sinh vật chết, thức ăn dư thừa...gọi chung là mùn bã), khi phân huỷ yếm khí sinh ra các chất độc như: H2S, NH3 , CO2 , NO2,... Biện pháp xử lý: Thay nước sạch, làm thoáng khí. Tuy nhiên, nhiều khi vẫn phải sử dụng hoá chất và chế phẩm để xử lý nước ao nuôi. a. Dùng Zeolite: là nham thạch núi lửa, hỗn hợp của các oxit kim loại, nó có thể hấp thụ các chất độc trong ao nuôi. Liều dùng căn cứ theo hàm lượng các chất độc hại như sau: (hoặc theo hướng dẫn của nhà sản xuất) Độc tố Nồng độ Zeolite (tên khác Daimentin) (ppm) (kg/ha/tuần) Sắt tổng số 0,20 - 2,00 200 - 2000 H2S 0,50 - 2,00 500 - 2000 NH3, NH4 0,02 - 2,00 20 - 200 NO2, NO3 0,01 - 0,05 10 - 50 6.3. Khử trùng triệt để Cải tạo ao sau mỗi vụ nuôi, và đặc biệt khi vật nuôi bị bệnh, việc khử trùng ao và đáy ao nuôi (cũng như nước ao chứa) cần phải có biện pháp mạnh và triệt để. Ngoài vôi CaO hoặc Ca(OH)2, người ta còn phải sử dụng các chất oxy hoá mạnh như Chlorine, Chlorua vôi, KMnO4 , H2O2 , ... Khử trùng ao bị bệnh: Sau khi đã tháo cạn, dùng Chlorine hoặc các sản phẩm của nó [HOCl, NaOCl, Chlorua vôi Ca(OCl)2 ] từ 2 - 3 kg pha với 50 lít nước, phun đều cho 1000 m2 đáy ao lúc sáng sớm. Hoặc dùng KMnO4 (thuốc tím) 0,5 - 1,0 kg pha trong 50 lít nước, phun 1000 m2 đáy ao lúc chiều tối. 18
6. THỰC HÀNH VÀ THẢO LUẬN: 7.1. Thực hành: Hướng dẫn kiểm tra một số chỉ tiêu môi trường nước bằng máy đo và bộ test kit (Nhiệt độ, pH, Ôxy hòa tan, ...) 7.2. Thảo luận: Các vấn đề môi trường cần quan tâm ? .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... 19