intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tâm lý học

Chia sẻ: Trần Huệ Mẫn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:22

Thêm vào BST
Báo xấu
1.186
lượt xem 557
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Thế giới tâm lý của con người vô cùng kì diệu và phong phú. Tâm lý bao gồm tất cả những nghiên cứu về các hiện tượng tâm lý của con người gọi là tâm lý học. Tâm lý người là kết quả của hoạt động giao tiếp trong các mối quân hệ xã hội.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tâm lý học

  1. www.hanhchinhvn.com -1- T©m lÝ häc ®¹i c−¬ng --------------- PhÇn 1. C¬ së khoa häc cña T©m lÝ. I. B¶n chÊt hiÖn t−îng t©m lÝ ng−êi 1. Kh¸i niÖm T©m lÝ: ThÕ giíi t©m lÝ cña con ng−êi v« cïng k× diÖu vμ phong phó. T©m lÝ bao gåm tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng tinh thÇn x¶y ra trong ®Çu ãc con ng−êi, g¾n liÒn vμ ®iÒu hμnh, ®iÒu chØnh mäi hμnh vi, hμnh ®éng, ho¹t ®éng cña con ng−êi. Khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c hiÖn t−îng t©m lÝ cña con ng−êi gäi lμ t©m lÝ häc. 2. B¶n chÊt cña t©m lÝ Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh r»ng: t©m lÝ ng−êi lμ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vμo n·o ng−êi th«ng qua chñ thÓ, t©m lÝ ng−êi mang b¶n chÊt x· héi vμ cã tÝnh lÞch sö a.Sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vμo n·o ng−êi th«ng qua chñ thÓ. - TL ng−êi kh«ng ph¶i do th−îng ®Õ, do trêi sinh ra còng kh«ng ph¶i do n·o tiÕt ra nh− gan tiÕt ra mËt mμ TL ng−êi lμ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vμo n·o con ng−êi th«ng qua “l¨ng kÝnh chñ quan”. - TG kh¸ch quan tån t¹i b»ng c¸c thuéc tÝnh kh«ng gian, thêi gian vμ nã lu«n lu«n vËn ®éng. Ph¶n ¸nh lμ thuéc tÝnh chung cña mäi sù vËt, hiÖn t−îng ®ang vËn ®éng, ph¶n ¸nh lμ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c lo¹i vËt chÊt, kÕt qu¶ lμ ®Ó l¹i dÊu vÕt (h×nh ¶nh) t¸c ®éng ë c¶ hai hÖ thèng t¸c ®éng vμ chÞu sù t¸c ®éng. VD: n−íc ch¶y, ®¸ mßn; viªn phÊn viÕt lªn b¶ng ®en ®Ó l¹i vÕt phÊn trªn b¶ng vμ ng−îc l¹i b¶ng lμm mßn viªn phÊn, ®Ó l¹i vÕt trªn viªn phÊn (ph¶n ¸nh c¬ häc); c©y cèi h−íng vÒ ¸nh s¸ng … Ph¶n ¸nh lμ s¶n phÈm cña n·o bé con ng−êi, nã diÔn ra tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p vμ cã sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau: tõ ph¶n ¸nh c¬, lÝ, ho¸ ®Õn ph¶n ¸nh sinh vËt vμ ph¶n ¸nh XH, trong ®ã cã ph¶n ¸nh T.lÝ. Ph¶n ¸nh t©m lÝ lμ mét ph¶n ¸nh ®Æc biÖt: + §ã lμ sù t¸c ®éng cña hiÖn thùc kh¸ch quan vμo hÖ thÇn kinh, vμo n·o bé con ng−êi – tæ chøc cao nhÊt cña vËt chÊt. ChØ cã hÖ thÇn kinh vμ n·o ng−êi míi cã kh¶ n¨ng nhËn ®−îc sù t¸c ®éng cña hiÖn thùc kh¸ch quan, t¹o ra trªn n·o h×nh ¶nh tinh thÇn (t©m lÝ) chøa ®ùng trong vÕt vËt chÊt, ®ã lμ c¸c qu¸ tr×nh sinh lÝ, sinh ho¸ ë trong hÖ thÇn kinh vμ n·o bé. Nh− C.M¸c ®· nãi: tinh thÇn, t− t−ëng, t©m lÝ ch¼ng qua lμ vËt chÊt ®−îc chuyÓn vμo trong ®Çu ãc, biÕn ®æi trong ®ã mμ cã. + Ph¶n ¸nh t©m lÝ t¹o ra “h×nh ¶nh t©m lÝ” (b¶n sao chÐp) vÒ thÕ giíi. H×nh ¶nh t©m lÝ lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh TG kh¸ch quan vμo n·o bé. Song h×nh ¶nh t©m lÝ kh¸c vÒ chÊt so víi c¸c h×nh ¶nh c¬ lÝ ho¸ sinh vËt ë chç: * H×nh ¶nh t©m lÝ mang tÝnh sinh ®éng vμ s¸ng t¹o. VD: h×nh ¶nh TL vÒ mét cuèn s¸ch trong ®Çu mét ng−êi biÕt ch÷ kh¸c xa vÒ chÊt víi h×nh ¶nh vËt lÝ vËt chÊt ë trong g−¬ng lμ h×nh ¶nh “chÕt cøng”. * H×nh ¶nh TL mang tÝnh chñ thÓ, chÞu ¶nh h−ëng cña chñ thÓ vμ phô thuéc vμo chñ thÓ. NghÜa lμ con ng−êi ph¶n ¸nh TG b»ng h×nh ¶nh t©m lÝ th«ng qua “l¨ng kÝnh chñ quan” cña m×nh. TÝnh chñ thÓ nμy thÓ hiÖn ë chç: Cïng nhËn sù t¸c ®éng cña TG vÒ cïng mét hiÖn thùc KQ nh−ng nh÷ng chñ thÓ kh¸c nhau cho ta nh÷ng h×nh ¶nh TL víi nh÷ng møc ®é vμ s¾c th¸i kh¸c nhau. Còng cã khi cïng mét hiÖn thùc KQ t¸c ®éng ®Õn mét chñ thÓ duy nhÊt nh−ng vμo thêi ®iÓm kh¸c nhau, hoμn c¶nh kh¸c nhau, víi tr¹ng th¸i c¬ thÓ, tinh thÇn kh¸c nhau sÏ cho ta thÊy møc ®é biÓu hiÖn vμ c¸c s¾c th¸i TL kh¸c nhau ë chñ thÓ Êy. + ChÝnh chñ thÓ mang h×nh ¶nh TL lμ ng−êi c¶m nhËn, c¶m nghiÖm vμ thÓ hiÖn râ nhÊt. Cuèi cïng th«ng qua c¸c møc ®é vμ s¾c th¸i TL kh¸c nhau mμ mçi chñ thÓ tá th¸i ®é, hμnh vi kh¸c nhau ®èi víi hiÖn thùc. VËy do ®©u mμ t©m lÝ ng−êi nμy kh¸c víi TL ng−êi kia vÒ TG? §iÒu ®ã do nhiÒu yÕu tè chi phèi. Tr−íc hÕt, do mçi con ng−êi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ c¬ thÓ, gi¸c quan, hÖ thÇn kinh vμ n·o bé. Mçi ng−êi cã hoμn c¶nh sèng riªng, ®iÒu kiÖn gi¸o dôc kh«ng gièng nhau, ®Æc biÖt mçi c¸ nh©nthÓ hiÖn møc ®é tÝch cùc ho¹t ®éng, tÝch cùc giao l−u kh¸c nhau trong cuéc sèng. V× vËy t©m lÝ cña ng−êi nμy kh¸c víi TL cña ng−êi kia. Tõ luËn ®iÓm trªn, ta cã thÓ rót ra mét sè kÕt luËn thùc tiÔn sau: + TL cã nguån gèc lμ TGKQ, v× thÕ khi nghiªn cøu còng nh− khi h×nh thμnh, c¶i t¹o TL ng−êi ph¶i nghiªn cøu hoμn c¶nh trong ®ã con ng−êi sèng vμ ho¹t ®éng. + TL ng−êi mang tÝnh chñ thÓ, v× thÕ trong d¹y häc gi¸o dôc còng nh− trong quan hÖ øng xö ph¶i chó ý nguyªn t¾c s¸t ®èi t−îng, chó ý ®Õn c¸i riªng trong TL mçi ng−êi. + TL lμ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng vμ giao tiÕp, v× thÕ ph¶i tæ chøc ho¹t ®éng vμ c¸c quan hÖ giao tiÕp ®Ó nghiªn cøu h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn t©m lÝ ng−êi b. B¶n chÊt x· héi TL ng−êi TL ng−êi lμ sù ph¶n ¸nh HTKQ, lμ chøc n¨ng cña n·o, lμ kinh nghiÖm XH lÞch sö biÕn thμnh c¸i riªng cña mçi ng−êi. TL con ng−êi kh¸c xa víi TL cña c¸c loμi ®éng vËt cao cÊp ë chç: TL ng−êi cã b¶n chÊt XH vμ mang tÝnh LS. B¶n chÊt XH vμ tÝnh LS cña TL ng−êi thÓ hiÖn nh− sau: + TL ng−êi cã nguån gèc lμ TGKQ (TN&XH), trong ®ã nguån gèc XH lμ c¸i quyÕt ®Þnh (Q§ luËn XH). Ngay c¶ phÇn tù nhiªn trong TG còng ®−îc XH ho¸. PhÇn XH cña TG quyÕt ®Þnh TL ng−êi thÓ hiÖn ë c¸c quan hÖ KTXH, c¸c mèi quan hÖ ®¹o ®øc, ph¸p quyÒn, c¸c mèi quan hÖ con ng−êi víi con ng−êi tõ quan hÖ gia ®×nh, lμng xãm, quª h−¬ng, khèi phè cho ®Õn c¸c quan hÖ nhãm, quan hÖ céng ®ång … C¸c mèi quan hÖ trªn quyÕt ®Þnh b¶n chÊt TL ng−êi, lμ sù tæng hoμ c¸c mèi quan hÖ XH. Trªn thùc tÕ, nÕu cã ng−êi tho¸t ly khái c¸c quan hÖ XH, quan hÖ con ng−êi víi nhau th× TL sÏ mÊt ®i b¶n tÝnh ng−êi. + TL ng−êi lμ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng giao tiÕp cña con ng−êi trong c¸c mèi quan hÖ Xh. Con ng−êi võa lμ mét thùc thÓ TN võa lμ mét th−c thÓ XH. PhÇn TN ë con ng−êi (®Æc ®iÓm c¬ thÓ, gi¸c quan, thÇn kinh, n·o bé) ®−îc XH ho¸ ë møc cao nhÊt. Lμ mét thùc thÓ XH, con ng−êi lμ chñ thÓ cña nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng giao tiÕp víi t− c¸ch lμ mét chñ thÓ tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o. TL cña con ng−êi lμ s¶n phÈm cña con ng−êi víi t− c¸ch lμ chñ thÓ XH do ®ã TL con ng−êi mang ®Çy ®ñ dÊu Ên XH vμ LS cña con ng−êi. + TL cña mçi c¸ nh©n lμ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lÜnh héi, tiÕp thu vèn kinh nghiÖm XH, nÒn VHXH th«ng qua ho¹t ®éng vμ giao tiÕp trong ®ã gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ ®¹o. ho¹t ®éng cña con ng−êi vμ mèi quan hÖ giao tiÕp c¶u con ng−êi trong XH cã tÝnh quyÕt ®Þnh. + TL cña mçi con ng−êi h×nh thμnh ph¸t triÓn vμ biÕn ®æi cïng víi sù
  2. www.hanhchinhvn.com -2- ph¸t triÓn cña LS c¸ nh©n, LS d©n téc vμ céng ®ång. TL cña mçi con ng−êi chÞu sù chÕ −íc bëi LS cña c¸ nh©n vμ cña céng ®ång. + Tãm l¹i TL ng−êi cã nguån gèc XH, v× thÕ ph¶i nghiªn cøu m«i tr−êng XH, nÒn v¨n ho¸ XH, c¸c quan hÖ XH trong ®ã con ng−êi sèng vμ ho¹t ®éng. CÇn ph¶i tæ chøc cã hiÖu qu¶ ho¹t ®éng d¹y vμ häc trong gi¸o dôc còng nh− c¸c ho¹t ®éng chñ ®¹o ë tõng giai ®o¹n, løa tuæi kh¸c nhau ®Ó h×nh thμnh, ph¸t triÓn TL con ng−êi. *øng dông ngμnh: + Nhμ qu¶n lÝ cÇn XD mèi quan hÖ qua l¹i trong néi bé tËp thÓ, g¾n kÕt tõng phÇn vμo ho¹t ®éng chung cña TT ®Ó khi ra Q§ ®¶m b¶o sù tån t¹i vμ ho¹t ®éng cña TC, tr¸nh sù bÌ ph¸i trong TC. + Nhμ QL cÇn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó cÊp d−íi ho¹t ®éng tÝch cùc, hoμn thiÖn b¶n th©n. Nhμ QL cÇn cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc trong viÖc tæ chøc nh©n sù v× t©m lÝ cña conn g−êi ph¸t triÓn, biÕn ®æi cïng víi sù ph¸t triÓn biÕn ®æi cña LSXH loμi ng−êi. 3. Chøc n¨ng cña t©m lÝ + §Þnh h−íng cho ho¹t ®éng, vÒ ®éng c¬, môc ®Ých. + §iÒu khiÓn, kiÓm tra ho¹t ®éng b»ng ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch,ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng thøc tiÕn hμnh. + §iÒu chØnh ho¹t ®éng cho phï hîp víi môc tiªu ®· x¸c ®Þnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn vμ hoμn c¶nh thùc tÕ. II. Ho¹t ®éng giao tiÕp vμ t©m lÝ A. Ho¹t ®éng 1. Kh¸i niÖm. D−íi gãc ®é triÕt häc, ho¹t ®éng lμ mèi quan hÖ biÖn chøng cña chñ thÓ vμ kh¸ch thÓ. Chñ thÓ lμ con ng−êi, KT lμ hiÖn thùc KQ. H§ ®−îc xem lμ qu¸ tr×nh cã sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a hai cùc: CT vμ KT. D−íi gãc ®é sinh häc, ho¹t ®éng lμ sù tiªu hao n¨ng lù¬ng thÇn kinh vμ b¾p thÞt cña con ng−êi khi t¸c ®éng vμo HTKQ nh»m tho¶ m·n nhu cÇu VC vμ TT. D−íi gãc ®é t©m lÝ häc, ho¹t ®éng ®−îc hiÓu lμ ph−¬ng thøc tån t¹i cña con ng−êi trong TG. Ho¹t ®éng lμ mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi vμ TG (kh¸ch thÓ) ®Ó t¹o ra s¶n phÈm c¶ vÒ phÝa TG vμ c¶ vÒ phÝa con ng−êi (chñ thÓ). Trong mèi quan hÖ ®ã, cã hai qu¸ tr×nh diÔn ra ®ång thêi, bæ sung cho nhau, thèng nhÊt víi nhau. + Qu¸ tr×nh thø nhÊt lμ qu¸ tr×nh ®èi t−îng ho¸, cßn gäi lμ qu¸ tr×nh “xuÊt t©m”. TL cña con ng−êi (chñ thÓ) ®−îc béc lé, kh¸ch quan hãa trong qu¸ tr×nh lμm ra s¶n phÈm. Nhê ®ã chóng ta míi cã thÓ hiÓu ®−îc TL con ng−êi th«ng qua ho¹t ®éng. + Qu¸ tr×nh thø hai lμ qu¸ tr×nh chñ thÓ ho¸, cßn gäi lμ qu¸ tr×nh “nhËp t©m”: con ng−êi chuyÓn néi dung kh¸ch thÓ vμo b¶n th©n m×nh t¹o nªn t©m lÝ, ý thøc, nh©n c¸ch cña b¶n th©n. §©y lμ qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh TG, qu¸ tr×nh nhËp t©m. Nh− vËy trong ho¹t ®éng con ng−êi võa t¹o ra s¶n phÈm vÒ phÝa TG, võa t¹o ra t©m lÝ, ý thøc cña m×nh hay nãi kh¸c ®i, TL. ý thøc, nh©n c¸ch ®−îc béc lé, h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng. 2. §Æc ®iÓm ho¹t ®éng + H§ bao giê còng lμ H§ cã ®èi t−îng. §T cña H§ lμ c¸i ta t¸c ®éng vμo nh»m lμm thay ®æi hoÆc chiÕm lÜnh. §ã lμ ®éng c¬, ®éng c¬ lu«n lu«n thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng. VD: ®èi t−îng cña häc tËp lμ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o …chóng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc – häc tËp cña con ng−êi nªn nã trë thμnh ®éng c¬ ®Ých thùc thóc ®Èy con ng−êi tÝch cùc häc tËp. + H§ bao giê còng cã chñ thÓ, do chñ thÓ thùc hiÖn, cã thÓ lμ mét hoÆc mét nhãm ng−êi. + H§ bao giê còng cã tÝnh môc ®Ých. M§ cña H§ lμ lμm biÕn ®æi TG (kh¸ch thÓ) vμ biÕn ®æi b¶n th©n (chñ thÓ).TÝnh môc ®ich g¾n liÒn víi tÝnh ®èi t−îng. TÝnh M§ bÞ chÕ −íc bëi néi dung XH. + H§ vËn hμnh theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp. Trong ho¹t ®éng, con ng−êi ph¶i sö dông sö dông c¸c c«ng cô lao ®éng, ng«n ng÷ ®Ó t¸c ®éng vμo ®èi t−îng. Nh÷ng c«ng cô ®ã gi÷ chøc n¨ng trung gian gi÷a chñ thÓ vμ ®èi t−îng t¹o ra tÝnh gi¸n tiÕp cña ho¹t ®éng. §iÒu nμy chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt gi÷a ho¹t ®éng cña con ng−êi víi hμnh vi b¶n n¨ng cña con vËt. 3. CÊu tróc Gåm 6 thμnh tè cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau: + VÒ phÝa chñ thÓ bao gåm 3 thμnh tè: Ho¹t ®éng – Hμnh ®éng – Thao t¸c (®¬n vÞ thao t¸c cña ho¹t ®éng – mÆt kÜ thuËt) + VÒ phÝa ®èi t−îng bao gåm 3 thμnh tè: §éng c¬ – Môc ®ich – Ph−¬ng tiÖn ( néi dung ®èi t−îng cña ho¹t ®éng – mÆt t©m lÝ) S¬ ®å kh¸i qu¸t cÊu tróc vÜ m« cña ho¹t ®éng: Chñ thÓ Kh¸ch thÓ Ho¹t ®éng cô thÓ §éng c¬ Hμnh ®éng Môc ®Ých Thao t¸c Ph−¬ng tiÖn S¶n phÈm
  3. www.hanhchinhvn.com -3- 4. Ph©n lo¹i a. XÐt vÒ ph−¬ng diÖn ph¸t triÓn c¸ thÓ, cã 4 lo¹i H§: vui ch¬i – häc tËp, lao ®éng – ho¹t ®éng XH. b. XÐt vÒ ph−¬ng diÖn s¶n phÈm (vËt chÊt hay tinh thÇn, H§ ®−îc chia thμnh hai lo¹i H§ lín: + H§ thùc tiÔn: h−íng vμo c¸c vËt thÓ hay quan hÖ, t¹o ra s¶n phÈm vËt chÊt lμ chñ yÕu. + H§ lÝ luËn: diÔn ra víi h×nh ¶nh, biÓu t−îng, kh¸i niÖm … t¹o ra s¶n phÈm tinh thÇn. Hai lo¹i H§ nμy lu«n lu«n t¸c ®éng qua l¹i, bæ sung cho nhau. c. XÐt vÒ ph−¬ng diÖn ®èi t−îng H§: H§ ®−îc chia thμnh 4 lo¹i: + H§ biÕn ®æi: H§ h−íng tíi lμm thay ®æi hiÖn thùc: TN-Xh-CN. + H§ nhËn thøc: lμ lo¹i H§ tinh thÇn, ph¶n ¸nh TGKQ nh−ng kh«ng lμm biÕn ®æi c¸c vËt thÓ thùc, quan hÖ thùc. + H§ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ: lμ H§ tinh thÇn x¸c ®Þnh ý nghÜa cña thùc t¹i víi b¶n th©n chñ thÓ. + H§ giao l−u (giao tiÕp): lμ H§ thiÕt lËp vμ vËn hμnh mèi QH cña con ng−êi víi nhau . Tãm l¹i, con ng−êi cã rÊt nhiÒu lo¹i H§ kh¸c nhau, g¾n bã mËt thiÕt víi nhau. Sù ph©n lo¹i chØ lμ t/®èi. B. Giao tiÕp Sèng trong XH, con ng−êi kh«ng chØ cã quan hÖ víi TG SVHT b»ng H§ cã ®èi t−îng, mμ cßn cã QH víi nhau, víi XH. QH ®ã lμ giao tiÕp 1. Kh¸i niÖm GT lμ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, thÓ hiÖn sù tiÕp xóc TL gi÷a ng−êi vμ ng−êi, th«ng qua ®ã con ng−êi trao ®æi víi nhau vÒ th«ng tin, c¶m xóc, tri gi¸c lÉn nhau, ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Nãi c¸ch kh¸c, GT lμ qu¸ tr×nh x¸c lËp vμ vËn hμnh c¸c quan hÖ ng−êi – ng−êi, hiÖn thùc ho¸ c¸c QHXH gi÷a chñ thÓ nμy víi chñ thÓ kh¸c. Mèi QH giao tiÕp gi÷a con ng−êi víi con ng−êi cã thÓ x¶y ra víi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau: + GT gi÷a c¸ nh©n víi c¸ nh©n + GT gi÷a c¸ nh©n víi nhãm + GT gi÷a nhãm víi nhãm, gi÷a nhãm víi céng ®ång. GT võa mang tÝnh XH, võa mang tÝnh chÊt c¸ nh©n. TC XH cña GT thÓ hiÖn ë chç, nã ®−îc n¶y sinh, h×nh thμnh trong XH vμ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn do con ng−êi lμm ra, ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nμy qua thÕ hÖ kh¸c. TC c¸ nh©n thÓ hiÖn ë néi dung, ph¹m vi, nhu cÇu, phong c¸ch, kÜ n¨ng GT cña mçi ng−êi. 2. Chøc n¨ng a. CN th«ng tin: Qua GT, con ng−êi trao ®æi, truyÒn ®¹t tri thøc, kinh nghiÖm víi nhau b. CN c¶m xóc: GT kh«ng chØ béc lé c¶m xóc mμ cßn t¹o Ên t−îng, c¶m xóc míi gi÷a c¸c chñ thÓ c. CN nhËn thøc vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau :Trong GT, mèi chñ thÓ tù béc lé quan ®iÓm, t− t−ëng, th¸i ®é, thãi quen cña m×nh, c¸c chñ thÓ kh¸c cã thÓ nhËn thøc ®−îc vÒ nhau vμ lμm c¬ së ®¸nh gi¸ lÉn nhau. d. CN ®iÒu chØnh hμnh vi: Trªn c¬ së nhËn thøc vμ ®¸nh gi¸ lÉn nhau, tù ®¸nh gi¸ b¶n th©n, mèi chñ thÓ cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh hμnh vi cña m×nh vμ t¸c ®éng ®Õn hμnh ®éng cña chñ thÓ kh¸c 3. Ph©n lo¹i a. C¨n cø vμo ph−¬ng tiÖn GT, chia thμnh 3 lo¹i: + GT b»ng ng«n ng÷: lμ h×nh thøc GT ®Æc tr−ng cña con ng−êi b»ng c¸ch sö dông nh÷ng tÝn hiÖu chung cña ng«n ng÷. + GT b»ng tÝn hiÖu phi ng«n ng÷: GT qua cö chØ, nÐt mÆt, ®iÖu bé. Sù kÕt hîp gi÷a c¸c ®éng t¸c kh¸c nhau thÓ hiÖn s¾c th¸i kh¸c nhau. + GT vËt chÊt: th«ng qua hμnh ®éng víi vËt thÓ. b. C¨n cø vμo kho¶ng c¸ch, cã hai lo¹i: + GT trùc tiÕp: lμ GT mÆt ®èi mÆt, c¸c chñ thÓ trùc tiÕp ph¸t vμ nhËn tÝn hiÖu cña nhau + GT gi¸n tiÕp: lμ GT qua th− tõ, ph−¬ng tiÖn KT hoÆc cã khi qua ngo¹i c¶m, thÇn giao c¸ch c¶m … c. C¨n cø vμo quy c¸ch giao tiÕp: chia thμnh 2 lo¹i + GT chÝnh thøc: GT diÔn ra theo quy ®Þnh, thÓ chÕ, chøc tr¸ch . c¸c chñ thÓ ph¶i tu©n thñ mét sè yªu cÇu x¸c ®Þnh. VD: GT gi÷a gi¸o viªn vμ HS, gi÷a c¸c nguyªn thñ QG… + GT kh«ng chÝnh thøc: lμ GT kh«ng bÞ rμng buéc bëi c¸c nghi thøc mμ dùa vμo tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, phô thuéc vμo nhu cÇu, høng thó, c¶m xóc … cña c¸c chñ thÓ. VD: GT gi÷a c¸c c¸ nh©n trªn mét chuyÕn xe, cïng xem mét trËn ®¸ bãng … C. T©m lÝ lμ s¶n phÈm cña H§ giao tiÕp 1. Quan hÖ GT vμ ho¹t ®éng
  4. www.hanhchinhvn.com -4- NhiÒu nhμ TL häc cho r»ng, GT nh− lμ mét d¹ng ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng. XÐt vÒ mÆt cÊu tróc, GT cã cÊu tróc chung cña ho¹t ®éng. GT còng diÔn ra b»ng c¸c hμnh ®éng vμ c¸c thao t¸c cô thÓ, sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau nh»m ®¹t nh÷ng môc ®Ých x¸c ®Þnh, tho¶ mμn nhu cÇu cô thÓ. H¬n n÷a, GT cã c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña mét ho¹t ®éng: cã chñ thÓ, cã ®èi t−îng… GT còng lμ mét ho¹t ®éng. Mét sè nhμ TL häc kh¸c cho r»ng GT vμ ho¹t ®éng lμ hai ph¹m trï ®ång ®¶ng, ph¶n ¸nh hai lo¹i quan hÖ cña con ng−êi víi thÕ giíi. H§ ®−îc hiÓu lμ quan hÖ víi ®èi t−îng lμ vËt thÓ, giao tiÕp lμ quan hÖ víi con ng−êi. Trong cuéc sèng, H§ vμ GT cã quan hÖ qua l¹i víi nhau: + Cã tr−êng hîp, GT lμ ®iÒu kiÖn cña mét H§ kh¸c. VD: trong lao ®éng SX th× GT lμ ®iÒu kiÖn ®Ó con ng−êi phèi hîp víi nhau nh»m thùc hiÖn mét ho¹t ®éng chung. + Cã tr−êng hîp, H§ lμ ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn mèi quan hÖ giao tiÕp gi÷a con ng−êi víi con ng−êi. §iÓn h×nh lμ trong giao tiÕp vËt chÊt, GT phi ng«n ng÷, c¸c hμnh ®éng, cö chØ, ®iÖu bé lμ ®iÒu kiÖn thùc hiÖn viÖc trao ®æi th«ng tin, c¶m xóc, VD: c¸c diÔn viªn móa, kÞch c©m giao tiÕp víi kh¸n gi¶. Cã thÓ nãi, H§ vμ GT lμ hai mÆt kh«ng thÓ thiÕu cña cuéc sèng con ng−êi, nã cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn t©m lÝ, nh©n c¸ch con ng−êi. 2. TL lμ s¶n phÈm cña H§ vμ GT CN duy vËt BC ®· kh¼ng ®Þnh: TL con ng−êi cã nguån gèc tõ bªn ngoμi, tõ thÕ giíi KQ chuyÓn vμo n·o ng−êi. Trong TG ®ã, c¸c quan hÖ XH, nÒn v¨n ho¸ XH lμ c¸i quyÕt ®Þnh t©m lÝ ng−êi. B»ng H§ vμ GT, con ng−êi víi t− c¸ch lμ chñ thÓ tiÕp thu c¸c kinh nghiÖm XH, LS, biÕn nã thμnh TL, nh©n c¸ch. Nãi c¸ch kh¸c, TL lμ s¶n phÈm cña H§ vμ GT. H§ vμ GT, mèi quan hÖ gi÷a chóng lμ quy luËt tæng qu¸t h×nh thμnh vμ biÓu lé TL ng−êi. PhÇn 2. Ho¹t ®éng nhËn thøc NhËn thøc lμ mét trong ba mÆt c¬ b¶n cña ®êi sèng t©m lÝ con ng−êi (nhËn thøc, t×nh c¶m vμ hμnh ®éng). Nã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c mÆt kia, nh−ng kh«ng ngang b»ng vÒ nguyªn t¾c. Nã còng cã quan hÖ mËt thiÕt víi c¸c hiÖn t−îng t©m lÝ kh¸c cña con ng−êi. NhËn thøc lμ mét qu¸ tr×nh. ë con ng−êi qu¸ tr×nh nμy th−êng g¾n víi môc ®Ých nhÊt ®Þnh nªn nhËn thøc cña con ng−êi lμ mét ho¹t ®éng. ®Æc tr−ng næi bËt cña ho¹t ®éng nhËn thøc lμ ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan. Ho¹t ®éng nμy gåm nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau, thÓ hiÖn nh÷ng møc ®é ph¶n ¸nh kh¸c nhau vμ mang l¹i nh÷ng s¶n phÈm kh¸c nhau vÒ hiÖn t−îng kh¸ch quan (h×nh ¶nh, h×nh t−îng, biÓu t−îng, kh¸i niÖm). A. C¶m gi¸c vμ Tri gi¸c 1. C¶m gi¸c a. Kh¸i niÖm Mäi sù vËt, hiÖn t−îng chung quanh ta ®Òu ®−îc béc lé bëi hμng lo¹t nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoμi nh−: mμu s¾c, kÝch th−íc, träng l−îng, khèi l−îng, tÝnh chÊt … Nh÷ng thuéc tÝnh ®ã ®−îc liªn hÖ víi bé n·o ng−êi nhê cã c¶m gi¸c, t¸c ®éng ®Õn tõng gi¸c quan cña con ng−êi vμ cho con ng−êi nh÷ng c¶m gi¸c cô thÓ. C¶m gi¸c lμ h×nh thøc ®Çu tiªn mμ qua ®ã mèi liªn hÖ t©m lÝ cña c¬ thÓ víi m«i tr−êng ®−îc thiÕt lËp. C¶m gi¸c lμ mét møc ®é ph¶n ¸nh t©m lÝ ®Çu tiªn, thÊp nhÊt cña con ng−êi nãi chung vμ cña ho¹t ®éng nhËn thøc nãi riªng. Do ®ã, cã thÓ hiÓu: C¶m gi¸c lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh tõng ®Æc ®iÓm, tõng thuéc tÝnh riªng lÎ, bÒ ngoμi cña sù vËt, hiÖn t−îng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vμo c¸c gi¸c quan cña con ng−êi. b. §Æc ®iÓm + C¶m gi¸c lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ, nghÜa lμ cã n¶y sinh, cã diÔn biÕn vμ cã kÕt thóc mét c¸ch râ rμng, cô thÓ.Khi kÝch thÝch ngõng t¸c ®éng th× c¶m gi¸c ngõng t¾t. + C¶m gi¸c chØ ph¶n ¸nh tõng thuéc tÝnh riªng lÎ, cô thÓ cña sù vËt hiÖn t−îng th«ng qua ho¹t ®éng cña tõng gi¸c quan chø kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc trän vÑn, ®Çy ®ñ c¸c thuéc tÝnh cña sù vËt, hiÖn t−îng. + C¶m gi¸c ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét c¸ch trùc tiÕp, tøc lμ sù vËt, hiÖn t−îng ph¶i t¸c ®éng trùc tiÕp vμo c¸c gi¸c quan cña con ng−êi th× míi t¹o ra ®−îc c¶m gi¸c. + C¶m gi¸c cña con ng−êi kh¸c xa vÒ chÊt so víi c¶m gi¸c cña cña con vËt. c. B¶n chÊt B¶n chÊt cña c¶m gi¸c ë con ng−êi mang tÝnh chÊt x· héi, ®ã lμ ®iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n vÒ chÊt so víi CG cña con vËt, BC Xh ®ã ë ng−êi ®−îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau: + §èi t−îng ph¶n ¸nh cña c¶m gi¸c ë ng−êi ngoμi sù vËt hiÖn t−îng vèn cã trong tù nhiªn ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh cña SVHT do con ng−êi s¸ng t¹o ra trong qóa tr×nh lao ®éng qu¸ tr×nh H§ vμ GT, tøc lμ cã b¶n chÊt x· héi. + C¬ chÕ sinh lÝ cña c¶m gi¸c ë ng−êi kh«ng chØ giíi h¹n phô thuéc ë hÖ thèng tÝn hiÖu th− nhÊt mμ cßn chÞu sù chi phèi bëi H§ cña hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai lμ hÖ thèng tÝn hiÖu ng«n ng÷, tøc còng cã b¶n chÊt x· héi. + CG ë ng−êi chØ lμ møc ®é ®Þnh h−íng ®Çu tiªn s¬ ®¼ng nhÊt chø kh«ng ph¶i lμ møc ®é cao nhÊt, duy nhÊt nh− ë mét sè loμi ®éng vËt. CG ë ng−êi chÞu sù t¸c ®éng vμ ¶nh h−ëng cña nhiÒu hiÖn t−îng TL kh¸c cña con ng−êi. + C¶m gi¸c cña con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ vμ phong phó d−íi ¶nh h−ëng cña cña ho¹t ®éng vμ gi¸o dôc, tøc c¶m gi¸c cña con ng−êi ®−îc t¹o ra theo ph−¬ng thøc ®Æc thï cña XH, do ®ã mang ®Ëm ®Æc tÝnh XH (VD: do ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp mμ cã nh÷ng ng−êi thî dÖt ph©n biÖt ®−îc tíi 60 mμu ®en kh¸c nhau hay cã ng−êi ®Çu bÕp “nÕm” ®−îc b»ng mòi hay cã ng−êi “®äc” ®−îc b»ng tay, cã ng−êi thî “®o” ®−îc b»ng m¾t. ng−êi gi¸o viªn cã thÓ “nh×n” ®−îc b»ng tai ý thøc häc tËp cña häc sinh phÝa sau l−ng m×nh…) . Vai trß + Lμ h×nh thøc ®Þnh h−íng ®Çu tiªn cña con ng−êi trong hiÖn thùc kh¸ch quan, t¹o nªn mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a c¬ thÓ vμ m«i tr−êng chung quanh. + Lμ nguån cung cÊp nh÷ng nguyªn vËt liÖu cho chÝnh c¸c h×nh thøc nhËn thøc cao h¬n. “C¶m gi¸c lμ viªn g¹ch x©y nªn toμn bé l©u ®μi nhËn thøc”. Lª-nin ®· viÕt: “TÊt c¶ hiÓu biÕt ®Òu b¾t nguån tõ kinh nghiÖm, tõ c¶m gi¸c, tri gi¸c”. “NÕu kh«ng cã c¶m gi¸c th× chóng ta kh«ng thÓ biÕt g× vÒ nh÷ng h×nh thøc cña vËt chÊt, còng nh− nh÷ng h×nh thøc cña vËn ®éng”. + CG lμ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó ®¶m b¶o tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vá n·o, nhê ®ã ®¶m b¶o ho¹t ®éng thÇn kinh (ho¹t ®éng tinh thÇn) cña con ng−êi ®−îc b×nh th−êng. C¸c nghiªn cøu ®· cho thÊy t×nh tr¹ng “®ãi” c¶m gi¸cth× c¸c chøc n¨ng sinh lÝ vμ t©m lÝ cña con ng−êi sÏ bÞ rèi lo¹n. + CG lμ con ®−êng nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nh÷ng ng−êi bÞ khuyÕt tËt. Ng−êi mï, c©m, ®iÕc ®· nhËn ra nh÷ng ng−êi th©n vμ hμng lo¹t ®å vËt lμ nhê c¶m gi¸c, ®Æc biÖt lμ xóc gi¸c.
  5. www.hanhchinhvn.com -5- e. Quy luËt + Quy luËt ng−ìng c¶m gi¸c: Muèn cã c¶m gi¸c th× ph¶i cã kÝch thÝch vμo c¸c gi¸c quan vμ kÝch thÝch ®ã ph¶i ®¹t tíi mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh, giíi h¹n mμ ë ®ã kÝch thÝch g©y ra ®−îc c¶m gi¸c gäi lμ ng−ìng c¶m gi¸c. CG cã hai ng−ìng: - Ng−ìng CG trªn: lμ c−êng ®é kÝch thÝch tèi ®a ë ®ã vÉn cßn g©y ®−îc CG. - Ng−ìng CG d−íi: lμ c−êng ®é kÝch thÝch tèi thiÓu ®ñ ®Ó g©y ®−îc CG. Kh¶ n¨ng c¶m nhËn ®−îc kÝch thÝch nμy gäi lμ ®é nh¹y cña CG. Mçi gi¸c quan thÝch øng víi mét lo¹i kÝch thÝch nhÊt ®Þnh vμ cã nh÷ng ng−ìng x¸c ®Þnh. VD: Ph¹m vi gi−· ng−ìng CG d−íi vμ ng−ìng CG trªn cña CG nh×n (thÞ gi¸c) ë ng−êi lμ nh÷ng sãng ¸nh s¸ng cã b−íc sãng tõ 390 mμ – 780 mμ. Ph¹m vi gi÷a hai ng−ìng CG nμy lμ vïng CG ®−îc trong ®ã cã mét vïng ph¶n ¸nh tèt nhÊt. CG cßn ph¶n ¸nh sù kh¸c nhau gi÷a c¸c kÝch thÝch. Nh−ng kÝch thÝch ph¶i cã mét tØ lÖ chªnh lÖch tèi thiÓu vÒ c−êng ®é hay vÒ tÝnh chÊt th× ta míi c¶m thÊy cã sù kh¸c nhau gi÷a hai kÝch thÝch. Møc ®é chªnh lÖch tèi thiÓu vÒ c−êng ®é hoÆc tÝnh chÊt cña hai kÝch thÝch ®ñ ®Ó ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a chóng gäi lμ ng−ìng sai biÖt, ng−ìng SB cña mçi Cg lμ mét h»ng sè.VD: ®èi víi CG thÞ gi¸c lμ 1/100, thÝnh gi¸c lμ 1/10 … + Quy luËt thÝch øng: Lμ kh¶ n¨ng thay ®æi ®é nh¹y c¶m cña c¶m gi¸c cho phï hîp víi sù thay ®æi cña c−êng ®é kÝch thÝch, khi c−êng ®é kÝch thÝch t¨ng th× gi¶m ®é nh¹y c¶m vμ ng−îc l¹i. VD: khi ®ang ë chç s¸ng cã c−êng ®é kÝch thÝch cña ¸nh s¸ng m¹nh, ®i vμo chç tèi lμ chç cã c−êng ®é kÝch thÝch yÕu th× lóc ®μu ta kh«ng nh×n thÊy g× nh−ng dÇn dÇn sau ®ã ta míi thÊy râ lμ do sù thÝch øng cña CG, tr−êng hîp nμy lμ t¨ng ®é nh¹y cμm cña CG nh×n. QL thÝch øng cã ë tÊt c¶ c¸c lo¹i c¶m gi¸c nh−ng møc ®é thÝch øng kh¸c nhau. C¶m gi¸c thÞ gi¸c cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao, c¶m gi¸c ®au hÇu nh− kh«ng thÝch øng. Kh¶ n¨ng thÝch øng cña c¶m gi¸c cã thÓ ph¸t triÓn do rÌn luyÖn. VD: c«ng nh©n luyÖn kim cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc nhiÖt ®é lªn tíi 50oC - 60oC trong hμng giê ®ång hå. + Quy luËt t¸c ®éng lÉn nhau: C¸c c¶m gi¸c kh«ng tån t¹i ®éc lËp mμ lu«n t¸c ®éng qua l¹i. Trong sù t¸c ®éng nμy, c¸c c¶m gi¸c lμm thay ®æi tÝnh nh¹y c¶m cña nhau vμ diÔn ra theo quy luËt: Sù kÝch thÝch yÕu lªn mét c¬ quan ph©n tÝch nμy sÏ lμm t¨ng lªn ®é nh¹y c¶m cña mét c¬ quan ph©n tÝch kia, sù kÝch thÝch m¹nh lªn 1 c¬ quan ph.tÝch nμy sÏ lμm gi¶m ®é nh¹y c¶m cña mét c¬ quan ph. tÝch kia. Sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c c¶m gi¸c cã thÓ diÔn ra ®ång thêi hay nèi tiÕp trªn nh÷ng c¶m gi¸c cïng lo¹i hay kh¸c lo¹i. Cã hai lo¹i t−¬ng ph¶n: TP nèi tiÕp vμ TP ®ång thêi. VD: sau mét kÝch thÝch l¹nh th× mét kÝch thÝch Êm ta thÊy cã vÎ nãng h¬n, ®ã lμ TP nèi tiÕp. Mét ng−êi cã lμn da ng¨m ng¨m mÆc bé ®å tèi (x¸m, ®en…) ta thÊy hä cμng ®en h¬n, ®ã lμ TP ®ång thêi. Cí së sinh lÝ cña quy luËt nμy lμ mèi liªn hÖ trªn vá n·o cña c¬ quan ph©n tÝch vμ quy luËt c¶m øng qua l¹i gi÷a h−ng phÊn vμ øc chÕ trªn vá n·o. 2. Tri gi¸c a. Kh¸i niÖm: Kh¸c víi c¶m gi¸c, tri gi¸c lμ mét møc ®é míi cña nhËn thøc c¶m tÝnh, nã kh«ng ph¶i lμ tæng thÓ c¸c thuéc tÝnh riªng lÎ, mμ lμ mét sù ph¶n ¸nh sù vËt, hiÖn t−îng nãi chung trong tæng hoμ c¸c thuéc tÝnh cña nã. VËy, tri gi¸c lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh mét c¸ch trän vÑn nh÷ng ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh bÒ ngoμi cña sù vËt, hiÖn t−îng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vμo c¸c gi¸c quan cña con ng−êi. b. §Æc ®iÓm: + Nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng víi c¶m gi¸c: - Còng lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ, tøc lμ cã c¶ 3 giai ®o¹n :n¶y sinh, diÔn biÕn vμ kÕt thóc, chØ ph¶n ¸nh thuéc tÝnh trùc quan, bÒ ngoμi cña sù vËt, hiÖn t−îng - Còng ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét c¸ch trùc tiÕp khi chóng t¸c ®éng vμo c¸c gi¸c quan cña con ng−êi. + Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi CG: - Tri gi¸c ph¶n ¸nh mét c¸ch trän vÑn c¸c thuéc tÝnh bÒ ngoμi cña sù vËt, hiÖn t−îng mμ CG th× chØ ph¶n ¸nh riªng lÎ. TÝnh trän vÑn cña tri gÝac lμ do tÝnh trän vÑn kh¸ch quan cña b¶n th©n sù vËt, hiÖn t−îng quy ®Þnh. Kinh nghiÖm cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi tÝnh trän vÑn nμy, cho nªn chØ cÇn tri gi¸c mét sè thμnh phÇn rieng lÎ cña SVHT ta còng cã thÓ tæng hîp ®−îc c¸c thμnh phÇn ®ã vμ t¹o nªn h×nh ¶nh trän vÑn cña SVHT. - Tri gi¸c ph¶n ¸nh sù vËt hiÖn t−îng theo nh÷ng cÊu tróc nhÊt ®Þnh. CÊu tróc nμy kh«ng ph¶i tæng sè c¸c c¶m gi¸c mμ lμ sù kh¸i qu¸t ®· ®−îc trõu xuÊt tõ c¸c c¶m gi¸c ®ã trong mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸c thμnh phÇn cña cÊu tróc Êy ë mét kho¶ng thêi gian nμo ®ã. - Tri gi¸c lμ qu¸ tr×nh tÝch cùc, g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cu¶ con ng−êi. Tri gi¸c mang tÝnh tù gi¸c gi¶i quyÕt mét nhiÖm vô nhËn thøc cô thÓ nμo ®ã, lμ mét hμnh ®éng tÝch cùc trong ®ã cã sù kÕt hîp chÆt chÏ cña c¸c yÕu tè cña c¶m gi¸c vμ vËn ®éng. Tuy tri gi¸c lμ giai ®o¹n cao h¬n c¶m gi¸c nh−ng vÉn thuéc giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh, chØ ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoμi, riªng lÎ cña sù vËt hiÖn t−îng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vμo c¸c gi¸c quan con ng−êi. §Ó hiÓu biÕt thËt s©u s¾c vÒ TN-XH vμ b¶n th©n, con ng−êi ph¶i thùc hiÖn giai ®o¹n nhËn thøc lÝ tÝnh. . Vai trß: - Víi t− c¸ch lμ mét møc ®é nhËn thøc c¶m tÝnh cao h¬n CG, Tri gi¸c lμ lμ thμnh phÇn chÝnh cña nhËn thøc c¶m tÝnh, nhÊt lμ ë ng−êi tr−ëng thμnh. - Tri gi¸c lμ ®iÒu kiÖn quan träng cho viÖc ®Þnh h−íng hμnh vi vμ ho¹t ®éng cña con ng−êi rtong m«i tr−êng chung quanh. H×nh ¶nh cña tri gi¸c thùc hiÖn chøc n¨ng ®iÒu chØnh c¸c hμnh ®éng. - Cã vai trß lμ h×nh thøc tri gi¸c cao nhÊt, tÝch cùc nhÊt, chñ ®éng vμ cã môc ®Ých lμ: kh¶ n¨ng quan s¸t (®Æc biÖt lμ c¸c lÜnh vùc nghÖ thuËt, héi ho¹, kÞch, ®iÖn ¶nh …), ®iÒu nμy ®· lμm cho tri gi¸c cña con ng−êi kh¸c xa víi tri gi¸c cña con vËt d. Quy luËt + QL vÒ tÝnh ®èi t−îng: H×nh ¶nh trùc quan mμ tri gi¸c ®em l¹i bao giê còng thuéc vÒ mét sù vËt hiÖn t−îng cña TG bªn ngoμi. TÝnh ®èi t−îng cña tri gi¸c nãi lªn sù ph¶n ¸nh HTKQ ch©n thùc cña tri gi¸c vμ nã ®−îc h×nh thμnh do sù t¸c ®éng cña SVHT xung quanh vμo gi¸c quan con ng−êi. TÝnh ®èi t−îng lμ c¬ së cña chøc n¨ng ®Þnh h−íng cho hμnh vi vμ ho¹t ®éng cña con ng−êi + QL vÒ tÝnh lùa chän Tri gi¸c cña con ng−êi kh«ng ®ång thêi ph¶n ¸nh tÊt c¶ c¸c SVHT ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng, mμ nã chØ t¸ch ra mét sè t¸c ®éng trong v« vμn nh÷ng t¸c ®éng ®Ó tri gi¸c mét ®èi t−îng nμo ®ã, lμ qu¸ tr×nh t¸ch ®èi t−îng ra khái bèi c¶nh. §Æc ®iÓm nμy nãi lªn tÝnh lùa chän cña tri gi¸c.
  6. www.hanhchinhvn.com -6- QL nμy cã nhiÒu øng dông trong thùc tÕ nh− kiÕn tróc, trang trÝ, nguþ trang vμ trong d¹y häc nh− tr×nh bμy ch÷ viÕt lªn b¶ng, thay ®æi mμu mùc hoÆc g¹ch d−íi nh÷ng ch÷ cã ý quan träng. + QL vÒ tÝnh ý nghÜa Tri gi¸c ë ng−êi g¾n chÆt víi t− duy, víi b¶n chÊt cña SVHT, nã diÔn ra cã ý thøc, tøc lμ gäi ®−îc tªn cña SVHT ®ang tri gi¸c ë trong ãc, xÕp ®−îc chóng vμo mét nhãm, mét líp SVHT nhÊt ®Þnh, kh¸i qu¸t vμo nh÷ng tõ x¸c ®Þnh. Ngay c¶ khi tri gi¸c mét SVHT kh«ng quen biÕt ta vÉn cè g¾ng ghi nhËn trong ®ã mét c¸i g× ®ã gièng víi c¸c ®èi t−îng mμ ta quen biÕt hoÆc xÕp nã vμo mét lo¹i SVHT ®· biÕt, gÇn gòi nhÊt ®èi víi nã. + QL vÒ tÝnh æn ®Þnh TÝnh æn ®Þnh cña tri gi¸c lμ kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh SVHT kh«ng thay ®æi khi ®iÒu kiÖn tri gÝac thay ®æi., song chóng ta vÉn tri gi¸c ®−îc SVHT ®ã nh− lμ SVHT æn ®Þnh vÒ h×nh d¸ng, kÝch th−íc, mμu s¾c. §ã lμ tÝnh æn ®Þnh cña tri gi¸c. VD: tr−íc mÆt ta lμ em bÐ, xa h¬n sau nã lμ chμng thanh niªn, trªn vâng m¹c mÆc dï h×nh ¶nh em bÐ lín h¬n chμng thanh niªn nh−ng ta vÉn c¶m thÊy chμng thanh niªn lín h¬n em bÐ. + QL tæng gi¸c Sù phô thuéc cña tri gi¸c vμo néi dung ®êi sèng t©m lÝ con ng−êi, vμo ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña hä ®−îc gäi lμ hiÖn t−îng tæng gi¸c. Nh− vËy, chøng tá r»ng chóng ta cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc tri gi¸c. + ¶o gi¸c ¶o gi¸c lμ tri gi¸c kh«ng ®óng, bÞ sai lÖch, nh÷ng hiÖn t−îng nμy tuy kh«ng nhiÒu song nã cã tÝnh quy luËt. Ng−êi ta lîi dông quy luËt nμy ®Ó øng dông vμo trong c¸c lÜnh vùc kiÕn tróc, héi ho¹, trang trÝ, trang phôc … B. T− duy vμ T−ëng t−îng 1. T− duy a. Kh¸i niÖm Trong thùc tÕ cuéc sèng, cã rÊt nhiÒu c¸i mμ ta ch−a biÕt, ch−a hiÓu. Song ®Ó lμm chñ ®−îc thùc tiÔn, con ng−êi cÇn ph¶i hiÓu thÊu ®¸o nh÷ng c¸i ch−a biÕt ®ã, ph¶i v¹ch ra c¸i b¶n chÊt, mèi quan hÖ, liªn hÖ cã tÝnh quy luËt cña chóng. Qu¸ tr×nh nhËn thøc ®ã ®ã gäi lμ t− duy. T− duy lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ thuéc nhËn thøc lÝ tÝnh, lμ mét møc ®é nhËn thøc míi vÒ chÊt so víi c¶m gi¸c vμ tri gi¸c ë giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh. T− duy ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh, b¶n chÊt bªn trong, nh÷ng mèi kiªn hÖ vμ quan hÖ cã tÝnh quy luËt cña SVHT trong hiÖn thùc kh¸ch quan mμ tr−íc ®ã ta ch−a biÕt. Qóa tr×nh ph¶n ¸nh nμy lμ qu¸ tr×nh gi¸n tiÕp, ®éc lËp vμ mang tÝnh kh¸i qu¸t, ®−îc n¶y sinh trªn c¬ së ho¹t ®éng thùc tiÔn, tõ sù nhËn thøc c¶m tÝnh nh−ng v−ît xa c¸c giíi h¹n cña nhËn thøc c¶m tÝnh. b. B¶n chÊt T− duy cña con ng−êi mang b¶n chÊt XH. BCXH cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau ®©y: + Mäi hμnh ®éng t− duy ®Òu dùa vμo kinh nghiÖm mμ c¸c thÕ hÖtr−íc ®· tÝch luü ®−îc, tøc lμ dùa vμo kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc mμ XH loμi ng−êi ®· ®¹t ®−îc ë tr×nh ®é ph¸t triÓn LS lóc ®ã. + T− duy sö dông vèn tõ ng÷ do c¸c thÕ hÖ tr−íc s¸ng t¹o ra víi t− c¸ch lμ ph−¬ng tiÖn biÓu ®¹t, kh¸i qu¸t vμ gi÷ g×n c¸c kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc cña loμi ng−êi. + Qu¸ tr×nh t− duy ®−îc thóc ®Èy bëi nhu cÇu cña XH, nghÜa lμ ý nghÜ cña con ng−êi ®−îc h−íng vμo viÖc gi¶ii quyÕt c¸c nhiÖm vô cÊp thiÕt,, nãng hæi nhÊt cña giai ®o¹n LS ®−¬ng ®¹i. + T− duy mang tÝnh tËp thÓ, tøc lμ TD ph¶i sö dông c¸c tμi liÖu thu ®−îc trong c¸c lÜnh vùc tri thøc liªn quan, nÕu kh«ng sÏ kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc c¸c nhiÖm vô ®Æt ra. + T− duy lμ ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô v× vËy nã lμ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn XH-LS, cã tÝnh chÊt chung cña XH loμi ng−êi. c. §Æc ®iÓm Lμ mét møc ®é míi cña nhËn thøc lÝ tÝnh, kh¸c xa vÒ chÊt so víi nhËn thøc c¶m tÝnh. TD con ng−êi víi t− c¸ch lμ chñ thÓ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: + TÝnh cã vÊn ®Ò: T− duy chØ xuÊt hiÖn khi gÆp nh÷ng hoμn c¶nh, nh÷ng t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”, tøc lμ t×nh huèng chøa ®ùng mét môc ®Ých, mét vÊn ®Ò míi mμ nh÷ng hiÓu biÕt cò ph−¬ng ph¸p cò kh«ng cßn ®ñ søc ®Ó gi¶i quyÕt.Hoμn c¶nh (t×nh huèng) cã vÊn ®Ò kÝch thÝch con ng−êi t− duy ®Ó t×m c¸ch thøc gi¶i quyÕt míi ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých. + TÝnh gi¸n tiÕp: TÝnh gݸn tiÕp cña TD ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt ë chç con ng−êi sö dông ng«n ng÷ ®Ó t− duy. Nhê ®ã con ng−êi sö dông c¸c kÕt qu¶ nhËn thøc vμo qu¸ tr×nh t− duy ®Ó nhËn thøc c¸i bªn trong, b¶n chÊt cña SVHT. TÝnh gi¸n tiÕp cßn thÓ hiÖn ë chç trong qu¸ tr×nh t− duy con g−êi sö dông nh÷ng c«ng cô, ph−¬ng tiÖn ®Ó nhËn thøc ®èi t−îng mμ kh«ng thÓ trùc tiÕp tri gi¸c chóng. Nhê cã tÝnh gi¸n tiÕp mμ t− duy con ng−êi cßn cã thÓ ph¶n ¸nh ®−îc c¶ qu¸ khø vμ t−¬ng lai. + TÝnh trõu t−îng vμ kh¸i qu¸t: T− duy cã kh¶ n¨ng trõu xuÊt khái SVHT nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng dÊu hiÖu c¸ biÖt, cô thÓ chØ gi÷ l¹i nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt chung cho nhiÒu SVHT. Trªn c¬ së ®ã mμ kh¸i qu¸t nh÷ng SVHT riªng lÎ nh−ng cã nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt chung thμnh mét nhãm, mét lo¹i, mét ph¹m trï. §ã lμ tÝnh kh¸i qu¸t cña TD. Nhê ®ã con ng−êi kh«ng chØ cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng nhiÖm vô hiÖn t¹i mμ cßn cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc c¶ nh÷ng nhiÖm vô cña t−¬ng lai. + T− duy quan hÖ chÆt chÏ víi ng«n ng÷: TD vμ ng«n ng÷ cã mèi quan hÖ chÆt chÏ, mËt thiÕt víi nhau, t− duy ph¶i dïng ng«n ng÷ ®Ó lμm ph−¬ng tiÖn cho m×nh. nÕu kh«ng cã ng«n ng÷ th× qu¸ tr×nh t− duy ë con ng−êi kh«ng thÓ diÔn ra ®−îc. §ång thêi c¸c s¶n phÈm cu¶ t− duy (kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n …) còng kh«ng ®−îc chñ thÓ vμ ng−êi kh¸c tiÕp nhËn. Ng«n ng÷ cè ®Þnh l¹i c¸c kÕt qu¶ cña t− duy vμ nhê ®ã lμm kh¸ch quan ho¸ chóng cho ng−êi kh¸c vμ cho c¶ b¶n th©n chñ thÓ t− duy. Nh−ng ng«n ng÷ kh«ng ph¶i lμ t− duy mμ chØ lμ ph−¬ng tiÖn cña t− duy. + T− duy quan hÖ mËt thiÕt víi nhËn thøc c¶m tÝnh: TD th−êng ph¶i b¾t ®Çu tõ nhËn thøc c¶m tÝnh, trªn cí së cña nhËn thøc c¶m tÝnh ,mμ lμm n¶y sÞnh “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”. NhËn thøc c¶m tÝnh lμ mét kh©u cña mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a TD víi hiÖn thùc, lμ c¬ së, chÊt liÖu cña nh÷ng kh¸i qu¸t hiÖn thùc theo mét nhãm, líp, ph¹m trï mang tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh t− duy. Ng−îc l¹i TD vμ nh÷ng s¶n phÈm cña nã còng chi phèi, ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m tÝnh, lμm cho kh¶ n¨ng c¶m gi¸c cña con ng−êi tinh vi, nh¹y bÐn h¬n, lμm cho tri gi¸c cña con ng−êi mang tÝnh ý nghÜa. * ý nghÜa rót ra ®èi víi gi¸o dôc: - Ph¶i coi träng viÖc ph¸t triÓn TD cho HS. Bëi lÏ kh«ng cã kh¶ n¨ng TD, HS sÏ kh«ng thÓ häc tËp, kh«ng hiÓu biÕt, kh«ng thÓ c¶i t¹o ®−îc tù nhiªn, XH vμ rÌn luyÖn ®−îc b¶n th©n.
  7. www.hanhchinhvn.com -7- - Muèn kÝch thÝch HS t− duy th× ph¶i ®−a HS vμo c¸c “t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”, v× PP nμy thóc ®Èy HS suy nghÜ, kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña HS, ®éc lËp s¸ng t¹o khi gi¶i quyÕt “t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”. - Ph¸t triÓn TD ph¶i g¾n víi trau dåi ng«n ng÷ cho HS. Ph¶i n¾m ®−îc ng«n ng÷ th× míi cã ph−¬ng tÞªn ®Ó t− duy tèt. - Ph¸t triÓn t− duy ph¶i g¾n liÒn víi rÌn luyÖn c¶m gi¸c, tÝnh nh¹y c¶m, n¨ng lùc quan s¸t vμ trÝ nhí cña HS. Bëi lÏ nÕu thiÕu nh÷ng tμi liÖu c¶m tÝnh th× t− duy kh«ng thÓ diÔn ra ®−îc. d. Vai trß cña t− duy T− duy cã vai trß hÕt søc to lín ®èi víi ®êi sèng vμ ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ng−êi: + TD më réng giíi h¹n cña nhËn thøc, t¹o ra kh¶ n¨ng ®Ó v−ît ra ngoμi nh÷ng giíi hn¹ cña kinh nghiÖm trùc tiÕp do c¶m gi¸c vμ tri gi¸c mang l¹i, ®Ó ®i s©u vμo b¶n chÊt sù vËt, hiÖn t−îng vμ t×m ra nh÷ng mèi quan hÖ cã tÝnh quy luËt quy luËt gi÷a chóng víi nhau. + TD kh«ng chØ gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô tr−íc m¾t tron ghiÖn t¹i mμ cßn cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt tr−íc c¶ nh÷ng nhiÖm vô trong t−¬ng lai do n¾m b¾t ®−îc b¶n chÊt vμ quy luËt vËn ®éng cña tù nhiªn, x· héi vμ con ng−êi. + TD c¶i t¹o l¹i th«ng tin cña nhËn thøc c¶m tÝnh lμm cho chóng cã ý nghÜa h¬n cho ho¹t ®éng cña con ng−êi. TD vËn dông nh÷ng c¸i ®· biÕt ®Ó ®Ò ra gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt nh÷ng c¸i t−¬ng tù, nh−ng ch−a biÕt, do ®ã tiÕt kiÖm ®−îc c«ng søc cña con ng−êi. Nhê cã TD mμ con ng−êi hiÓu biÕt s©u s¾c vμ v÷ng ch¾c h¬n vÒ thùc tiÔn vμ nhê ®ã hμnh ®éng cña con ng−êi cã kÕt qu¶ cao h¬n. e. C¸c qu¸ tr×nh t− duy + X¸c ®Þnh vÊn ®Ò vμ biÓu ®¹t vÊn ®Ò: TD chØ n¶y sinh khi con ng−êi nhËn thøc ®−îc t×nh huèng,hoμn c¶nh “cã vÊn ®Ò”, tøc lμ x¸c ®Þnh ®−îc nhiÖm vô t− duy vμ biÓu ®¹t ®−îc nã.ChÝnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®−îc x¸c ®Þnh nμy quyÕt ®Þnh toμn bé c¸c kh©u sau ®ã cña qu¸ tr×nh t− duy, quyÕt ®Þnh chiÕn l−îc t− duy. §©y lμ giai ®o¹n ®Çu tiªn, rÊt quan träng cña qu¸ tr×nh TD. + Huy ®éng tri thøc, kinh nghiÖm: Sau khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc nhiÖm vô cÇn gi¶i quyÕt, chñ thÓ TD huy ®éng c¸c tri thøc, kinh nghiÖm liªn quan ®Õn vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®ã, nghÜa lμ lμm xuÊt hiÖn nh÷ng liªn t−ëng. ViÖc lμm xuÊt hiÖn nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm cã liªn quan, phô thuéc vμo nhiÖm vô ®· ®−îc x¸c ®Þnh. + Sμng läc c¸c liªn t−ëng vμ h×nh thμnh gi¶ thuyÕt: C¸c tri thøc kinh nghiÖm vμ liªn t−ëng xuÊt hiÖn tho¹t ®Çu mang tÝnh chÊt réng r·i, bao trïm, ch−a khu biÖt nªn cÇn ph¶i ®−îc sμng läc cho phï hîp víi nhiÖm vô ®Æt ra. Trªn c¬ së sμng läc mμ h×nh thμnh gi¶ thuyÕt, tøc lμ mét ph−¬ng ¸n, dù kiÕn c¸ch gi¶i quyÕt cã thÓ ®èi víi nhiÖm vô TD. + KiÓm tra gi¶ thuyÕt: Sù kiÓm tra cã thÓ diÔn ra trong ®Çu hay trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. KÕt qu¶ KT sÏ dÉn ®Õn sù kh¼ng ®Þnh, phñ ®Þnh hay chÝnh x¸c ho¸ gi¶ thuyÕt ®· nªu. Trong tr−êng hîp gi¶ thuyÕt bÞ phñ ®Þnh th× mét qóa tr×nh TD míi l¹i b¾t ®Çu tõ ®Çu. + Gi¶i quyÕt nhiÖm vô: §©y lμ kh©u cuèi cïng cña qu¸ tr×nh TD.Khi gi¶ thuyÕt ®· ®−îc KT vμ kh¼ng ®Þnh th× nã sÏ ®−îc thùc hiÖn, nghÜa lμ ®i ®Õn c©u tr¶ lêi cho vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra. Còng cã khi sau khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nμy l¹i ®Æt ra mét vÊn ®Ò mμ chñ thÓ cã nhu cÇu gi¶i quyÕt, lóc ®ã mét qu¸ tr×nh TD míi l¹i b¾t ®Çu. Trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt nhiÖm vô, con ng−êi gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, th−êng th× cã 3 nguyªn nh©n chñ yÕu: - Chñ thÓ kh«ng nhËn thÊy mét sè d÷ kiÖn cña bμi to¸n (nhiÖm vô). - Chñ thÓ ®−a thªm vμo bμi to¸n mét ®iÒu kiÖn thõa. -TÝnh khu«n s¸o, cøng nh¾c cña t− duy. f. C¸c thao t¸c t− duy TÝnh giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh TD chØ ph¶n ¸nh ®−îc mÆt bÒ ngoμi, cßn néi dung bªn trong mçi giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh TD l¹i lμ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, diÔn ra trªn c¬ së cña nh÷ng thao t¸c TD ®Æc biÖt (thao t¸c trÝ tuÖ hay thao t¸c trÝ ãc). C¸c nhμ TL häc cßn gäi nh÷ng thao t¸c TD lμ nh÷ng quy luËt bªn trong, quy luËt néi t¹i cña TD. + Ph©n tÝch - tæng hîp: Ph©n tÝch lμ dïng trÝ ãc ®Ó ph©n tÝch ®èi t−îng thμnh nh÷ng bé phËn, thuéc tÝnh, mèi liªn hÖ vμ quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng ®Ó nhËn thøc ®èi t−îng s©u s¾c h¬n. Tæng hîp lμ dïng trÝ ãc ®Ó hîp nhÊt nh÷ng bé phËn, thuéc tÝnh, thμnh phÇn ®· ®−îc ph©n tÝch thμnh mét chØnh thÓ. PT vμ TH cã quan hÖ qua l¹i mËt thiÕt víi nhau vμ bæ sung cho nhau t¹o thμnh sù thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi ®−îc. PT lμ c¬ së cña TH, TH diÔn ra trªn c¬ së ph©n tÝch. + So s¸nh: Lμ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó x¸c ®Þnh sù gièng nhau hay kh¸c nhau, ®ång nhÊt hay kh«ng ®ång nhÊt, b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau gi÷a c¸c ®èi t−îng nhËn thøc. Thao t¸c nμy liªn quan chÆt chÏ víi thao t¸c ph©n tÝch – tæng hîp vμ rÊt quan träng ë giai ®o¹n ®Çu nhËn thøc TG xung quanh cña trÎ em. + Trõu t−îng ho¸ vμ kh¸i qu¸t ho¸: Lμ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó g¹t bá nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ thø yÕu kh«ng cÇn thiÕt vÒ ph−¬ng diÖn nμo ®ã vμ chØ gi÷ l¹i nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó TD. Kh¸i qu¸t ho¸ lμ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó hîp nhÊt nhiÒu ®èi t−îng kh¸c nhau thμnh mét nhãm, mét lo¹i theo nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ quan hÖ chung nhÊt ®Þnh. Nh÷ng thuéc tÝnh chung nμy gåm hai lo¹i: thuéc tÝnh chung gièng nhau vμ thuéc tÝnh chung b¶n chÊt. TT ho¸ vμ KQ ho¸ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, chi phèi vμ bæ sung cho nhau nh− mèi QH gi÷a ph©n tÝch vμ tæng hîp nh−ng ë møc ®é cao h¬n. Trªn ®©y lμ nh÷ng thao t¸c TD c¬ b¶n. Khi xem xÐt chóng trong mét hμnh ®éng TD cô thÓ cÇn chó ý :
  8. www.hanhchinhvn.com -8- * C¸c thao t¸c TD cã mèi QH mËt thiÕt víi nhau, thèng nhÊt víi nhau theo mét h−íng nhÊt ®Þnh do nhiÖm vô TD quy ®Þnh. * Trong thùc tÕ, c¸c thao t¸c TD ®an chÐo nhau chø kh«ng theo tr×nh tù m¸y mãc nªu trªn. * Tuú theo nhiÖm vô vμ ®iÒu kiÖn TD, kh«ng nhÊt thiÕt trong hμnh ®éng TD nμo còng ph¶i thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng thao t¸c trªn. g. Ph©n lo¹i t− duy Theo lÞch sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn TD, chia lμm 3 lo¹i: + TD trùc quan hμnh ®éng + TD trùc quan h×nh ¶nh + TD trõu t−îng (TD tõ ng÷ - logic) Theo h×nh thøc biÓu hiÖn vμ ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt nhiÖm vô, TD ë ng−êi tr−ëng thμnh chia lμm 3 lo¹i: + TD thùc hμnh: §©y lμ lo¹i TD mμ nhiÖm vô ®−îc ®Ò ra mét c¸ch trùc quan, d−íi h×nh thøc cô thÓ, ph−¬ng thøc gi¶i quýªt lμ nh÷ng hμnh ®éng thùc hμnh. VD: TD cña ng−êi thî SC xe m¸y khi cã sù cè… + TD h×nh ¶nh cô thÓ: lμ loai TD mμ nhiÖm vô ®−îc ®Æt ra d−íi h×nh ¶nh cô thÓ vμ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô còng dùa trªn nh÷ng h×nh ¶nh trùc quan ®· cã. VD: Khi ta nghÜ xem tõ CQ vÒ nhμ ®i ®−êng nμo ng¾n nhÊt … + TD lÝ luËn: lμ lo¹i TD mμ nhiÖm vô ®−îc ®Æt ra vμ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã ®ßi hái ph¶i sö dông nh÷ng kh¸i niÖm trõu t−îng, nh÷ng tri thøc lÝ luËn. VD: TD cña HS khi nghe gi¶ng trªn líp … 2. T−ëng t−îng a. Kh¸i niÖm Còng gièng nh− TD, TT chØ n¶y sinh tr−íc mét hoμn c¶nh cã vÊn ®Ò. Trong nhiÒu tr−êng hîp, khi ®øng tr−íc mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò con ng−êi kh«ng thÓ dïng TD ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mμ ph¶i sö dông mét qu¸ tr×nh nhËn thøc cao h¬n ®ã lμ t−ëng t−îng. TT lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng c¸i ch−a tõng cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu t−îng ®· cã. b.§Æc ®iÓm + ChØ n¶y sinh tr−íc nh÷ng hoμn c¶nh, t×nh huèng cã vÊn ®Ò, tøc lμ tr−íc nh÷ng ®ßi hái míi, thùc tiÔn ch−a tõng gÆp, tr−íc nh÷ng nhu cÇu kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn lμm s¸ng tá c¸i míi, nh−ng chØ khi tÝnh bÊt ®Þnh cña hoμn c¶nh qu¸ lín. + TT lμ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc ®−îc b¾t ®Çu vμ thùc hiÖn chñ yÕu b»ng h×nh ¶nh nh−ng vÉn mang tÝnh gi¸n tiÕp vμ kh¸i qu¸t cao so víi trÝ nhí. BiÓu t−îng cña TT lμ mét h×nh ¶nh míi ®−îc XD tõ nh÷ng biÓu t−îng cña trÝ nhí, nã lμ biÓu t−îng cña biÓu t−îng. + TT liªn hÖ chÆt chÏ víi nhËn thøc c¶m tÝnh, nã sö dông nh÷ng biÓu t−îng cña trÝ nhí, do nhËn th−ca c¶m tÝnh thu l−îm cung cÊp. c.Vai trß + TT cÇn thiÕt cho bÊt k× ho¹t ®éng nμo cña con ng−êi. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a lao ®éng cña con ng−êi vμ ho¹t ®éng b¶n n¨ng cña con vËt chÝnh lμ ë biÓu t−îng vμ kÕt qu¶ mong ®îi do TT t¹o nªn. TT cho phÐp con ng−êi h×nh dung ®−îc kÕt qu¶ trung gian vμ cuèi cïng cña lao ®éng. + TT t¹o nªn nh÷ng h×nh mÉu t−¬i s¸ng, chãi läi, hoμn h¶o mμ con ng−êi mong ®îi vμ v−¬n tíi (lÝ t−ëng), nã n©ng con ng−êi lªn trªn hiÖn thùc, lμm nhÑ bít nh÷ng nÆng nÒ, khã kh¨n cña cuéc sèng, h−íng con ng−êi vÒ phÝa t−¬ng lai, kÝch thÝch con ng−êi hμnh ®éng ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ lín lao. + TT cã ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn viÖc häc tËp cña HS, ®Õn viÖc tiÕp thu vμ thÓ hiÖn c¸c tri thøc míi, ®Æc biÖt lμ ®Õn viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc còng nh− ph¸t triÓn nh©n c¸ch nãi chung. d. B¶n chÊt + VÒ néi dung ph¶n ¸nh: TT ph¶n ¸nh c¸i míi, nh÷ng c¸i ch−a cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n hoÆc XH. C¸i míi Êy ®−îc t−ëng t−îng t¹o ra d−íi h×nh thøc biÓu t−îng míi b»ng c¸ch s¸ng t¹o ra nã, XD nªn nã trªn c¬ së nh÷ng biÓu t−îng ®· cã. + VÒ ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh: Kh¸c víi TD lμ qu¸ tr×nh v¹ch ra nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña SVHT, nh÷ng mèi liªn hÖ quan hÖ cã tÝnh quy luËt th«ng qua sù vËn hμnh cña thao t¸c TD, TT t¹o ra nh÷ng h×nh ¶nh míi (biÓu t−îng míi-biÓu t−îng cña TT) trªn c¬ së nh÷ng biÓu t−îng ®· biÕt nhê c¸c ph−¬ng thøc hμnh ®éng: ch¾p ghÐp liªn hîp, nhÊn m¹nh, ®iÓn h×nh ho¸, lo¹i suy… + VÒ ph−¬ng diÖn kÕt qu¶ ph¶n ¸nh: s¶n phÈm cu¶ TT lμ c¸c biÓu t−îng cña TT. §ã lμ mét h×nh ¶nh míi do con ng−êi t¹o ra trªn c¬ së nh÷ng biÓu t−îng cña trÝ nhí. Nh−ng kh¸c víi biÓu t−îng cña trÝ nhí, biÓu t−îng cña TT lμ h×nh ¶nh míi, kh¸i qu¸t h¬n, do con ng−êi tù s¸ng t¹o ra trªn c¬ së cña biÓu t−îng trÝ nhí. e. Mèi quan hÖ N»m trong nÊc thang nhËn thøc lÝ tÝnh, TD vμ TT cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, bæ sung cho nhau khi gi¶i quyÕt mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò. Khi con ng−êi ®øng tr−íc mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò, th−êng cã hai hÖ thèng ph¶n ¸nh ®−îc diÔn ra: mét hÖ thèng diÔn ra trªn c¬ së c¸c h×nh ¶nh, mét hÖ thèng diÔn ra trªn c¬ së kh¸i niÖm. Hai hÖ thèng nμy th−êng diÔn ra ®ång thêi, bëi v× chóng cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Sù lùa chän mét ph−¬ng thøc ho¹t ®éng ®−îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng ph¸n ®o¸n logic g¾n liÒn víi nh÷ng biÓu t−îng vÒ mét ph−¬ng ¸n ho¹t ®éng sÏ ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ nμo ®ã. TT th−êng x¶y ra khi tÝnh bÊt ®Þnh cña hoμn c¶nh qu¸ lín. NghÜa lμ khi t×nh huèng, hoμn c¶nh cã vÊn ®Ò, thiÕu nh÷ng th«ng tin râ rμng, s¸ng tá, khã cã thÓ dïng TD ®Ó gi¶i quyÕt ®−îc. Nh− vËy, TT ®f· t×m ra ®−îc mét l«Ý tho¸t trong hoμn c¶nh cã vÊn ®Ò khi TD bÕ t¾c. TT cho phÐp ta nh¶y cãc qua mét vμi giai ®o¹n nμo ®ã cña TD mμ vÉn cø h×nh dung vμ ®−îc kÕt qu¶ cuèi cïng. Ng−îc l¹i, nhê cã TD mμ TT cña con ng−êi mang tÝnh kh¸ch quan, hiÖn thùc h¬n, gi¶m bít sù bÊt hîp lÝ, thiÕu chÝnh x¸c, thiÕu chÆt chÏ vèn lμ ®iÓm yÕu cña qu¸ tr×nh TT. TD vμ TT ®Òu thuéc nh÷ng nÊc thang nhËn thøc lÝ tÝnh. Chóng cã nh÷ng ®iÓm gièng vμ kh¸c nhau Gièng nhau: + VÒ néi dung ph¶n ¸nh: TD vμ TT ®Òu n¶y sinh khi con ng−êi r¬i vμo “hoμn c¶nh cã vÊn ®Ò” mμ nÕu chØ b»ng c¶m gi¸c, tri gi¸c thuÇn tuý con ng−êi kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®−îc.
  9. www.hanhchinhvn.com -9- + VÒ ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh, TD vμ TT ®Òu ph¶n ¸nh HTKQ mét c¸ch gi¸n tiÕp, mang tÝnh kh¸i qu¸t qua l¨ng kÝnh chñ quan cña c¸ nh©n. Trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh HTKQ, TD vμ TT ®Òu sö dông ng«n ng÷ vμ lÊy tμi liÖu c¶m tÝnh lμm chÊt liÖu, c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra vμ lÊy thùc tiÔn lμm tiªu chuÈn ch©n lÝ. + VÒ kÕt qu¶ ph¶n ¸nh, c¶ TD vμ TT ®Òu cho ta mét c¸i míi, ch−a hÒ cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n hoÆc cña XH. §μnh r»ng nh÷ng c¸i míi ®ã ®Òu ®−îc XD trªn c¬ së cña nh÷ng c¸i ®· cã. Kh¸c nhau: + Néi dung ph¶n ¸nh: TD th−êng x¶y ra khi “t×nh huèng cã vÊn ®Ò” víi nh÷ng d÷ kiÖn, tμi liÖu râ rμng, s¸ng tá. Cßn TT th−êng x¶y ra khi “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”, tr−íc nh÷ng ®ßi hái míi ch−a tõng gÆp víi nh÷ng tμi liÖu, d÷ kiÖn kh«ng râ rμng, thiÕu s¸ng tá, tøc lμ tÝnh bÊt ®Þnh cña hoμn c¶nh qu¸ lín. + Ph¹m vi ph¶n ¸nh: TT ph¶n ¸nh c¸i míi, c¸i ch−a biÕt b»ng c¸ch XD nªn h÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu t−îng ®· cã. TD v¹ch ra nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ quan hÖ cã tÝnh quy luËt cña hμng lo¹t SVHT trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm. + KÕt qu¶ ph¶n ¸nh: NÕu kÕt qña cña TD lμ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ph¸n ®o¸n vμ suy lÝ cña con ng−êi vÒ TGKQ, th× kÕt qu¶ cña TT lμ nh÷ng biÓu t−îng (h×nh ¶nh) vÒ TGKQ, nh÷ng biÓu t−îng ®ã lμ c¸i míi, mang tÝnh s¸ng t¹o vμ kinh nghiÖm. C. TrÝ nhí 1. Kh¸i niÖm TrÝ nhí ®−îc biÓu hiÖn lμ sù ghi l¹i, gi÷ l¹i vμ lμm xuÊt hiÖn (t¸i hiÖn l¹i) nh÷ng g× c¸ nh©n thu ®−îc trong ho¹t ®éng sèng cña m×nh. NÐt ®Æc tr−ng nhÊt cña trÝ nhí lμ lμ trung thμnh víi tÊt c¶ nh÷ng g× c¸ nh©n ®· tr¶i qua, tøc nã ho¹t ®éng mét c¸ch m¸y mãc vμ thËt thμ. TrÝ nhí kh«ng lμm thay ®æi chót g× trong c¸c yÕu tè ®· ®−îc c¸ nh©n tr¶i qua. TrÝ nhí lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng kinh nghiÖm ®· cã cña c¸ nh©n d−íi h×nh thøc biÓu t−îng, bao gåm sù ghi nhí, gi÷ g×n vμ t¸i t¹o l¹i sau ®ã ë trong ãc c¸i mμ con ng−êi ®· c¶m gi¸c, tri gi¸c, xóc c¶m, hμnh ®éng hay suy nghÜ tr−íc ®©y. 2. Vai trß + TrÝ nhí lμ qu¸ tr×nh t©m lÝ cã liªn quan chÆt chÏ víi toμn bé ®êi sèng con ng−êi, liªn hÖ chÆt chÏ qu¸ khø víi hiÖn t¹i, lμm c¬ së ®Þnh h−íng cho t−¬ng lai. Kh«ng cã trÝ nhí th× kh«ng cã kinh nghiÖm, kh«ng cã kinh nghiÖm th× kh«ng thÓ cã bÊt k× mét ho¹t ®éng nμo, do ®ã còng kh«ng thÓ h×nh thμnh nh©n c¸ch ®−îc. + TrÝ nhí lμ mét ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ®Ó con ng−êi cã ®êi sèng t©m lÝ b×nh th−êng. TrÝ nhí còng lμ ®iÒu kiÖn ®Ó con ng−êi h×nh thμnh xóc c¶m, h×nh thμnh nh©n c¸ch, h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng t©m lÝ bËc cao, ®Ó con ng−êi tÝch luü ®−îc kinh nghiÖm vμ sö dông vèn KN trong cuéc sèng, ®¸p øng ngμy cμng cao nh÷ng yªu cÇu cña c¸ nh©n vμ XH. + TrÝ nhí cã vai trß ®Æc biÖt to lín ®èi víi nhËn thøc. Nã lμ c«ng cô l−u gi÷ l¹i c¸c kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, nhê ®ã con ng−êi cã thÓ häc tËp vμ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña m×nh. + TrÝ nhí cung cÊp cho nhËn thøc t©m lÝ mét c¸ch trung thμnh vμ ®Çy ®ñ c¸c tμi liÖu do nhËn thøc c¶m tÝnh thu nhËn. + TrÝ nhí rÊt quan träng v× nã kh«ng lμm mÊt ®i nhËn thøc sau c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc ®· kÕt thóc, khi cÇn nã sÏ xuÊt hiÖn l¹i. 3. C¸c qu¸ tr×nh cña trÝ nhí a. Qu¸ tr×nh ghi nhí: Lμ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña ho¹t ®éng nhí, lμ qu¸ tr×nh t¹o nªn dÊu vÕt (“Ên t−îng”) cña ®èi t−îng trªn vá n·o, ®ång thêi còng lμ qu¸ tr×nh g¾n ®èi t−îng ®ã víi nmhwngx kiÕn thøc ®· cã. Qu¸ tr×nh ghi nhí rÊt cÇn thiÕt ®Ó tiÕp thu tri thøc, tÝch luü kinh nghiÖm. HiÖu qña ghi nhí phu thuéc chñ yÕu vμo ®éng c¬, môc ®Ých, ph−¬ng thøc hμnh ®éng cña c¸ nh©n.C¨n cø vμo môc ®Ých ghi nhí ng−êi ta chia ghi nhí thμnh 2 lo¹i: + Ghi nhí kh«ng chñ ®Þnh: lμ sù ghi nhí kh«ng cã môc ®Ých ®Æt ra tõ tr−íc, kh«ng ®ßi hái ph¶i nç lùc ý chÝ hoÆc kh«ng dïng mét thñ thu¹t nμo ®Ó ghi nmhí, tμi liÖu ®−îc nhí mét c¸ch tù nhiªn. Nh−ng kh«ng ph¶i mäi sù kiÖn ®Òu ®−îc ghi nhí mét c¸ch kh«ng chñ ®Þnh nh− nhau. Møc ®é ghi nhí phô thuéc vμo sù hÊp dÉn cña néi dung tμi liÖu, néi dung TL mμ cã kh¶ n¨ng t¹o ra sù tËp trung chó ý cao ®é hay mét xóc c¶m m¹nh mÏ th× sù ghi nhí sÏ ®¹t hiÖu qu¶ cao. + Ghi nhí cã chñ ®Þnh: Lμ lo¹i ghi nhí theo mét môc ®Ých ®Æt ra tõ tr−íc, nã ®ßi hái sù nç lùc ý chÝ nhÊt ®Þnh vμ cÇn cã nh÷ng thñ thuËt ph−¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých ghi nhí. Th«ng th−êng cã hai lo¹i ghi nhí chñ ®Þnh: - Ghi nhí m¸y mãc: lμ lo¹i ghi nhí dùa trªn sù lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét c¸ch ®¬n gi¶n, t¹o ra mèi liªn hÖ bÒ ngoμi gi÷a c¸c phÇn cña tμi liÖu ghi nhí, kh«ng cÇn hiÓu néi dung TL. C¸ch ghi nhí nμy th−êng ®−îc t×m mäi c¸ch ®−a vμo trÝ nhí tÊt c¶ nh÷ng g× cã trong tμi liÖu rÊt chi tiÕt vμ chÝnh x¸c mμ kh«ng dùa trªn sù hiÓu biÕt néi dung nªn trong trÝ nhí gåm toμn nh÷ng TL kh«ng liªn quan g× víi nhau, häc vÑt lμ mét biÓu hiÖn cña c¸ch ghi nhí nμy. C¸ch ghi nhí dÉn ®Õn sù ghi nhí h×nh thøc, tèn nhiÒu thêi gian, khi ®· quªn khã håi t−ëng l¹i ®−îc. uy nhiªn trong CS cã lóc l¹i rÊt cÇn thiÕt nhÊt lμ khi ta ghi nhí tμi liÖu kh«ng cã néi dung kh¸i qu¸t nh− sè ®iÖn tho¹i, sè nhμ, ngμy th¸ng n¨m sinh… - Ghi nhí ý nghÜa: lμ lo¹i ghi nhí dùa trªn sù th«ng hiÓu néi dung cña tμi liÖu, trªn sù nhËn thøc ®−îc mèi liªn hÖ logic gi÷a c¸c bé phËn cña TL ®ã, tøc ghi nhí trªn c¬ së hiÓu ®−îc b¶n chÊt cña nã. ë ®©y qu¸ tr×nh ghi nhí g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh t− duy vμ TT nh»m n¾m lÊy logic néi t¹i. Do ®ã ng−êi ta cßn gäi lμ ghi nhí logic. Ghi nhí ý nghÜa lμ lo¹i ghi nhí chñ yÕu trong ho¹t ®éng nhËn thøc, nã ®¶m b¶o cho sù lÜnh héi tri thøc mét c¸ch s©u s¾c, bÒn v÷ng, Ýt tèn thêi gian h¬n ghi nhí m¸y mãc nh−ng l¹i tiªu hao n¨ng l−îng thÇn kinh nhiÒu h¬n. * Lμm thÕ nμo ®Ó cã trÝ nhí tèt? Muèn cã trÝ nhí tèt ph¶i luyÖn tËp th−êng xuyªn ®Ó n©ng cao kh¶ n¨ng ghi nhí, gi÷ g×n vμ t¸i hiÖn TL ghi nhí. Muèn ghi nhí tèt cÇn ph¶i thùc hiÖn theo c¸c yªu cÇu sau ®©y: + Ph¶i tËp trung chó ý cao ®é khi ghi nhí, ph¶i cã høng thó, say mª víi TL ghi nhí, ph¶i ý thøc ®−îc tÇm quan träng cña TL ghi nhí vμ x¸c ®Þnh ®−îc t©m thÕ ghi nhí l©u dμi ®èi víi TL. + Ph¶i lùa chän vμ phèi hîp c¸c lo¹i ghi nhí mét c¸ch hîp lÝ nhÊt, phï hîp víi tÝnh chÊt vμ néi dung cña TL, víi nhiÖm vô vμ môc ®Ých ghi nhí. Trong ho¹t ®éng häc tËp, ghi nhí logic lμ h×nh thøc tèt nhÊt. Muèn vËy, ®ßi hái ng−êi häc ph¶i lËp dμn bμi cho TL häc tËp, tøc lμ ph¸t hiÖn nh÷ng ®¬n vÞ logic cÊu t¹o nªn bμi ®ã. Dμn ý ®−îc xem lμ ®iÓm tùa ®Ó «n tËp vμ t¸i hiÖn TL khi cÇn. + Ph¶i biÕt phèi hîp nhiÒu gi¸c quan ®Ó ghi nhí, ph¶i sö dông c¸c thao t¸c trÝ tuÖ ®Ó ghi nhí TL, g¾n TL ghi nhí víi vèn kinh nghiÖm cña b¶n th©n.
  10. www.hanhchinhvn.com - 10 - * C¸c biÖn ph¸p ghi nhí logic: + Ph©n chia tμi liÖu thμnh c¸c ®o¹n; + §Æt cho mçi ®o¹n mét tªn thÝch hîp víi néi dung cña nã; + Nèi liÒn nh÷ng ®iÓm tùa thμnh mét tæng thÓ phøc hîp b»ng mét tªn gäi thÝch hîp nhÊt; - Nh÷ng biÖn ph¸p quan träng kh¸c ®Ó tiÕn hμnh ghi nhí logÝc lμ nh÷ng biÖn ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp, m« h×nh ho¸, so s¸nh, ph©n lo¹i vμ hÖ thèng ho¸ tμi liÖu. CÇn ph¶i sö dông thμnh th¹o c¸c biÖn ph¸p nμy. - BiÖn ph¸p t¸i hiÖn tμi liÖu d−íi h×nh thøc nãi thÇm (cho m×nh nghe) còng quan träng ®Ó ghi nhí logic. Nªn nãi thÇm kho¶ng 2-3 lÇn vμ nªn ghi chÐp nh÷ng ®iÒu t¸i hiÖn ®−îc d−íi h×nh thøc nμy ra giÊy. Khi dïng biÖn ph¸p nμy cã thÓ tiÕn hμnh theo tr×nh tù sau: + Cè g¾ng t¸i hiÖn toμn bé TL mét lÇn. + TiÕp ®ã t¸i hiÖn tõng phÇn, nhÊt lμ nh÷ng phÇn khã. + T¸i hiÖn toμn bé TL. + §Þnh h−íng vμo toμn bé tμi liÖu. + Ph©n chia TL thμnh nh÷ng nhãm yÕu tè c¬ b¶n. + X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ trong mçi nhãm. + X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nhãm. - ¤n tËp còng lμ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó ghi nhí mét c¸ch v÷ng ch¾c vμ l©u dμi. §©y lμ biÖn ph¸p sau khi ®· lμm nh÷ng viÖc trªn, nh−ng kh«ng nªn lÆp l¹i y nguyªn TL ®· ghi nhí mμ nªn g¾n TL d−íi nh÷ng h×nh thøc vμ vËt liÖu kh¸c ®Ó luyÖn tËp. b. Qu¸ tr×nh gi÷ g×n: Lμ qu¸ tr×nh cñng cè v÷ng ch¾c nh÷ng dÊu vÕt h×nh thμnh trªn vá n·o trong qu¸ tr×nh ghi nhí. NÕu kh«ng cã sù gi÷ g×n th× kh«ng thÓ nhí bÒn, nhí chÝnh x¸c ®−îc. Cã hai h×nh thøc gi÷ g×n: tiªu cùc vμ tÝch cùc. Gi÷ g×n tiªu cùc lμ sù gi÷ g×n dùa trªn sù t¸i hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét c¸ch gi¶n ®¬n tμi liÖu cÇn ghi nhí th«ng qua c¸c mèi liªn hÖ bÒ ngoμi gi÷a c¸c phÇn tμi liÖu nhí ®ã. Cßn gi÷ g×n tÝch cùc lμ sù gi÷ g×n ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch t¸i hiÖn trong ãc tμi liÖu ®· ghi nhí mμ kh«ng cÇn ph¶i tri gi¸c tμi liÖu ®ã. * Lμm thÕ nμo ®Ó gi÷ g×n tèt? - Ph¶i «n tËp mét c¸ch tÝch cùc, nghÜa lμ «n tËp b»ng c¸ch t¸i hiÖn lμ chñ yÕu. ViÖc t¸i hiÖn TL cã thÓ tiÕn hμnh theo tr×nh tù sau: + Cè g¾ng t¸i hiÖn toμn bé TL mét lÇn. + TiÕp ®ã t¸i hiÖn tõng phÇn, nhÊt lμ nh÷ng phÇn khã. + T¸i hiÖn toμn bé TL. + §Þnh h−íng vμo toμn bé tμi liÖu. + Ph©n chia TL thμnh nh÷ng nhãm yÕu tè c¬ b¶n. + X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ trong mçi nhãm. + X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nhãm. + X©y dùng cÊu tróc logic cña TL dùa trªn mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nhãm. - Ph¶i «n tËp ngay, kh«ng ®Ó l©u sau khgi ghi nhí TL. - Ph¶i «n tËp xen kÏ, kh«ng nªn «n tËp liªn tôc mét m«n häc. - ¤n tËp ph¶i cã nghØ ng¬i, kh«ng nªn «n tËp trong mét thêi gian dμi. - CÇn ph¶i thay ®æi c¸c h×nh thøc vμ PP «n tËp. c. Qu¸ tr×nh t¸i hiÖn: Lμ qu¸ tr×nh lμm sèng l¹i nh÷ng néi dung ®· ghi nhí vμ gi÷ g×n. Tμi liÖu th−êng ®−îc t¸i hiÖn d−íi ba h×nh thøc: nhËn l¹i, nhí l¹i vμ håi t−ëng. + NhËn l¹i: lμ h×nh thøc t¸i hiÖn khi sù tri gi¸c ®èi t−îng ®−îc lÆp l¹i, tri gi¸c l¹i mét lÇn n÷a nh÷ng th«ng tin, kiÕn thøc ®· tri gi¸c tr−íc ®©y. Sù nhËn l¹i cã ý nghÜa trong ®êi sèng mçi ng−êi, nã gióp con ng−êi ®Þnh h−íng trong hiÖn thùc tèt h¬n vμ ®óng h¬n. + Sù nhí l¹i: Lμ h×nh thøc t¸i hiÖn kh«ng diÔn ra sù tri gi¸c l¹i ®èi t−îng, nhí l¹i kh«ng diÔn ra tù nã mμ bao giê còng cã nguyªn nh©n, theo quy luËt liªn t−ëng, mag tÝnh chÊt chÆt chÏ vμ cã hÖ thèng. + Håi t−ëng: Lμ h×nh thøc t¸i hiÖn khã kh¨n, rÊt cÇn cã sù cè g¾ng nhiÒu cña trÝ tuÖ. §©y lμ mét hμnh ®éng trÝ tuÖ phøc t¹p mμ kÕt qu¶ cña nã phô thuéc vμo viÖc c¸ nh©n ý thøc râ rμng, chÝnh x¸c ®Õn møc nμo néi dung cña nhiÖm vô t¸i hiÖn. Trong håi t−ëng, nh÷ng Ên t−îng tr−íc ®©y kh«ng ®−îc t¸i hiÖn mét c¸ch m¸y mãc mμ th−êng ®−îc s¾p xÕp kh¸c ®i, g¾n víi nh÷ng sù kiÖn míi. * Lμm thÕ nμo ®Ó håi t−ëng c¸i ®· quªn? VÒ nguyªn t¾c, mäi SVHT t¸c ®éng vμo n·o ®Òu cã thÓ t¸i hiÖn sau t¸c ®éng. + Quªn kh«ng ph¶i lμ mÊt tÊt c¶, ph¶i l¹c quan tin t−ëng r»ng nÕu cè g¾ng ta sÏ håi t−ëng l¹i ®−îc. + Ph¶i kiªn tr× håi t−ëng, khi ®· håi t−ëng sai th× lÇn håi t−ëng tiÕp theo kh«ng nªn lÆp l¹i c¸ch thøc, biÖn ph¸p ®· lμm mμ cÇn ph¶i t×m ra biÖn ph¸p, c¸ch thøc míi.
  11. www.hanhchinhvn.com - 11 - + CÇn ®èi chiÕu, so s¸nh víi nh÷ng håi øc cã liªn quan trùc tiÕp víi néi dung TL mμ ta cÇn nhí l¹i. + CÇn sö dông sù kiÓm tra cña t− duy, cña trÝ t−ëng t−îng vÒ qu¸ tr×nh håi t−ëng vμ kÕt qu¶ håi t−ëng. + Cã thÓ sö dông sù liªn t−ëng nhÊt lμ liªn t−ëng nh©n qu¶ ®Ó håi t−ëng vÊn ®Ò g× ®ã. 4. Sù quªn Kh«ng ph¶i mäi dÊu vÕt Ên t−îng trong n·o cña chóng ta ®Òu ®−îc gi÷ g×n vμ lμm sèng l¹i mét c¸ch nh− nhau, nghÜa lμ trong trÝ nhí cña chóng ta cã hiÖn t−îng quªn. Quªn lμ kh«ng t¸i hiÖn l¹i ®−îc näi dung ®· ghi nhí tr−íc ®©y vμo thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Quªn còng cã nhiÒu møc ®é: quªn hoμn toμn (kh«ng nhí l¹i, nhËn l¹i ®−îc), quªn côc bé (kh«ng nhí nh−ng nhËn l¹i ®−îc). Ngay c¶ khi ®· quªn hoμn toμn còng kh«ng cã nghÜa lμ c¸c dÊu vÕt ghi nhí ®· hoμn toμn mÊt ®i, kh«ng ®Ó l¹i mét dÊu vÕt nμo. Trong thùc tÕ, nã vÉn cßn l¹i dÊu vÕt nhÊt ®Þnh trªn vá n·o, chØ cã ®iÒu ta kh«ng lμm cho nã sèng l¹i khi cÇn thiÕt mμ th«i. Ngoμi ra cßn cã hiÖn t−îng quªn t¹m thêi, nghÜa lμ trong thêi gian dμi kh«ng thÓ nμo nhí l¹i ®−îc, nh−ng mét lóc nμo ®ã ®ét nhiªn nhí l¹i ®−îc, ®ã lμ hiÖn t−îng sùc nhí. Sù quªn còng cã nhiÒu nguyªn nh©n, cã thÓ do qu¸ tr×nh ghi nhí, cã thÓ lμ do quy luËt øc chÕ ho¹t ®éng thÇn kinh (øc chÕ ng−îc, xu«i, tíi h¹n) trong qu¸ tr×nh ghi nhí, hay do kh«ng g¾n ®−îc vμo ho¹t ®éng hμng ngμy, kh«ng phï hîp víi nhu cÇu, së thÝch, høng thó c¸ nh©n hoÆc Ýt cã ý nghÜa thùc tÕ ®èi víi c¸ nh©n. Sù quªn diÔn ra theo nh÷ng quy luËt nhÊt ®Þnh, quªn c¸i tiÓu tiÕt, vôn vÆt tr−íc, quªn c¸i ®¹i thÓ, chÝnh yÕu sau, quªn diÔn ra kh«ng ®Òu, ë giai ®o¹n ®Çu th× tèc ®é lín, sau ®ã gi¶m dÇn. Quªn lμ mét hiÖn t−îng hîp lý, h÷u Ých. Qua nghiªn cøu ng−êi ta ®· chøng minh r»ng quen kh«ng hoμn toμn lμ dÊu hiÖu cña mét trÝ nhí kÐm, mμ ng−îc l¹i nã lμ yÕu tè quan träng ®Ó trÝ nhí ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. * Lμm thÕ nμo ®Ó håi t−ëng c¸i ®· quªn. VÒ nguyªn t¾c, mäi SVHT t¸c ®éng vμo n·o ®Òu cã thÓ t¸i hiÖn sau t¸c ®éng. - Quªn kh«ng ph¶i lμ mÊt tÊt c¶, nÕu cè g¾ng ta sÏ håi t−ëng l¹i ®−îc. - Ph¶i kiªn tr× håi t−ëng. Khi ®· håi t−ëng sai th× lÇn håi t−ëng tiÕp theo kh«ng nªn lÆp l¹i c¸ch thøc, biÖn ph¸p ®· lμm mμ cÇn ph¶i t×m biÖn ph¸p c¸ch thøc míi. - CÇn ®èi chiÕu, so s¸nh víi nh÷ng håi øc cã liªn quan trùc tiÕp víi nh÷ng néi dung tμi liÖu mμ ta cÇn nhí l¹i. - CÇn sö dông sù kiÓm tra cña t− duy, cña trÝ t−ëng t−îng vÌ qu¸ tr×nh håi t−ëng vμ kÕt qu¶ håi t−ëng. - Cã thÓ sö dông sù liªn t−ëng, nhÊt lμ liªn t−ëng nh©n qu¶ ®Ó håi t−ëng vÊn ®Ò g× ®ã. 5. Ph©n lo¹i trÝ nhí a. Dùa vμo tÝnh chÊt cña trÝ nhí, ng−êi ta ph©n chia thμnh 4 lo¹i: +TrÝ nhí h×nh ¶nh: lμ nhí vÒ mét Ên t−îng m¹nh cña c¸c sù vËt hiÖn t−îng ®· t¸c ®éng vμo c¸c gi¸c quan cña chóng ta tr−íc ®©y. Dùa vμo c¸c c¬ quan c¶m gi¸c tham gia qu¸ tr×nh trÝ nhí mμ trÝ nhí h×nh ¶nh ®−îc chia thμnh trÝ nhí nghe, trÝ nhí nh×n …Vai trß cña mçi lo¹i trÝ nhí h×nh ¶nh còng rÊt kh¸c nhau: ng−êi lμm nghÒ nÊu ¨n, trÝ nhí mïi vÞ trë nªn rÊt quan träng, ng−êi nghÖ sÜ, trÝ nhí nghe nh×n l¹i quan träng h¬n, ng−êi mï th× trÝ nhí xóc gi¸c, khøu gi¸c rÊt quan träng, nã “bï trõ” cho sù khiÕm thÞ cña hä. + TrÝ nhí xóc c¶m: Lμ trÝ nhí vÒ nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m diÔn ra trong ho¹t ®éng tr−íc ®©y. Nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®−îc l−u gi÷ l¹i trong trÝ nhí sÏ béc lé nh− lμ nh÷ng tÝn hiÖu ®Æc biÖt hoÆc thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng, hoÆc nh¾c nhë hä nh÷ng ph−¬ng thøc hμnh vi tr−íc ®©y ®· g©y ra nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®ã. Sù t¸i mÆt ®i hay ®á mÆt lªn khi nhí ®Õn mét kØ niÖm cò lμ do ¶nh h−ëng cña trÝ nhí xóc c¶m g©y nªn. TrÝ nhí xóc c¶m cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®Ó c¸ nh©n c¶m nhËn ®−îc gi¸ trÞ thÈm mÜ, ®¹o ®øc trong hμnh vi, cö chØ, lêi nãi vμ nghÖ thuËt. + TrÝ nhí vËn ®éng: lμ trÝ nhí vÒ nh÷ng qu¸ tr×nh vËn ®éng Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt tæ hîp. Tuú thuéc vμo lÜnh vùc con ng−êi th−êng xuyªn ho¹t ®éng mμ lo¹i trÝ nhí V§ nμy hay trÝ nmhí V§ kia ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Lo¹i trÝ nhí nμy cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®Î h×nh thμnh kÜ x¶o trong lao ®éng ch©n tay. NÕu kh«ng cã trÝ nhí vËn ®éng chóng ta sÏ lu«n lu«n ph¶i häc l¹i (nh− míi gÆp ph¶i lÇn ®Çu) nh÷ng thao t¸c ch©n tay cña mçi hμnh ®éng. Tèc ®é h×nh thμnh nhanh vμ møc ®é bÒn v÷ng cña nh÷ng kÜ x¶o lao ®éng ch©n tay ®−îc xem nh− lμ tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ trÝ nhí vËn ®éng tèt. Sù “khÐo ch©n khÐo tay”, nh÷ng “bμn tay vμng” … lμ nh÷ng dÊu hiÖu cña trÝ nhí vËn ®éng tèt. + TrÝ nhí tõ ng÷-logic: lμ trÝ nhí vÒ nh÷ng mèi quan hÖ, liªn hÖ mμ néi dung ®−îc t¹o nªn bëi t− t−ëng cña con ng−êi, nã lμ lo¹i trÝ nhí ®Æc tr−ng cho con ng−êi. TrÝ nhí nμy ph¸t triÓn trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cña trÝ nhí vËn ®éng, xóc cμm vμ h×nh ¶nh, nã cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh. b. Dùa vμo môc ®Ých, trÝ nhí ®−îc chia 2 lo¹i: TrÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh vμ chñ ®Þnh. + TrÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh: lμ trÝ nhí mμ trong ®ã viÖc ghi nhí, gi÷ g×n vμ t¸i hiÖn mét c¸i g× ®ã ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch tù nhiªn kh«ng cã môc ®Ých ®Æt ra tõ tr−íc. TrÝ nhí nμy gi÷ vai trß quan träng trong CS con ng−êi, nhê nã mμ ta thu ®−îc nhiÒu kinh nghiÖm sèng cã gi¸ trÞ mμ tèn Ýt n¨ng l−îng thÇn kinh. + TrÝ nhí cã chñ ®Þnh: Lμ lo¹i trÝ nhí mμ trong ®ã sù ghi nhí, gi÷ g×n vμ t¸i hiÖn ®èi t−îng theo môc ®Ých ®Æt ra tõ tr−íc. Con ng−êi th−êng sö dông c¸c biÖn ph¸p kÜ thuËt ®Ó ghi nhí. TrÝ nhí cã chñ ®Þnh cã sau trÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh, nã cã vai trß hÕt søc to lín trong ho¹t ®éng vμ trong c«ng viÖc. c. Dùa vμo thêi gian tån t¹i cña th«ng tin, trÝ nhí ®−îc chia thμnh 3 lo¹i: + TrÝ nhí ng¾n h¹n: Cßn gäi lμ trÝ nhí tøc thêi, lμ lo¹i trÝ nhí mμ sù ghi nhí (t¹o vÕt), gi÷ g×n (cñng cè vÕt), vμ t¸i hiÖn diÔn ra ng¾n ngñi, chèc l¸t. Qu¸ tr×nh nμy cßn ch−a æn ®Þnh nh−ng cã ý nghÜa rÊt lín trong viÖc tiÕp thu kinh nghiÖm. TrÝ nhí nμy lμ c¬ së cña trÝ nhí dμi h¹n. + TrÝ nhí dμi h¹n: Lμ lo¹i trÝ nhí mμ sù ghi nhí, gi÷ g×n vμ t¸i hiÖn th«ng tin ®−îc kÐo dμi sau nhiÒu lÇn lÆp l¹i sau giai ®o¹n ghi nhí mét kho¶ng thêi gian cho ®Õn m·i m·i,do vËy th«ng tin ®−îc gi÷ l¹i dμi l©u trong trÝ nhí. Nã rÊt quan träng ®Ó con ng−êi tÝch luü tri thøc. ®Ó trÝ nhí nμy cã chÊt l−îng tèt, c¸ nh©n cÇn luyÖn tËp ®Ó cñng cè, t¸i hiÖn nhiÒu lÇn víi nh÷ng biÖn ph¸p, c¸ch thøc kh¸c nhau.
  12. www.hanhchinhvn.com - 12 - + TrÝ nhí trung h¹n: Cßn gäi lμ trÝ nhí thao t¸c lμ lo¹i trÝ nhí sau giai ®oan trÝ nhí ng¾n h¹n vμ ë tr−íc giai ®o¹n cña trÝ nhí dμi h¹n. VÒ mÆt b¶n chÊt, trÝ nhí thao t¸c lμ trÝ nhí lμm viÖc, tøc lμ ®−îc huy ®éng tõ trÝ nhí dμi h¹n (cã kho c¶ trÝ nhí ng¾n h¹n) ®Ó c¸ nh©n thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c hay hμnh ®éng khÈn thiÕt, ®Æc biÖt lμ c¸c hμnh ®éng phøc t¹p. TrÝ nhí thao t¸c còng rÊt cÇn ®Ó thùc hiÖn c¸c hμnh ®éng lêi nãi. VD: l−u gi÷ vμ sö dông nh÷ng th«ng tin ng«n ng÷ tõ khi b¾t ®Çu häc ®Ó hiÓu toμn bé mét ®o¹n v¨n, mét v¨n b¶n hay l−u gi÷ sö dông ch−¬ng tr×nh (kÕ ho¹ch) lêi nãi ®· lËp ®Ó thùc hiÖn ®Õn cïng mét lêi nãi. PhÇn 3. Nh©n c¸ch vμ sù h×nh thμnh nh©n c¸ch A. Nh©n c¸ch 1. Kh¸i niÖm Khi nghiªn cøu vÒ ph¶n ¸nh t©m lÝ th«ng qua ho¹t ®éng vμ giao tiÕp, khoa häc kh«ng chØ quan t©m ®Õn b¶n th©n qu¸ tr×nh ®ã mμ cßn quan t©m ®Õn chñ thÓ cña nã n÷a, ®ã lμ nh©n c¸ch. Nh©n c¸ch trong t©m lÝ häc lμ mét ph¹m trï nÒn t¶ng rÊt c¨n b¶n. nh©n c¸ch vμ sù h×nh thμnh nh©n c¸ch lμ vÊn ®Ò trung t©m cña t©m lÝ häc vμ lμ “m¾t l−íi” cña c¶ hÖ thèng khoa häc vÒ con ng−êi, võa cã ý nghÜa lÝ luËn võa cã ý nghÜa thùc tÕ to lín. + Con ng−êi: Võa lμ thùc thÓ tù nhiªn võa lμ thùc thÓ XH. Bμng th©n thÓ, m¸u thÞt vμ bé n·o cña m×nh, con ng−êi thuéc vÒ TG tù nhiªn. MÆt kh¸c con ng−êi võa lμ chñ thÓ, võa lμ kh¸ch thÓ trong c¸c mèi quan hÖ XH, v× thÕ sù ph¸t triÓn cña con ng−êi chÞu sù chi phèi cña c¸c quy luËt XH. Gi÷a hai mÆt TN_XH thèng nhÊt víi nhau t¹o thμnh mét cÊu tróc chØnh thÓ – con ng−êi. + C¸ nh©n: Lμ kh¸i niÖm ®Ó chØ mét con ng−êi cô thÓ, víi t− c¸ch ®¹i diÖn cho céng ®ång loμi ng−êi, lμ thμnh viªn cña XH loμi ng−êi. C¸ nh©n lμ mét thùc thÓ sinh vËt-XH vμ v¨n ho¸, nh−ng ®−îc xem xÐt cô thÓ riªng tõng ng−êi, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m sinh lÝ vμ XH ®Ó ph©n biÖt c¸ nh©n nμy víi c¸ nh©n kh¸c vμ víi céng ®ång. + C¸ tÝnh: Lμ kh¸i niÖm ®Ó chØ c¸i ®¬n nhÊt, c¸i ®éc ®¸o cã mét kh«ng hai trong t©m lÝ hoÆc sinh lÝ cña c¸ thÓ ®éng vËt hoÆc c¸ thÓ ng−êi. + Chñ thÓ: Khi c¸ nh©n thùc hiÖn mét c¸ch cã ý thøc, cã môc ®Ých mét ho¹t ®éng hay mét quan nhÖ XH th× c¸ nh©n ®ã ®−îc coi lμ chñ thÓ. + Nh©n c¸ch: Kh¸i niÖm nh©n c¸ch chØ bao hμm phÇn XH – t©m lÝ cña c¸ nh©n víi t− c¸ch thμnh viªn cña XH, lμ chñ thÓ cña c¸c mèi quan hÖ XH vμ ho¹t ®éng cã ý thøc. Nhμ t©m lÝ häc X«-viÕt X.L.Rubnstein ®· viÕt: “Con ng−êi lμ c¸ tÝnh do nã cã nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc biÖt, con ng−êi lμ nh©n c¸ch do nã x¸c ®Þnh ®−îc quan hÖ cña m×nh víi nh÷ng ng−êi chugn quanh mét c¸ch cã ý thøc”. NC lμ mét kh¸i niÖm réng vμ phøc t¹p cña TL häc. Cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ nh©n c¸ch trong TL häc. Quan ®iÓm sinh vËt ho¸ nh©n c¸ch: coi b¶n chÊt nh©n c¸ch n»m trong c¸c ®Æc ®iÓm h×nh thÓ, ë gãc mÆt, ë thÓ tr¹ng, ë b¶n n¨ng v« thøc … Quan ®iÓm x· h«i ho¸ nh©n c¸ch lÊy c¸c quan hÖ XH (gia ®×nh, hä hμng, lμng xãm…) ®Ó thay thÕ mét c¸ch ®¬n gi¶n, m¸y mãc c¸c thuéc tÝnh t©m lÝ cña c¸ nh©n. Cã nh÷ng quan ®iÓm chØ chó ý ®Õn c¸i chung, bá qua c¸i riªng, c¸i ®¬n nhÊt cña con ng−êi, ®ång nhÊt nh©n c¸ch víi con ng−êi, ng−îc l¹i mét sè quan ®iÓm kh¸c chó ý tÝnh ®¬n nhÊt cã mét kh«ng hai cña nh©n c¸ch. §ã lμ nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm. C¸c nhμ TL häc khoa häc cho r»ng, kh¸i niÖm nh©n c¸ch lμ mét ph¹m trï XH, cã b¶n chÊt XH-LS, nghÜa lμ néi dung cña nh©n c¸ch lμ néi dung cña nh÷ng ®iÒu kiÖn LS cô thÓ cña XH ®−îc chuyÓn vμo trong mçi con ng−êi. Mét sè ®Þnh nghÜa vÒ nh©n c¸ch: + “Nh©n c¸ch lμ mét c¸ nh©n cã ý thøc, chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong XH vμ ®ang thùc hiÖn mét vai trß XH nhÊt ®Þnh” (A.G. Covaliov) + “Nh©n c¸ch lμ con ng−êi víi t− c¸ch lμ ke mang toμm bé thuéc tÝnh vμ phÈm chÊt t©m lÝ, quy ®Þnh h×nh thøc ho¹t ®éng vμ hμnh vi cã ý nghÜa x· héi” (E.V.Sorokhova) + “Nh©n c¸ch lμ c¸ thÓ ho¸ ý thøc x· héi” (V.X.Mukhina) Tõ nh÷ng ®iªï tr×nh bμy trªn, cã thÓ nªu lªn mét ®Þnh nghi· vÒ nh©n c¸ch nh− sau: Nh©n c¸ch lμ tæ hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng thuéc tÝnh t©m lÝ cña c¸ nh©n quy ®Þnh b¶n s¾c μ gi¸ trÞ XH cña con ng−êi. + Tr−íc hÕt, NC kh«ng ph¶i lμ tÊt c¶ c¸ ®Æc ®iÓm c¸ thÓ cña con ng−êi mμ chØ bao hμm nh÷ng ®Æc ®iÓm quy ®Þnh con ng−êi nh− lμ mét c¸ thÓ, mét thμnh viªn cña XH, nãi lªn bé mÆt TL XH, gi¸ trÞ vμ cèt c¸ch lμm ng−êi cña mçi c¸ nh©n. + NC kh«ng ph¶i lμ mét nÐt, mét phÈm chÊt TL riªng lÎ mμ lμ mét cÊu t¹o TL míi. Nãi c¸ch kh¸c, NC lμ tæng hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm TL ®Æc tr−ng víi mét c¬ cÊu x¸c ®Þnh. Do ®ã kh«ng ph¶i con ng−êi sinh ra lμ ®· cã NC. NC ®−îc h×nh thμnh dÇn trong qu¸ tr×nh tham gia c¸ mèi quan hÖ cña con ng−êi. + NC quy ®Þnh b¶n s¾c, c¸i riªng cña c¸ nh©n trong sù thèng nhÊt biÖn chøng víi c¸i chung, c¸i phæ biÕn cña céng ®ång mμ c¸ nh©n ®ã lμ ®¹i biÓu. VD: mçi S.viªn VN ®Òu lμ nh©n c¸ch duy nhÊt víi tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña m×nh, song ®Òu cã c¸i chung cña con ng−êi VN lμ t×nh yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc cña m×nh. + NC biÓu hiÖn trªn 3 cÊp ®é: cÊp ®é bªn trong c¸ nh©n, cÊp ®é liªn c¸ nh©n vμ cÊp ®é siªu c¸ nh©n. ë cÊp ®é thø nhÊt, NC ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng c¸ nh©n, ë tÝnh kh«ng ®ång nhÊt, ë sù kh¸c biÖt víi mäi ng−êi, víi c¸i chung. ChÝnh v× vËy, gi¸ trÞ NC ë cÊp ®é nμy lμ tÝnh tÝch cùc cña nã trong viÖc kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña hoμn c¶nh vμ nh÷ng h¹n chÕ cña b¶n th©n. Cã thÓ nãi ph©n tÝch NC ë cÊp ®é bªn trong c¸ nh©n lμ xem xÐt NC tõ bªn tron b¶n th©n m×nh nh− mét ®¹i diÖn cña toμn XH. ¥ cÊp ®é thø hai, NC ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c mèi quan hÖ, liªn hÖ víi nh©n c¸ch kh¸c. NC n»m trong mèi quan hÖ liªn nh©n c¸ch, t¹o nªn ®Æc tr−ng cña mèi NC. Gi¸ trÞ cña NC ë cÊp ®é nμy ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c hμnh vi øng xö XH cña chñ thÓ. Nh− vËy, ph©n tÝch NC ë cÊp ®é liªn c¸ nh©n lμ ®· t¸ch NC ra thμnh c¸c møc ®ä trong nhãm cña nã ¥ cÊp ®é cao nhÊt, cÊp ®é siªu CN, NC ®−îc xem xÐt nh− lμ mét chñ thÓ ®ang tÝch cùc ho¹t ®éng vμ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ë ng−êi kh¸c. ë cÊp ®é nμy, gi¸ trÞ NC ®−îc x¸c ®Þnh ë nh÷ng hμnh ®éng vμ ho¹t ®éng cña NC nμy cã ¶nh h−ëng nh− thÕ nμo tíi nh÷ng NC kh¸c. 2. §Æc ®iÓm NC Nã thÓ xem NC nh− lμ mét cÊu truc TL æn ®Þnh, thèng nhÊt, mang tÝnh tÝch cùc vμ tÝnh giao l−u víi t− c¸ch lμ chøc n¨ng XH, gi¸ trÞ XH, cèt c¸ch lμm nh©n c¸ch cña c¸ nh©n. V× vËy, ng−êi ta th−êng nãi tíi 4 ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña NC nh− sau: a. TÝnh thèng nhÊt cña NC: NC lμ mét chØnh thÓ thèng nhÊt c¸c thuéc tÝnh, ®Æc ®iÓm TL-XH, thèng nhÊt gi÷a phÈm chÊt vμ n¨ng lùc, gi÷a ®øc vμ tμi cña con ng−êi. TÝnh thèng nhÊt cña NC cßn thÓ hiÖn ë sù thèng nhÊt hμi hoμ gi÷a c¸c cÊp ®é: cÊp ®é bªn trong c¸ nh©n, cÊp ®é liªn c¸ nh©n vμ cÊp ®é siªu c¸ nh©n. §ã chÝnh lμ sù thèng nhÊt gi÷a t©m lÝ, ý thøc víi ho¹t ®éng giao tiÕp cña NC.
  13. www.hanhchinhvn.com - 13 - b. TÝnh æn ®Þnh cña NC: Nh÷ng thuéc tÝnh TL lμ nh÷ng hiÖn t−îng TL t−¬ng ®èi æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng. NC lμ tæ hîp nh÷ng thuéc tÝnh TL t¹o thμnh bé mÆt t©m lÝ-x· h«Þ cña c¸ nh©n, quy ®Þnh gi¸ trÞ lμm ng−êi vμ phÇn nμo nãi lªn b¶n chÊt XH cña hä. V× thÕ c¸c ®Æc ®iÓm NC còng nh− cÊu tróc NC khã h×nh thμnh vμ còng khã mÊt ®i. Trong thùc tÕ, tõng nÐt nh©n c¸ch cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh sèng cña con ng−êi nh−ng nh×n mét c¸ch tæng thÓ th× chóng vÉn t¹o thμnh mét cÊu tróc trän vÑn, t−¬ng ®èi æn ®Þnh. ChÝnh v× vËy, chóng ta míi cã thÓ dù kiÕn tr−íc ®−îc hμnh vi cña mét NC nμo ®ã trong t×nh huèng, hoμn c¶nh nμy hay hoμn c¶nh kh¸c. c. TÝnh tÝch cùc cña NC: NC lμ chñ thÓ cña ho¹t ®éng vμ giao tiÕp, lμ s¶n phÈm XH. V× thÕ, tÝnh tÝch cùc lμ mét thuéc tÝnh cña NC. TÝnh tÝch cùc cña NC ®−îc biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë viÖc x¸c ®Þnh mét c¸ch tù gi¸c môc ®Ých ho¹t ®éng, tiÕp ®ã lμ sù chñ ®éng tù gi¸c thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng, giao tiÕp nh»m hiÖn thùc ho¸ môc ®Ých. ¥ ®©y, NC béc lé kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh vμ chÞu sù ®iÒu chØnh cña XH, ®©y còng lμ biÓu hiÖn tÝch cùc cña NC. Tuú theo møc ®é vμ lo¹i h×nh ho¹t ®éng mμ môc ®Ých cña nã ®−îc nh©n c¸ch x¸c ®Þnh lμ nhËn thøc hay c¶i t¹o TG, nhËn thøc hay c¶i t¹o chÝnh b¶n th©n m×nh. Gi¸ trÞ ®Ých thùc cña NC, chøc n¨ng XH vμ cèt c¸ch lμm ng−êi cña c¸ nh©n thÓ hiÖn râ nÐt tÝnh tÝch cùc cña NC. TÝnh tÝch cùc còng biÓu hiÖn râ trong qu¸ tr×nh tho¶ m·n míi c¸c nhu cÇu cña nã. Kh«ng chØ tho¶ m·n víi c¸c ®èi t−îng cã s½n mμ nhê c«ng cô, nhê lao ®éng, con ng−êi ®· lu«n lu«n biÕn ®æi, s¸ng t¹o ra c¸c ®èi t−îng míi, c¸c ph−¬ng thøc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ngμy cμng cao cña b¶n th©n. Qu¸ tr×nh ®ã lu«n lμ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých tù gi¸c, trong ®ã con ng−êi lμm chñ ®−îc nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng cña m×nh, do sù ph¸t triÓn Xh quy ®Þnh nªn. d. TÝnh giao l−u cña NC: NC chØ cã thÓ h×nh thμnh ph¸t triÓn tån t¹i vμ thÓ hiÖn trong ho¹t ®éng vμ trong mèi quan hÖ giao l−u víi nh÷ng NC kh¸c. Nhu cÇu giao l−u, giao tiÕp ®−îc xem nh− lμ mét nhu cÇu bÈm sinh cña con ng−êi. Th«ng qua quan hÖ giao tiÕp víi ng−êi kh¸c, con ng−êi gia nhËp c¸c quan hÖ XH, lÜnh héi c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vμ hÖ thèng gi¸ trÞ XH, ®ång thêi còng th«ng qua giao tiÕp mμ con ng−êi ®−îc ®¸nh gi¸, ®−îc nh×n nhËn theo quan hÖ XH. §iÒu quan träng lμ qua giao tiÕp, con ng−êi cßn ®ãng gãp c¸c gi¸ trÞ NC cña m×nh cho ng−êi kh¸c vμ cho XH. Giao tiÕp chÝnh lμ ®iÒu kiÖn ®Ó cho NC biÓu hiÖn c¶ 3 cÊp ®é cña m×nh. §Æc ®iÓm nμy cña NC lμ c¬ së cña nguyªn t¾c “gi¸o dôc trong tËp thÓ, b»ng tËp thÓ” do A.X.Macarenco x©y dùng. 3. CÊu tróc cña nh©n c¸ch Gièng nh− bÊt k× mét SVHT nμo, nh©n c¸ch còng cã mét cÊy tróc nhÊt ®Þnh, ®−îc ®Æc tr−ng bëi mét tæ chøc nhÊt ®Þnh. Tuú theo quan niÖm vÒ b/chÊt nh©n c¸ch, mçi t¸c gi¶ ®−a ra nh÷ng c/tróc kh¸c nhau: - A.G. C«valiov cho r»ng trong cÊu tróc nh©n c¸ch bao gåm: c¸c qu¸ tr×nh TL, tr¹ng th¸i TL vμ c¸c thuéc tÝnh TL c¸ nh©n. - Quan ®iÓm coi nh©n c¸ch bao gåm 3 lÜnh vùc c¬ b¶n: nhËn thøc (gåm c¶ trÝ thøc vμ n¨ng lùc trÝ tuÖ), t×nh c¶m (rung c¶m, th¸i ®é) vμ ý chÝ (phÈm chÊt ý chÝ, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, thãi quen). - K.K Platon cho r»ng nh©n c¸ch gåm 4 tiÓu cÊu tróc: + TiÓu cÊu tróc cã nguån gèc sinh häc: bao gåm khÝ chÊt, giíi tÝnh, løa tuæi vμ c¶ nh÷ng ddawcj ®iÓm bÖnh lý. + TiÓu cÊu tróc c¸c ®Æc ®iÓm cña c¸c qóa tr×nh TL: c¸c phÈm chÊt trÝ tuÖ, trÝ nhí, ý chÝ, ®Æc ®iÓm cña xóc c¶m …) + TiÓu cÊu tróc vÌ vèn kinh nghiÖm: tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, thãi quen + TiÓu cÊu tróc xu h−íng nh©n c¸ch: nhu cÇu, høng thó, lý t−ëng, thÕ giíi quan, niÒm tin … - Quan ®iÓm coi cÊu tróc nh©n c¸ch bao gåm hai mÆt thèng nhÊt víi nhau lμ ®øc vμ tμi (phÈm chÊt vμ n¨ng lùc), cã thÓ tãm t¾t cÊu tróc theo h−íng nμy qua b¶ng sau: PhÈm chÊt (®øc) N¨ng lùc (tμi) - PhÈm chÊt x· héi - N¨ng lùc x· héi ho¸: (hay ®¹o ®øc, chÝnh kh¶ n¨ng thÝch øng, hoμ trÞ): TG quan, lÝ t−ëng, nhËp, tÝnh mÒm dÎo, c¬ niÒm tin, lËp tr−êng … ®éng, linh ho¹t trong cuéc - PhÈm chÊt c¸ nh©n sèng. (hay ®¹o ®øc, t− - N¨ng lùc chñ thÓ ho¸: c¸ch): c¸c tÝnh nÕt, kh¶ n¨ng thÓ hiÖn tÝnh ®øc tÝnh, c¸c thãi, tËt ®éc ®¸o, ®Æc s¾c, c¸i - PhÈm chÊt ý chÝ: riªng, c¸i b¶n lÜnh cña c¸ tÝnh môc ®Ých, tÝnh tù nh©n. chñ, tÝnh kØ luËt, tÝnh - N¨ng lùc hμnh ®éng: qu¶ quyÕt, tÝnh phª kh¶ n¨ng hμnh ®éng cã ph¸n. môc ®Ých, chñ ®éng tÝch - Cung c¸ch øng xö: cùc, cã hiÖu qu¶. t¸c phong, lÔ tiÕt, tÝnh - N¨ng lùc giao tiÕp: kh¶ khÝ. n¨ng thiÕt lËp vμ duy tr× mèi q/hÖ víi ng−êi kh¸c
  14. www.hanhchinhvn.com - 14 - - GÇn ®©y trong mét sè tμi liÖu TL häc cña c¸c t¸c gi¶ trong n−íc xem nh©n c¸ch bao gåm 4 bé phËn: + Xu h−íng nh©n c¸ch + Nh÷ng kh¶ n¨ng cña nh©n c¸ch + Phong c¸ch hμnh vi cña nh©n c¸ch + HÖ thèng “c¸i t«i” (cÊu t¹o tù ý tthøc) – hÖ thèng ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hμnh vi cña nh©n c¸ch. - Quan ®iÓm kh¸ phæ biÕn x−a nay coi nh©n c¸ch gåm 4 thuéc tÝnh TL phøc hîp, ®iÓn h×nh cña c¸ nh©n: xu h−íng, tÝnh c¸ch, khÝ chÊt vμ n¨ng lùc. Tãm l¹i, cÊu tróc cña nh©n c¸ch kh¸ phøc t¹p, bao gåm nhiÒu thμnh tè cã mèi quan hÖ qua l¹i chÕ −íc lÉn nhau, t¹o nªn mét bé mÆt t−¬ng ®èi æn ®Þnh nh−ng còng rÊt c¬ ®éng. Nhê cã cÊu tróc t©m lÝ cña nh©n c¸ch nh− vËy mμ con ng−êi cã thÓ võa biÓu hiÖn phong c¸ch, b¶n chÊt cña m×nh, võa cã thÓ lμm chñ ®−îc b¶n th©n, thÓ hiÖn tÝnh mÒm dÎo, linh ho¹t cao víi t− c¸ch lμ chñ thÓ ®Çy s¸ng t¹o, phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau trong ho¹t ®éng vμ giao tiÕp. B. C¸c phÈm chÊt t©m lÝ cña NC T×nh c¶m 1.Kh¸i niÖm: TC lμ thuéc tÝnh t©m lÝ, lμ nh÷ng th¸i ®é thÓ hiÖn sù rung c¶m cña con ng−êi ®èi víi nh÷ng SVHT cã liªn quan ®Õn nhu cÇu vμ ®éng c¬ cña hä. TC ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan c¬ b¶n nhÊt cña con ng−êi, TC mang tÝnh chñ thÓ s©u s¾c. 2. §Æc ®iÓm Ngoμi nh÷ng ®iÓm gièng víi sù ph¶n ¸nh cña nhËn thøc mang tÝnh chñ thÓ,TC cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng. + Néi dung ph¶n ¸nh: Trong khi nhËn thøc chñ yÕu ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh vμ c¸c mèi quan hÖ cña b¶n th©n TG th× TC ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a c¸c SVHT víi nhu cÇu vμ ®éng c¬ cña con ng−êi. + Ph¹m vi ph¶n ¸nh: Mang tÝnh lùa chän, nghÜa lμ chØ cã nh÷ng SVHT nμo cã liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu hoÆc ®éng c¬ cña con ng−êi míi g©y nªn c¶m xóc. V× thÕ, ph¹m vi ph¶n ¸nh cña TC cã tÝnh lùa chän h¬n so víi nhËn thøc. + Ph−¬ng thøc ph¶n ¸nh: NhËn thøc ph¶n ¸nh TG b»ng h×nh ¶nh, biÓu t−îng, kh¸i niÖm cßn TC ph¶n ¸nh TG, thÓ hiÖn th¸i ®é cña con ng−êi b»ng h×nh thøc rung c¶m. Ngoμi ra víi t− c¸ch lμ mét thuéc tÝnh TL æn ®Þnh, tiÒm tμng cña NC, TC mang ®Ëm mμu s¾c cña chñ thÓ h¬n so víi nhËn thøc. Qu¸ tr×nh h×nh thμnh TC l©u dμi, phøc t¹p h¬n nhiÒu vμ ®−îc diÔn ra theo nh÷ng quy luËt ®Æc tr−ng, kh¸c víi qu¸ tr×nh nhËn thøc. TC ®−îc h×nh thμnh vμ biÓu hiÖn qua xóc c¶m. Xóc c¶m vμ TC ®Òu biÓu thÞ th¸i ®é cña con ng−êi ®èi víi TG nh−ng xóc c¶m vμ TC còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau sau: * Xóc c¶m: - Cã c¶ ë ng−êi vμ ®éng vËt. XC cã tr−íc TC. - Lμ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ. - Cã tÝnh nhÊt thêi, biÕn ®æi phô thuéc t×nh huèng. - Thùc hiÖn chøc n¨ng sinh häc, gióp c¬ thÓ ®Þnh h−íng, thÝch nghi víi m«i tr−êng bªn ngoμi víi t− c¸ch mét c¸ thÓ. - G¾n kiÒn víi ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, b¶n n¨ng. * T×nh c¶m: - ChØ cã ë ng−êi, TC cã sau xóc c¶m. - Lμ thuéc tÝnh t©m lÝ. - Cã tÝnh æn ®Þnh l©u dμi. - Thùc hiÖn chøc n¨ng XH giøp con ng−êi ®Þnh h−íng, thÝch nghi víi XH víi t− c¸ch lμ mét nh©n c¸ch. - G¾n liÒn víi ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, víi ®Þnh h×nh ®éng lùc thuéc hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai. 3. §Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña TC + TÝnh nhËn thøc: TC n¶y sinh trªn c¬ së nh÷ng xóc c¶m cña con ng−êi trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. YÕu tè nhËn thøc, rung ®éng vμ ph¶n øng c¶m xóc lμ 3 yÕu tè n¶y sinh TC, t¹o nªn TC. + TÝnh x· héi: Do TC chØ cã ë con ng−êi nªn nã mang tÝnh XH, thùc hiÖn chøc n¨ng XH, h×nh thμnh trong m«i tr−êng XH chø kh«ng ph¶i lμ nh÷ng ph¶n øng sinh lÝ ®¬n thuÇn. + TÝnh kh¸i qu¸t: TC cã ®−îc lμ do tæng hîp ho¸, ®éng h×nh ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng xóc c¶m cña ®ång lo¹i. + TÝnh æn ®Þnh:
  15. www.hanhchinhvn.com - 15 - Xóc c¶m lμ th¸i ®é nhÊt thêi, cã t×nh huèng cßn t×nh c¶m lμ nh÷ng th¸i ®é æn ®Þnh, kÕt cÊu t©m lÝ æn ®Þnh. Nã khã h×nh thμnh vμ còng khã mÊt ®i. V× vËy mμ TC lμ mét thuéc tÝnh t©m lÝ, mét ®Æc tr−ng quan träng cña nh©n c¸ch con ng−êi. + TÝnh ch©n thùc: ThÓ hiÖn ë chç, TC ph¶n ¸nh chÝnh x¸c néi t©m thùc, th¸i ®é thùc cña con ng−êi mμ rÊt khã cã thÓ che dÊu ®−îc b»ng nh÷ng ®éng t¸c gi¶ hay nguþ trang (vê nh− kh«ng buån nh−ng thùc ra buån ®Õn nÉu ruét). + TÝnh ®èi cùc (hai mÆt): G¾n liÒn víi sù tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi. Trong mét hoμn c¶nh nhÊt ®Þnh, mét sè nhu cÇu ®−îc tho¶ m·n, cßn mét sè nhu cÇu bÞ k×m h·m hay kh«ng ®−îc tho¶ m·n, t−¬ng øng víi ®iÒu ®ã TC con ng−êi mangtÝnh ®èi cùc: yªu – ghÐt; buån – vui … 4. Vai trß. - TC lμ ®éng lùc thóc ®Èy con ng−êi hμnh ®éng, gióp con ng−êi v−ît qua khã kh¨n, trë ng¹i trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, - Lμ nguån ®éng lùc m¹nh mÏ kÝch thÝch con ng−êi t×m tßi ch©n lÝ. Ng−îc l¹i, nhËn thøc lμ c¬ së cña TC, chi phèi TC. NhËn thøc vμ TC lμ hai mÆt cña mét vÊn ®Ò nh©n sinh quan thèng nhÊt cña con ng−êi. - TC cã mèi quan hÖ vμ chi phèi toμn bé c¸c thuéc tÝnh t©m lÝ cña con ng−êi, tÊt c¶ biÓu hiÖn cña xu h−íng nh©n c¸ch. TC lμ mÆt nh©n lâi cña tÝnh c¸ch, lμ ®iÒu kiÖn vμ ®éng lùc ®Ó h×nh thμnh n¨ng lùc, lμ yÕu tè cã quan hÖ qua l¹i víi khÝ chÊt con ng−êi. 5. Quy luËt cña t×nh c¶m. + QL thÝch øng: TC còng cã hiÖn t−îng thÝch øng gièng nh− c¶m gi¸c. Mét TC nμo ®ã cø lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét c¸ch ®¬n ®iÖu th× ®Õn mét lóc nμo ®ã nã trë nªn chai d¹n (thÝch øng). + QL c¶m øng hay t−¬ng ph¶n Sù xuÊt hiÖn hay suy yÕu ®i cña mét TC nμy cã thÓ lμm t¨ng hoÆc gi¶m mét TC kh¸c x¶y ra ®ång thêi hoÆc nèi tiÕp nã. §ã lμ hiÖn t−îng c¶m øng (hay t−¬ng ph¶n) trong TC. + QL pha trén Trong cuéc sèng t©m lÝ cña mçi c¸ nh©n, nhiÒu khi hai TC ®èi cùc cã thÓ nhau x¶y ra ®ång thêi cïng lóc nh−ng kh«ng lo¹i trõ nhau mμ pha trén vμo nhau. VD: giËn mμ th−¬ng, ghen tu«ng, dçi hên trong t×nh yªu … + QL di chuyÓn TC con ng−êi cã thÓ di chuyÓn tõ ®èi t−îng nμy sang ®èi t−îng kh¸c khi kh«ng lμm chñ ®−îc TC cña m×nh. “giËn c¸ chÐm thít”, “v¬ ®òa c¶ n¾m” …§ã lμ nh÷ng biÓu hiÖn cña quy luËt di chuyÓn + QL l©y lan TC con ng−êi cã thÓ l©y truyÒn tõ ng−êi nμy sang ng−êi kh¸c. HiÖn t−îng vui l©y, buån l©y, ®ång c¶m, th«ng c¶m gi÷a ng−êi nμy víi ng−êi kh¸c lμ con ®−êng chñ yÕu h×nh thμnh TC. + QL vÒ sù h×nh thμnh TC Xóc c¶m lμ c¬ së cña TC. TC ®−îc h×nh thμnh do qóa tr×nh tæng hîp ho¸, ®éng h×nh ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng xóc c¶m ®ång lo¹i (cïng mét ph¹m trï, mét ph¹m vi ®èi t−îng)… VD: TC cña con c¸i ®èi víi cha mÑ lμ xóc c¶m th−êng xuyªn xuÊt hiÖn do liªn tôc ®−îc cha mÑ tho¶ m·n nhu cÇu, dÇn dÇn ®−îc tæng hîp ho¸, h×nh ®éng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ mμ thμnh. TC ®−îc x©y dùng tõ nh÷ng xóc c¶m nh−ng khi ®· ®−îc h×nh thμnh th× TC l¹i l¹i thÓ hiÖn qua c¸c xóc c¶m ®a d¹ng vμ chi phèi c¸c xóc c¶m. 6. C¸c møc ®é cña TC: * Mμu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c lμ c¸c s¾c th¸i c¶m xóc ®i kÌm theo qu¸ tr×nh c¶m gi¸c nμo ®ã. VD: c¶m gi¸c vÒ mμu xanh da trêi g©y cho ta mét c¶m gi¸c nhÌ nhÑ, l©ng l©ng dÔ chÞu, c¶m gi¸c vÒ mμu ®á g©y cho ta c¶m xóc r¹o rùc, nhøc nhèi … Mμu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c mang tÝnh chÊt cô thÓ, nhÊt thêi, kh«ng m¹nh mÏ, g¾n liÒn víi mét c¶m gi¸c nhÊt ®Þnh vμ kh«ng ®−îc chñ thÓ ý thøc mét c¸ch râ rμng ®Çy ®ñ. * Xóc c¶m: lμ nh÷ng rung c¶m x¶y ra nhanh chãng nh−ng m¹nh mÏ, râ rÖt h¬n so víi mμu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c. Nã mang tÝnh kh¸i qu¸t h¬n vμ ®−îc chñ thÓ ý thøc Ýt nhiÒu râ rÖt h¬n so víi mμu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c. * Xóc ®éng vμ t©m tr¹ng: lμ hai mÆt cña ph¶n ¸nh xóc c¶m, nã do c−êng ®é, tÝnh æn ®Þnh vμ tÝnh ý thøc cao hay thÊp cña xóc c¶m quy ®Þnh. Xóc ®éng lμ mét d¹ng cña xóc c¶m cã c−êng ®é rÊt m¹nh x¶y ra trong mét thêi gian ng¾n vμ khi x¶y ra con ng−êi th−êng kh«ng lμm chñ ®−îc b¶n th©n, kh«ng ý thøc ®−îc hËu qu¶ cña hμnh ®éng cña m×nh. T©m tr¹ng lμ mét d¹ng xóc c¶m cã c−êng ®é võa ph¶i hoÆc t−¬ng ®èi yÕu, tån t¹i trong kho¶ng thêi gian t−¬ng ®èi l©u dμi. §ã lμ rt¹ng th¸i xóc c¶m bao trïm lªn toμn bé ho¹t ®éng cña con ng−êi, ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn toμn bé hμnh vi cña con ng−êi trong mét thêi gian kh¸ dμi. HiÖn t−îng stress lμ tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng ®Æc biÖt cña xóc c¶m, nã cã thÓ g©y ¶nh h−ëng tèt hoÆc xÊu ®Õn ho¹t ®éng cña con ng−êi. * T×nh c¶m lμ th¸i ®é æn ®Þnh cña con ng−êi ®èi víi hiÖn thùc xung quanh vμ ®èi víi b¶n th©n, lμ thuéc tÝnh æn ®Þnh cña nh©n c¸ch. So víi c¸c møc ®é nªu trªn, TC cã tÝnh kh¸i qu¸t h¬n, æn ®Þnh h¬n vμ ®−îc chñ thÓ ý thøc mét c¸ch râ rμng h¬n. Trong TC cã mét lo¹i ®Æc biÖt, cã c−êng ®é rÊt m¹nh, thêi gian tån t¹i l©u dμi vμ ®−îc ý thøc râ rμng ®ã lμ sù say mª. Cã say mª tÝch cùc (häc tËp, nghiªn cøu) nh−ng còng cã nh÷ng say mª tiªu cùc (®am mª cê b¹c, r−îu chÌ …) 7. C¸c lo¹i t×nh c¶m C¨n cø vμo ®èi t−îng tho¶ m·n nhu cÇu, ng−êi ta chia TC ra thμnh hai nhãm: TC cÊp thÊp vμ TC cÊp cao. + TC cÊp thÊp: lμ nh÷ng TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu sinh häc cña c¬ thÓ. + TC cÊp cao: lμ nh÷ng TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n nhu cÇu tinh thÇn. TC cÊp cao gåm cã TC ®¹o ®øc, TC trÝ tuÖ, TC thÈm mÜ, TC ho¹t ®éng vμ TC mang tÝnh chÊt TG quan. - TC ®¹o ®øc: lμ lo¹i TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu ®¹o ®øc cña con ng−êi. Nã biÓu hiÖn th¸i ®é con ng−êi ®èi víi c¸c yªu cÇu ®¹o ®øc, hμnh vi ®¹o ®øc. (t×nh mÉu tö, t×nh bÇu b¹n …) - TC trÝ tuÖ: lμ nh÷ng TC n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng trÝ ãc, liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc cña con ng−êi. TC trÝ tuÖ ®−îc biÓu hiÖn ë sù ham hiÓu biÕt, ãc hoμi nghi khoa häc, sù nh¹y c¶m víi c¸i míi.
  16. www.hanhchinhvn.com - 16 - - TC thÈm mÜ: lμ nh÷ng TC liªn quan ®Õn nhu cÊu thÈm mÜ, nhu cÇu vÒ c¸i ®Ñp. Nã biÓu hiÖn th¸i ®é thÈm mÜ cña con ng−êi ®èi víi hiÖn thùc xung quanh, nã ¶nh h−ëng lín ®Õn sù ®¸nh gi¸ c¸i ®Ñp, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña c¸ nh©n. - TC ho¹t ®éng: lμ sù thÓ hiÖn th¸i ®é cña con ng−êi ®èi víi mét ho¹t ®éng nμo ®ã, liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu thùc hiÖn ho¹t ®éng ®ã. - TC mang tÝnh chÊt TG quan: lμ møc ®é cao nhÊt cña TC con ng−êi. ¥ møc ®é nμy, TC trë nªn rÊt bÒn v÷ng vμ æn ®Þnh, cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, trët thμnh mét nguyªn t¾c tron th¸i ®é vμ hμnh vi cña c¸ nh©n. VD: tinh thÇn yªu n−íc, tinh thÇn t−¬ng th©n t−¬ng ¸i) Thuéc tÝnh TL cña nh©n c¸ch Nh©n c¸ch ®−îc coi lμ mét cÊu tróc gåm 4 nhãm thuéc tÝnh TL ®iÓn h×nh lμ : xu h−íng, n¨ng lùc, tÝnh c¸ch, khÝ chÊt. Còng gièng nh− mét vec t¬ cã ph−¬ng, chiÒu, c−êng ®é vμ tÝnh chÊt. Xu h−íng nãi lªn ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch, n¨ng lùc nãi lªn c−êng ®é cña nh©n c¸ch, khÝ chÊt vμ tÝnh c¸ch nãi lªn chÝnh chÊt, phong c¸ch cña nh©n c¸ch. 1. Xu h−íng nh©n c¸ch: Lμ mét thuéc tÝnh TL phøc hîp ®iÓn h×nh cña c¸ nh©n, bao gåm mét hÖ thèng ®éng c¬ quy ®Þnh tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n vμ quy ®Þnh sù lùa chän th¸i ®é cña nã. Xu h−íng nh©n c¸ch th−êng biÓu hiÖn ë mét sè mÆt chñ yÕu: Nhu cÇu, høng thó, lý t−ëng, thÕ giíi quan, niÒm tin … + Nhu cÇu: lμ ®ßi hái tÊt yÕu mμ con ng−êi thÊy cÇn tho¶ m·n ®Ó tån t¹i vμ ph¸t triÓn. Nhu cÇu con ng−êi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: - Nhu cÇu bao giê còng cã ®èi t−îng. Khi nμo nhu cÇu gÆp ®èi t−îng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n th× lóc ®ã nhu cÇu trë thμnh ®éng c¬ thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng nh»m tíi ®èi t−îng. - Néi dung cña nhu cÇu do nh÷ng ®iÒu kiÖn vμ ph−¬ng thøc tho¶ m·n nã quy ®Þnh. - Nhu cÇu cã tÝnh chu kú. - Nhu cÇu cña con ng−êi kh¸c xa vÒ chÊt so víi nhu cÇu cña con vËt ë chç nhu cÇu con ng−êi mang b¶n chÊt x· héi. Nhu cÇu cña con ng−êi rÊt ®a d¹ng: nhu cÇu vËt chÊt g¾n liÒn víi sù tån t¹i cña c¬ thÓ nh−: ¨n, ë, mÆc …, nhu cÇu tinh thÇn bao gåm: nh u cÇu nhËn thøc, nhu cÇu thÈm mü, nhu cÇu giao tiÕp, nhu cÇu ho¹t ®éng XH. + Høng thó: lμ th¸i ®é ®Æc biÖt cña c¸ nh©n ®èi víi ®èi t−îng nμo ®ã, võa cã ý nghÜa ®èi víi cuéc sèng, võa cã kh¶ n¨ng mang l¹i kho¸i c¶m cho c¸ nh©n trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng. - Høng thó biÓu hiÖn ë sù tËp trung cao ®é, ë sù say mª, ë bÒ réng vμ chiÒu s©u cña høng thó. Høng thó n¶y sinh chñ yÕu do tÝnh hÊp dÉn vÒ mÆt c¶m xóc cña néi dung ho¹t ®éng. - Høng thó lμm n¶y sinh kh¸t väng hμnh ®éng, t¨ng hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng nhËn thøc, t¨ng søc lμm viÖc. V× vËy, cïng víi nhu cÇu, høng thó lμ mét trong hÖ thèng ®éng lùc cña nh©n c¸ch. + LÝ t−ëng: Lμ mét môc tiªu cao ®Ñp, mét h×nh ¶nh mÉu mùc t−¬ng ®èi hoμn chØnh, cã søc l«i cuèn con ng−êi v−¬n tíi. - LÝ t−ëng võa cã tÝnh hiÖn thùc võa cã tÝnh l·ng m¹n. Cã tÝnh hiÖn thùc v× bao giê lÝ t−ëng còng ®−îc XD tõ nhiÒu “chÊt liÖu” cã thùc trong cuéc sèng. Song lÝ t−ëng l¹i cã tÝnh l·ng m¹n, lμ h×nh ¶nh mÉu mùc ch−a cã trong hiÖn thùc mμ chØ cã thÓ ®¹t ®−îc trong t−¬ng lai, lÝ t−ëng trong chõng mùc nμo ®ã ®i tr−íc cuéc sèng vμ ph¶n ¸nh xu thÕ ph¸t triÓn cña con ng−êi. - LÝ t−ëng cßn mang tÝnh lÞc sö vμ giai cÊp: lÝ t−ëng cña ng−êi n«ng d©n trong x· héi phong kiÕn kh¸c víi lÝ t−ëng cña ng−êi n«ng d©n sèng d−íi chÕ ®é XHCN; lÝ t−ëng cña c¸c nhμ TB kh¸c víi lÝ t−ëng cña ng−êi CS. - LÝ t−ëng biÓu hiÖn tËp trung nhÊt cña xu h−íng nh©n c¸ch, nã cã chøc n¨ng x¸c ®Þnh môc tiªu, ®iÒu khiÓn toμn bé ho¹t ®éng cña con ng−êi, trùc tiÕp chi phèi sù h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn t©m lÝ c¸ nh©n. - LÝ t−ëng kh¸c víi −íc m¬ ë chç, trong lÝ t−ëng chøa ®ùng mÆt nhËn thøc s©u s¾c cu¶ chñ thÓ vÒ c¸c ®iÒu kiÖn chñ quan vμ kh¸ch quan ®Ó v−¬n tíi lÝ t−ëng, ®ång thêi chñ thÓ cã t×nh c¶m m·nh liÖt ®èi víi h×nh ¶nh mÉu mùc cña m×nh. ChÝnh v× thÕ, lÝ t−ëng cã søc l«i cuèn toμn bé cuéc sèng cña con ng−êi vμo c¸c ho¹t ®éng v−¬n tíi lÝ t−ëng cña m×nh. Tuy vËy, −íc m¬ cã thÓ lμ c¬ së cho sù h×nh thμnh lÝ t−ëng cao ®Ñp sau nμy. + ThÕ gií quan: lμ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm vÒ tù nhiªn, x· héi vμ b¶n th©n, x¸c ®Þnh ph−¬ng ch©m hμnh ®éng cña con ng−êi. TGQ khoa häc lμ TGQ duy vËt biÖn chøng mang tÝnh khoa häc, tÝnh nhÊt qu¸n cao. + NiÒm tin: lμ mét s¶n phÈm cña TGQ, lμ kÕt tinh c¸c quan ®iÓm, tri thøc, rung c¶m, ý chÝ ®−îc con ng−êi thÓ nghiÖm trë thμnh ch©n lÝ bÒn v÷ng trong mçi c¸ nh©n. NiÒm tin t¹o cho con ng−êi nghÞ lùc, ý chÝ ®Ó hμnh ®éng theo quan ®iÓm cña m×nh, lμ lÏ sèng cña con ng−êi. 2. §éng c¬ cña nh©n c¸ch VÊn ®Ò ®éng c¬ cña nh©n c¸ch lμ vÊn ®Ò trung t©m cña cÊu tróc nh©n c¸ch. §éng c¬ theo nghÜa réng nhÊt ®−îc hiÓu lμ c¸i thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng nh»m tho¶ m·n nhu cÇu, lμ c¸i lμm n¶y sinh tÝnh tÝch cùc vμ quy ®Þnh xu h−íng cña tÝnh tÝch cùc ®ã. §éng c¬ lμ ®éng lùc kÝch thÝch trùc tiÕp, lμ nguyªn nh©n trùc tiÕp cña hμnh vi. Quan ®iÓm sinh häc ho¸ ®éng c¬ cña c¸c nhμ TL häc t− s¶n gi¶i thÝch nguån gèc cña ®éng c¬ chñ yÕu trªn b×nh diÖn sinh vËt, coi b¶n n¨ng vμ nh÷ng nhu cÇu sinh vËt lμ nguån n¨ng l−îng, ®éng lùc chñ yÕu thóc ®Èy con ng−êi ho¹t ®éng. C¸c nhμ TL häc X«-viÕt quan niÖm ®éng c¬ lμ sù ph¶n ¸nh nhu cÇu. Nh÷ng ®èi t−îng ®¸p øng nhu cÇu nμy hay nhu cÇu kh¸c tån t¹i trong hiÖn thùc kh¸ch quan, mét khi chóng béc lé ra, ®−îc chñ thÓ nh¹n biÕt (ý thøc ®−îc) sÏ thóc ®Èy, h−íng dÉn con ng−êi ho¹t ®éng. Nãi kh¸c ®i, khi nhu cÇu gÆp ®èi t−îng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n th× nã trë thμnh ®éng c¬ ho¹t ®éng. §éng c¬ lμ sù biÓu thÞ chñ quan cña nhu cÇu. Nh×n chung , c¸c nhμTL häc thèng nhÊt víi nhau r»ng, trong nh©n c¸ch cã hÖ thèng c¸c ®éng c¬ ®−îc s¾p xÕp theo thø bËc. Thø bËc nμy kh«ng ph¶i lμ bÊt biÕn mμ cã tÝnh c¬ ®éng, mÒm dÎo, cã thÓ thay ®æi tuú theo c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ. Ho¹t ®éng cña con ng−êi cã thÓ cã nhiÒu ®éng c¬ thóc ®Èy, song bao giê còng cã ®éng c¬ chiÕm −u thÕ - ®éng c¬ cã søc thóc ®Èy m¹nh nhÊt quyÕt ®Þnh ho¹t ®éng cña c¸ nh©n. Toμn bé c¸c thμnh phÇn (c¸c mÆt biÓu hiÖn) cña xu h−íng nh©n c¸ch nh−: nhu cÇu, høng thó, lÝ t−ëng, niÒm tin … lμ c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng ®éng c¬ cña nh©n c¸ch, lμ ®éng c¬ cña nh©n c¸ch, lμ ®éng lùc trùc tiÕp cña hμnh vi. Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i ®éng c¬: - §éng c¬ ham thÝch vμ ®éng c¬ nghÜa vô. - §éng c¬ qu¸ tr×nh vμ ®éng c¬ kÕt qu¶. - §éng c¬ gÇn vμ ®éng c¬ xa. - §éng c¬ c¸ nh©n vμ ®éng c¬ xμ héi, ®éng c¬ c«ngviÖc. - §éng c¬ bªn ngoμi vμ ®éng c¬ bªn trong. - §éng c¬ t¹o ý vμ ®éng c¬ khÝch thÝch …
  17. www.hanhchinhvn.com - 17 - C¸c lo¹i ®éng c¬, c¸c thμnh phÇn trong hÖ thèng ®éng c¬ cã quan hÖ chi phèi lÉn nhau. Tuú theo sù kh¸c nhau vÒ néi dung, tÝnh chÊt còng nh− vÞ trÝ cña chóng trong cÊu tróc mμ t¸c ®éng thóc ®Èy cña chóng ®èi víi ho¹t ®éng cña chñ thÓ lμ kh¸c nhau vμ dÉn ®Õn kÕt qu¶ ho¹t ®éng kh¸c nhau. 3. TÝnh c¸ch a. Kh¸i niÖm: Lμ thuéc tÝnh t©m lÝ phøc hîp cña c¸ nh©n bao gåm mét hÖ thèng th¸i ®é cña nã ®èi víi hiÖn thùc vμ thÓ hiÖn trong hÖ thèng hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng t−¬ng øng. Trong cuéc sèng hμng ngμy ta th−êng dïng tõ “tÝnh t×nh”, “tÝnh nÕt”, “t− c¸ch” … ®Ó chØ tÝnh c¸ch. Nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch tèt th−êng ®−îc gäi lμ “®Æc tÝnh”, “lßng”, “tinh thÇn” … Nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch xÊu th−êng ®−îc gäi lμ “thãi”, “tËt” … TÝnh c¸ch mang tÝnh æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng, mang tÝnh thèng nhÊt vμ ®ång thêi còng mang tÝnh ®éc ®¸o, riªng biÖt, ®iÓn h×nh cho mçi c¸ nh©n. V× thÕ tÝnh c¸ch cña c¸ nh©n lμ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i chung vμ c¸i riªng, c¸i ®iÓn h×nh vμ c¸i c¸ biÖt. TÝnh c¸ch cña c¸ nh©n chÞu sù chÕ −íc cña x· héi. b. CÊu tróc: TC cã cÊu tróc rÊt phøc t¹p, bao gåm h.Ö thèng th¸i ®é vμ hÖ thèng hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng t−¬ng øng. *HÖ thèng th¸i ®é cã 4 mÆt sau ®©y: - Th¸i ®é ®èi víi tËp thÓ vμ x· héi, thÓ hiÖn qua nhiÒu nÐt TC nh−: lßnh yªu n−íc, yeu CNXH, th¸i ®é chÝnh trÞ, tinh thÇn ®æi míi, tinh thÇn hîp t¸c céng ®ång… - Th¸i ®é ®èi víi lao ®éng, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC cô thÓ nh−: lßng yªu lao ®éng, cÇn cï, s¸ng t¹o, lao ®éng cã kØ luËt, tiÕt kiÖm, ®em l¹i n¨ng suÊt cao … - Th¸i ®é ®èi víi mäi ng−êi, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC nh−: lßng yªu th−¬ng con ng−êi theo tinh thÇn nh©n ®¹o, quý träng con ng−êi, cã tinh thÇn ®oμn kÕt, t−¬ng trî, tÝnh cëi më, th¼ng th¾n, c«ng b»ng … - Th¸i ®é ®èi víi b¶n th©n, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC nh−: tÝnh khiªm tèn, lßng tù träng, tinh thÇn tù phª b×nh. * HÖ thèng hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng cña c¸ nh©n: §©y lμ sù thÓ hiÖn cô thÓ ra bªn ngoμi cña hÖ thèng th¸i ®é nãi trªn. HÖ thèng hμnh vi, cö chØ c¸ch nãi n¨ng rÊt ®a d¹ng, chÞu sù chi phèi cña cña hÖ thèng th¸i ®é. Ng−êi cã TC tèt, nhÊt qu¸n th× hÖ thèng th¸i ®é sÏ t−¬ng øng víi hÖ thèng hμnh vi cö chØ c¸ch nãi n¨ng. Trong ®ã th¸i ®é lμ mÆt néi dung, mÆt chØ ®¹o cßn hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng lμ h×nh thøc biÓu hiÖn cña TC, chóng kh«ng t¸ch rêi nhau, thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau. TC cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c thuéc tÝnh, c¸c phÈm chÊt kh¸c cña nh/c¸ch nh−: xu h−íng, khÝ chÊt, t/ c¶m, ý chÝ, kÜ x¶o, thãi quen, vèn sèng cña c¸ nh©n. 4. KhÝ chÊt. a. Kh¸i niÖm: lμ t©m lÝ phøc hîp cña c¸ nh©n, biÓu hiÖn c−êng ®é, tiÕn ®é vμ nhÞp ®é cña c¸c ho¹t ®éng t©m lÝ, thÓ hiÖn s¾c th¸i cña hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng cña c¸ nh©n. KC cã c¬ së sinh lÝ lμ c¸c kiÓu thÇn kinh, quy ®Þnh nhÞp ®é, tiÕn ®é cña c¸c ho¹t ®éng t©m lÝ, do ®ã lμ nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt râ rÖt trong nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn ngoμi cña hμnh vi con ng−êi. Tuy nhiªn KC mang b¶n chÊt XH. KC kh«ng tiÒn ®Þnh c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc-XH cña nh©n c¸ch. Nh÷ng ng−êi cã KC hoμn toμn kh¸c nhau cã thÓ cã cïng mét gi¸ trÞ ®¹o ®øc ï© ng−îc l¹i. KC kh«ng tiÒn ®Þnh nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch cña c¸ nh©n. KC lμ nÒn t¶ng tù nhiªn cña cña TC, Trong mét møc ®é ®¸ng kÓ, KC quy ®Þnh h×nh thøc thÓ hiÖn cña TC vμ ¶nh h−ëng ®Õn møc ®é dÔ dμng hay khã kh¨n trong viÖc h×nh thμnh c¸c nÐt TC. KC kh«ng tiÒn ®Þnh tr×nh ®é n¨ng lùc cña nh©n c¸ch. Nh÷ng ng−êi kh¸c nhau vÒ KC vÉn cã møc ®é ph¸t triÓn n¨ng lùc nh− nhau vμ ng−îc l¹i. Nh− vËy, KC kh«ng tiÒn ®Þnh c¸c thuéc tÝnh phøc hîp cña nh©n c¸ch, song c¸c ®Æc ®iÓm vÒ ®éng th¸i trong sù thÓ hiÖn cña tÊt c¶ c¸c thuéc tÝnh nh©n c¸ch ®Òu bÞ phô thuéc vμo KC ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. b. C¸c kiÓu khÝ chÊt: * KC vμ c¬ së sinh lÝ: - KiÓu KC lμ sù kÕt hîp kh¸c nhau gi÷a cña nh÷ng thuéc tÝnh KC cã quan hÖ qua l¹i víi nhau mét c¸ch cã quy luËt. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, danh y ng−êi Hy l¹p lμ Hyp«crat (460 – 356 TCN) ®· cho r»ng: con ng−êi cã 4 kiÓu KC vμ do sù chiÕm −u thÕ cña 1 trong 4 chÊt n−íc trong c¬ thÓ víi nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c nhau quy ®Þnh nªn. KiÓu KC ChÊt n−íc chiÕm −u thÕ t−¬ng øng M¸u ë tim cã ®Æc tÝnh nãng H¨ng h¸i N−íc nhên B×nh th¶n (ë n·o cã ®Æc tÝnh l¹nh lÏo) N−íc mËt vμng (ë gan, cã Nãng n¶y ®Æc tÝnh kh« r¸o) N−íc mËt ®en (ë d¹ dμy, ¦u t− cã ®Æc tÝnh Èm −ít) Ngμy nay c¸ch gi¶i thÝch cña Hyp«crat kh«ng cßn phï hîp n÷a nh−ng nh÷ng tªn gäi cña kiÓu khÝ chÊt vÉn ®−îc sö dông. I.Papl«p ®· chøng minh r»ng sù kÕt hîp gi÷a 3 thuéc tÝnh: tÝnh c−êng ®é, tÝnh c©n b»ng vμ tÝnh linh ho¹t cña hai qu¸ tr×nh thÇn kinh c¬ b¶n lμ h−ng phÊn vμ øc chÕ t¹o ra 4 kiÓu thÇn kinh c¬ b¶n lμm c¬ së cho 4 kiÓu khÝ chÊt. + KiÓu m¹nh mÏ, c©n b»ng, kinh ho¹t H¨ng h¸i
  18. www.hanhchinhvn.com - 18 - + KiÓu m¹nh mÏ, c©n b»ng, kh«ng linh ho¹t B×nh th¶n + KiÓu m¹nh mÏ, kh«ng c©n b»ng Nãng n¶y (H−ng phÊn m¹nh h¬n øc chÕ) + KiÓu yÕu “¦u t−” * KiÓu KC h¨ng h¸i: Ng−êi thuéc KC kiÓu nμy th−êng lμ ho¹t b¸t, vui vÎ, yªu ®êi, sèng ®éng, ham hiÓu biÕt, c¶m xóc kh«ng s©u, dÔ h×nh thμnh vμ dÔ thay ®æi, nhË thøc nhanh nh−ng còng chãng quªn, t©m hån h−íng ngo¹i, cëi më, dÔ thÝch nghi víi m«i tr−êng míi. * KiÓu KC b×nh th¶n: Ng−êi thuéc kiÓu KC nμy th−êng lμ ng−êi chËm c¹hp, ®iÒm tÜnh, ch¾c ch¾n, kiªn tr×, −a sù ng¨n n¾p, trËt tù, kh¶ n¨ng kiÒm chÕ tèt, nhËn thøc chËm nh−ng ch¾c ch¾n, t×nh c¶m khã h×nh thμnh nh−ng s©u s¾c, Ýt −a c·i cä vμ kh«ng thÝch ba hoa, cã tÝnh ú khi khëi ®éng ho¹t ®éng, khã thÝch nghi víi m«i tr−êng míi. * KiÓu KC nãng n¶y: ng−êi cã kiÓu KC nμy th−êng cã ®Æc ®iÓm lμ hμnh ®éng nhanh, m¹nh, hμo høng, nhiÖt t×nh, cã tÝnh hay g¾t, nãng n¶y, mÖnh lÖn, quyÕt ®o¸n, dÏ bÞ kÝch ®éng, th¼ng th¾n, ch©n t×nh, kh¶ n¨ng kiÒm chÕ thÊp. * KiÓu KC ¦u t−: Ng−êi cã kiÓu KC nμy th−êng cã biÓu hiÖn: ho¹t ®éng chËm ch¹p, chãng mÖt mái, lu«n hoμi nghi, lo l¾ng, thiÕu tù tin, hay u sÇu, buån b·, xóc c¶m khã n¶y sinh nh−ng rÊt s©u s¾c, cã c−êng ®é m¹nh vμ bÒn v÷ng. ë kiÓu KC nμy con ng−êi th−êng cã sù nh¹y bÐn, tinh tÕ vÒ c¶m xóc, giμu Ên t−îng, trong quan hÖ th−êng mÒm máng, tÕ nhÞ, nh· nhÆn, chu ®¸o vμ vÞ tha, hä th−êng hay sèng víi néi t©m mét m×nh (h−íng néi) ®Æc biÖt lμ khã thÝch nghi víi m«i tr−êng míi. Mçi kiÓu khi chÊt trªn cã mÆt m¹nh, mÆt yÕu. Trªn thùc tÕ, ë con ng−êi cã nh÷ng khÝ chÊt trung gian bao gåm nhiÒu ®Æc tÝnh cña 4 kiÓu KC trªn: KC cña c¸ nh©n cã c¬ së sinh lÝ thÇn kinh nh−ng KC mang b¶n chÊt XH, chÞu sù chi phèi cña c¸c ®Æc ®iÓm XH, biÕn ®æi do rÌn luyÖn vμ gi¸o dôc. Sù kh¸c nhau gi÷a TÝnh c¸ch vμ KhÝ chÊt: TÝnh c¸ch KhÝ chÊt - Thuéc tÝnh TL biÓu - Thuéc tÝnh TL cña c¸ hiÖn c−êng ®é, tiÕn ®é, nh©n gåm mét hÖ thèng nhÞp ®é cña c¸c ho¹t th¸i ®é víi hiÖn thùc vμ ®éng t©m lÝ, thÓ hiÖn thÓ hiÖn trong hÖ thèng s¾c th¸i cña hμnh vi, cö hμnh vi, cö chØ, c¸ch nãi chØ, c¸ch nãi n¨ng cña n¨ng t−¬ng øng. c¸ nh©n. - Néi dung cã nguån - Nguån gèc cña khÝ gèc ph¹m trï x· héi. chÊt lμ c¸c kiÓu ho¹t - CÊu tróc t¹o bëi hÖ ®éng thÇn kinh thèng th¸i ®é, hμnh vi. - CÊu tróc t¹o lËp bëi ho¹t ®éng thÇn kinh 5. N¨ng lùc a. Kh¸i niÖm: Lμ tæ hîp c¸c thuéc tÝnh ®éc ®¸o cña c¸ nh©n phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu cña mét ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh, ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng cã kÕt qu¶ tèt. N¨ng lùc kh«ng ph¶i lμ mét thuéc tÝnh TL xuÊt s¾c nμo ®ã mμ nã lμ tæ hîp c¸ thuéc tÝnh TL cña c¸ nh©n. NL võa lμ tiÒn ®Ò, võa lμ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng. NL võa lμ ®iÒu kiÖn cho ho¹t ®éng ®¹t kÕt qu¶ nh−ng ®ång thêi NL còng ph¸t triÓn ngay trong chÝnh ho¹t ®éng Êy. NL lμ s¶n phÈm cña lÞch sö. Sù ph©n c«ng vμ chuyªn m«n ho¸ lao ®éng ®· dÊn ®Õn sù ph©n ho¸ vμ chuyªn m«n ho¸ NL ng−êi. MÆt kh¸c mçi khi nÒn v¨n minh nh©n lo¹i dμnh ®−îc nh÷ng thμnh tùu míi th× l¹i xuÊt hiÖn ë ng−êi nh÷ng n¨ng lùc míi vμ nh÷ng NL ®· cã tr−íc ®©y b©y giê chøa ®ùng mét néi dung míi. b. C¸c møc ®é cña n¨ng lùc: Dùa vμo tèc ®é tiÕn hμnh vμ chÊt l−îng s¶n phÈm ho¹t ®éng, ng−êi ta ph©n biÖt 3 møc ®é ph¸t triÓn cña NL: n¨g lùc, tμi n¨ng vμ thiªn tμi.
  19. www.hanhchinhvn.com - 19 - - N¨ng lùc lμ mét møc ®é nhÊt ®Þnh cña kh¶ n¨ng con ng−êi, biÓu thÞ kh¶ n¨ng hoμn thμnh cã kÕt qu¶ mét ho¹t ®éng nμo ®ã. - Tμi n¨ng lμ møc ®é NL cao h¬n biÓu thÞ sù hoμn thμnh mét c¸ch s¸ng t¹o mét ho¹t ®éng nμo ®ã. - Thiªn tμi lμ møc ®é cao nhÊt cña NL biÓu thÞ ë møc kiÖt xuÊt, hoμn chØnh nhÊt cña nh÷ng vÜ nh©n trong LS nh©n lo¹i. c. Ph©n lo¹i: NL cã thÓ chia lμm hai lo¹i: NL chung vμ NL riªng biÖt - NL chung lμ NL cÇn thiÕt cho nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c nhau, ch¼ng h¹n nh÷ng thuéc tÝnh vÒ thÓ lùc, trÝ tuÖ (quan s¸t, trÝ nhí, t− duy, t−ëng t−îng, ng«n ng÷ …) lμ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt gióp cho nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng cã kÕt qu¶. - NL riªng biÖt: (NL chuyªn m«n) lμ sù kÕt hîp ®éc ®¸o c¸c thuéc tÝnh chuyªn biÖt ®¸p øng yªu cÇu cña mét lÜnh vùc ho¹t ®éng chuyªn m«n vμ lμ ®iÒu kiÖn cho cho ho¹t ®éng nμy ®¹t kÕt qu¶ cao, ch¼ng h¹n nh− NL to¸n häc, NL th¬ v¨n, héi ho¹, ©m nh¹c, s− ph¹m, thÓ dôc, thÓ thao … Hai lo¹i NL chung vμ NL chuyªn biÖt lu«n cã sù bæ sung hç trî cho nhau. d. Mèi quan hÖ gi÷a NL vμ t− chÊt, NL vμ thiªn h−íng, NL vμ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. + N¨ng lùc vμ t− chÊt: T− chÊt lμ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña c¸ nh©n vÒ gi¶i phÉu sinh lÝ bÈm sinh cña n·o bé, cña hÖ thÇn kinh, cña c¬ quan ph©n tÝch, c¬ quan vËn ®éng t¹o ra sù kh¸c biÖt gi÷a con ng−êi víi nhau. T− chÊt lμ c¬ së VC cña sù ph¸t triÓn NL. T− chÊt cã ¶nh h−ëng tíi tèc ®é, chiÒu h−íng vμ ®Ønh cao ph¸t triÓn n¨ng lùc. Tuy vËy kh«ng thÓ suy ra trùc tiÕp r»ng n¨ng lùc kh¸c nhau lμ do t− chÊt kh¸c nhau quyÕt ®Þnh. C¸c ®Æc ®iÓm bÈm sinh, di truyÒn cã ®−îc b¶o tån vμ thÓ hiÖn ë thÕ hÖ sau hay khong vμ thÓ hiÖn ë møc ®é nμo, ®iÒu ®ã hoμn toμn do hoμn c¶nh sèng quyÕt ®Þnh. Nh− vËy t− chÊt lμ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thμnh n¨ng lùc, nh−ng t− chÊt kh«ng quy ®Þnh tr−íc sù ph¸t triÓn cña n¨ng lùc. Trªn c¬ së cña t− chÊt nμo ®ã, cã thÓ h×nh thμnh nh÷ng n¨ng lùc rÊt kh¸c nhau. VD: cïng thuéc kiÓu thÇn kinh yÕu, ng−êi nμy h×nh thμnh n¨ng lùc kÜ thuËt, ngêi kh¸c l¹i h×nh thμnh n¨ng lùc v¨n häc … Cã thÓ kÕt luËn r»ng: dùa trªn ®iÒu kiÖn xuÊt ph¸t lμ t− chÊt, sù h×nh thμnh n¨ng lùc lμ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tÝch cùc cña c¸ nh©n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn XH thuËn lîi. + N¨ng lùc vμ thiªn h−íng: Khuynh h−íng cña c¸ nh©n ®èi víi mét ho¹t ®éng nμo ®ã ®−îc gäi lμ thiªn h−íng. Thiªn h−íng vÒ mét lo¹i ho¹t ®éng nμo ®ã vμ n¨ng lùc ®èi víi ho¹t ®éng Êy th−êng ¨n khíp víi nhau vμ cïng ph¸t triÓn víi nhau. Thiªn h−íng m·nh liÖt cña con ng−êi ®èi víi mét lo¹i ho¹t ®éng nμo ®ã cã thÓ coi lμ dÊu hiÖu cña nh÷ng n¨ng lùc ®ang h×nh thμnh. + N¨ng lùc vμ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o: Tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cã quanhÖ mËt thiÕt nh−ng kh«ng ®ång nhÊt víi n¨ng lùc. Tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o trong mét lÜnh vùc nμo ®ã lμ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó cã n¨ng lùc trong lÜnh vùc Êy. Kh«ng thÓ cã nh÷ng n¨ng lùc to¸n nÕu kh«ng cã tri thøc vÒ to¸n … ng−îc l¹i, n¨ng lùc gãp phÇn lμm cho viÖc tiÕp thu tri thøc, h×nh thμnh kÜ n¨ng kÜ x¶o t−¬ng øng víi l/vùc cña n¨ng lùc ®ã ®−îc dÔ dμng vμ nhanh chãng h¬n. Nh− vËy, gi÷a n¨ng lùc vμ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cã sù thèng nhÊt biÖn chøng. Mét ngêi cã n¨ng lùc trong mét lÜnh vùc nμo ®ã cã nghÜa lμ ng−êi Êy ®· cã tri thøc, kÜ n¨ng , kÜ x¶o nhÊt ®Þnh cña lÜnh vùc nμy. Nh−ng khi cã tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o thuéc mét lÜnh vùc nμo ®ã kh«ng nhÊt thiÕt lμ sÏ cã ®−îc n¨ng lùc vÒ lÜnh vùc ®ã. H×nh thμnh n¨ng lùc lμ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p bao gåm trong nã qu¸ tr×nh tiÕp thu tri thøc. B¶n th©n qu¸ tr×nh h×nh thμnh n¨ng lùc lμ mét thμnh tè cña qu¸ tr×nh mang tÝnh chÊt chØnh thÓ vμ trän vÑn nh−ng rÊt phøc t¹p cña sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch tron gho¹t ®éng vμ b»ng ho¹t ®éng ý chÝ a. Kh¸i niÖm: Lμ mét phÈm chÊt TL cña c¸ nh©n, mét thuéc tÝnh TL cña nh©n c¸ch, thÓ hiÖn n¨ng lùc thùc hiÖn nh÷ng hμnh ®éng cã môc ®Ých ®ßi hái ph¶i cã sù nç lùc kh¾c phôc khã kh¨n. ý chÝ ®−îc xem lμ mÆt n¨ng ®éng cña ý thøc, mÆt biÓu hiÖn cô thÓ cña ý thøc trong thùc tiÔn, bëi v× ë ®ã con ng−êi tù gi¸c ®−îc môc ®Ých cña hμnh ®éng, ®Êu tranh ®éng c¬, lùa chän ®−îc c¸c biÖn ph¸p v−ît qua mäi trë ng¹i, khã kh¨n ®Ó thùc hiÖn ®Ðn cïng môc ®Ých ®Ò ra. Y chÝ bao gåm c¶ mÆt n¨ng ®éng cña trÝ tuÖ, mÆt n¨ng ®éng cña t×nh c¶m, ®¹o ®øc, lμ h×nh thøc ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hμnh vi tÝch cùc nhÊt cña con ng−êi. Gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña ý chÝ kh«ng ph¶i chØ ë c−êng ®é ý chÝ m¹nh hay yÕu mμ ®iÒu chñ yÕu lμ ë néi dung ®¹o ®øc cã ý nghÜa cña môc ®Ých mμ ý chÝ nç lùc v−¬n tíi. b. PhÈm chÊt cña ý chÝ Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh÷ng hμnh ®éng cã ý chÝ, nh÷ng phÈm chÊt ý chÝ cña con ng−êi ®−îc h×nh thμnh, nh÷ng PC nμy võa ®Æc tr−ng cho c¸ nh©n víi t− c¸ch lμ mét nh©n c¸ch, võa cã ý nghÜa to lín cho ®êi sèng vμ lao ®éng cña con ng−êi. Cã PC ý chÝ lμm cho con ng−êi trë nªn tÝch cùc h¬n, cã nh÷ng PC ý chÝ gióp con ng−êi k×m h·m hμnh ®éng cña m×nh khi cÇn thiÕt. Mét sè PC ý chÝ c¬ b¶n cña nh©n c¸ch: + TÝnh môc ®Ých: Lμ PC ®Æc biÖt quan träng cña ý chÝ, gióp con ng−êi ®iÒu chØnh hμnh vi h−íng vμo môc ®Ých tù gi¸c. TÝnh môc ®Ých cña ý chÝ phô thuéc vμo thÕ giíi quan, vμo néi dung ®¹o ®øc vμ tÝnh giai cÊp cña nh©n c¸ch mang ý chÝ. + TÝnh ®éc lËp: Lμ PC ý chÝ cho phÐp con ng−êi quyÕt ®Þnh vμ thùc hiÖn hμnh ®éng theo nh÷ng quan ®iÓm vμ niÒm tin cña m×nh, kh«ng bÞ chi phèi bëi nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoμi. Tuy nhiªn tÝnh ®éc lËp cña ý chÝ kh«ng cã nghÜa lμ sù b¶o thñ, b−íng bØnh, chèng l¹i sù ¶nh h−ëng tõ bªn ngoμi, bÊt luËn ®óng hay sai.
  20. www.hanhchinhvn.com - 20 - + TÝnh quyÕt ®o¸n: Lμ kh¶ n¨ng ®−a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh kÞp thêi, døt kho¸t trªn c¬ së tÝnh to¸n c©n nh¾c kÜ cμng, ch¾c ch¾n. TiÒn ®Ò cña tÝnh quyÕt ®o¸n lμ tr×nh ®é trÝ tuÖ vμ sù dòng c¶m. Ng−êi cã tÝnh quyÕt ®o¸n lu«n hμnh ®éng cã suy nghÜ, dòng c¶m, nhanh nh¹y, ®óng lóc, kh«ng dao ®éng vμ hoμi nghi. + TÝnh kiªn c−êng: Nãi lªn c−êng ®é cña ý chÝ, cho phÐp con ng−êi cã nh÷ng quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n, kÞp thêi trong nh÷ng hoμn c¶nh khã kh¨n vμ kiªn tr× thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®· x¸c ®Þnh. TÝnh kiªn c−êng, bÒn bØ, kh«ng cã nghÜa lμ sù l× lîm, b−íng bØnh theo ®uæi môc ®Ých mét c¸ch mï qu¸ng mμ lμ sù theo ®uæi môc ®Ých ®· ®−îc ý thøc râ rμng víi sù n¨ng ®éng cña trÝ tuÖ vμ t×nh c¶m trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn môc ®Ých. + TÝnh dòng c¶m: Kh¶ n¨ng s½n sμng vμ nhanh chãng v−¬n tíi môc ®Ých bÊt chÊp khã kh¨n nguy hiÓm cho tÝnh m¹ng hay lîi Ých cña b¶n th©n. + TÝnh tù kiÒm chÕ, tù chñ: Lμ kh¶ n¨ng vμ thãi quen kiÓm tra hμnh vi lμm chñ cña b¶n th©n m×nh, k×m h·m nh÷ng hμnh ®éng ®−îc cho lμ kh«ng cÇn thiÕt hoÆc cã h¹i trong tr−êng hîp cô thÓ. C¸c PC ý chÝ cña nh©n c¸ch nãi trªn lu«n lu«n g¾n bã h÷u c¬ víi nhau, hç trî cho nhau t¹o nªn ý chÝ cao cña con ng−êi. C¸c PC ý chÝ ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c hμnh ®éng ý chÝ. Hμnh ®éng ý chÝ a.Kh¸i niÖm: H§YC lμ hμnh ®éng cã ý thøc, cã chñ t©m, ®ßi hái nç lùc kh¾c phôc hkã kh¨n, thùc hiÖn ®Ðn cïng môc ®Ých ®· ®Ò ra. b. §Æc ®iÓm: - H§YC chØ xuÊt hiÖn khi gÆp khã kh¨n, trë ng¹i, v× vËy ý chÝ lμ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan. - Nguån gèc kÝch thÝch H§YC kh«ng ph¶i lμ c−êng ®é vËt lý cña kÝch thÝch mμ lμ c¬ chÕ ®éng c¬ ho¸ hμnh ®éng, trong ®ã chñ thÓ nhËn thøc ý nghÜa cña kÝch thÝch ®Ó tõ ®ã quyÕt ®Þnh cã hμnh ®éng hay kh«ng. - H§YC cã môc ®Ých ®−îc ý thøc mét c¸ch râ rμng vμ chøa ®ùng néi dung ®¹o ®øc. - H§YC bao giê còng cã sù lùa chän ph−¬ng tiÖn vμ biÖn ph¸p tiÕn hμnh ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých. - H§YC lu«n cã sù ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh, kiÓm tra cña ý thøc, lu«n cã sù nç lùc kh¾c phôc khã kh¨n, trë ng¹i, thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®Ò ra. c. CÊu tróc: Mét H§YC th−êng cã 3 giai ®o¹n sau: * Giai ®o¹n chuÈn bÞ: §©y lμ giai ®o¹n hμnh ®éng trÝ tuÖ, giai ®o¹n suy nghÜ c©n nh¸c c¸c kh¶ n¨ng kh¸c nhau, gåm c¸c kh©u: - X¸c ®Þnh môc ®Ých, h×nh thμnh ®éng c¬: trong giai ®o¹n nμy con ng−êi ý thøc mét c¸ch râ rμng môc ®Ých hμnh ®éng cña m×nh, ®Êu tranh ®éng c¬ ®Ó chän lÊy mét môc ®Ých, ®éng c¬ næi bËt. ViÖc ®Êu tranh ®éng c¬ ®−îc diÔn ra trong suèt qu¸ tr×nh ho¹t ®éng. - LËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých. - Chän nh÷ng ph−¬ng tiÖn vμ biÖn ph¸p hμnh ®éng cô thÓ. - QuyÕt ®Þnh hμnh ®éng. * Giai ®o¹n thùc hiÖn hμnh ®éng: ViÖc chuyÓn tõ quyÕt ®Þnh hμnh ®éng ®Õn viÖc thùc hiÖn hμnh ®éng lμ sù thay ®æi vÒ chÊt, v× ®ã lμ sù chuyÓn biÕn tõ ý thøc, nguþÖn väng thμnh hiÖn thùc. Sù thùc hiÖn quyÕt ®Þnh cã thÓ diÔn ra d−íi hai h×nh thøc: H×nh thøc hμnh ®éng bªn ngoμi H×nh thøc hμnh ®éng bªn trong (hay k×m h·m c¸c hμnh ®éng bªn ngoμi). Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn hμnh ®éng cã thÓ gÆp nh÷ng khã kh¨n, trë ng¹i, ®ßi hái ph¶i nç lùc ý chÝ v−ît qua nh»m thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®· ®Þnh. Cã hai lo¹i khã kh¨n trë ng¹i : KK trë ng¹i bªn trong (chñ quan) vμ KK trë ng¹i bªn ngoμi (kh¸ch quan). ý chÝ thÓ hiÖn tËp trung vμ râ rμng khi nã kh¾c phôc c¸c khã kh¨n, ®¹t môc ®Ých ®Ò ra b»ng sù nç lùc cña b¶n th©n. * Giai ®o¹n ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña hμnh ®éng: Trong qu¸ tr×nh hμnh ®éng con ng−êi lu«n ®èi chiÕu ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ hμnh ®éng cã thÓ trë thμnh sù kÝch thÝch vμ ®éng c¬ ®èi víi hμnh ®éng tiÕp theo, gióp con ng−êi cã nh÷ng cè g¾ng míi ®Ó cã nh÷ng thμnh c«ng míi. Ba giai ®o¹n trªn ®©y cña hμnh ®éng ý chÝ cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau, tiÕp nèi nhau vμ bæ sung cho nhau. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ nhÊt ®Þnh cã hμnh ®éng ý chÝ rót gän, tøc lμ kh«ng nhÊt thiÕt ®Çy ®ñ c¸c giai ®o¹n trªn. Hμnh ®éng tù ®éng ho¸, kÜ x¶o vμ thãi quen Hμnh ®éng ý chÝ lμ hμnh ®éng ®Æc tr−ng cña con ng−êi. Tuy nhiªn ho¹t ®éng cña con ng−êi kh«ng chØ bao gåm toμn nh÷ng hμnh ®éng ý chÝ, Bªn c¹nh hμnh ®éng ý chÝ, con ng−êi cßn cã mét lo¹i hμnh ®éng phèi hîp, hç trî cho hμnh ®éng ý chÝ, ®ã lμ hμnh déng tù ®éng ho¸. Kh¸i niÖm: H§T§H lμ hμnh ®éng vèn lóc ®Çu lμ hμnh ®éng cã ý thøc, cã ý chÝ nh−ng do lÆp l¹i nhiÒu lÇn hoÆc do luyÖn tËp mμ vÒ sau trë thμnh tù ®éng, nghÜa lμ kh«ng cÇn cã sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña ý thøc mμ vÉn ®−îc thùc hiÖn cã kÕt qu¶. VD: Khi míi tËp ®¸nh m¸y th× viÖc ®¸nh m¸y lμ mét hμnh ®oäng cã ý thøc, thÞ gi¸c cña ta võa tËp trung vμo bμn phÝm, võa tËp trung vμo mμn h×nh, nh−ng ®Õn khi ta ®· th¹o råi th× kh«ng cÇn ph¶i nh×n vμo bμn phÝm, mμn h×nh n÷a mμ mäi thao t¸c vÉn diÔn ra mét c¸ch chÝnh x¸c, nghÜa lμ hμnh ®éng ®· trë nªn tù ®éng ho¸. Cã hai lo¹i hμnh ®éng tù ®éng ho¸: KÜ x¶o vμ thãi quen. KÜ x¶o lμ H§T§H ®−îc h×nh thμnh mét c¸ch cã ý thøc, nghÜa lμ H§ T§H nhê luyÖn tËp. Cßn thãi quen lμ lo¹i H§T§H æn ®Þnh, trë thμnh nhu cÇu cña con ng−êi.
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2