Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội: Dân số và di chuyển nội thị

Viện Nghiên Cứu Phát Triển, Paris<br /> Viện Kinh Tế Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Trung Tâm Dân Số, Đại học Kinh Tế Quốc Dân, Hà Nội<br /> <br /> THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ HÀ NỘI :<br /> DÂN SỐ VÀ DI CHUYỂN NỘI THỊ<br /> Patrick Gubry, IRD<br /> Bernard Lortic, IRD<br /> Gilles Grenèche, INSEE<br /> Lê Văn Thành, VKT<br /> Lê Thị Hương, VKT<br /> Trần Thị Thanh Thủy, VKT<br /> Nguyễn Thị Thiềng, TTDS<br /> Phạm Thùy Hương, TTDS<br /> Vũ Hoàng Ngân, TTDS<br /> Nguyễn Thế Chính, ĐHKTQD<br /> <br /> ISTED, GEMDEV<br /> Chương trình nghiên cứu đô thị vì sự phát triển (PRUD)<br /> Dự án PRUD số 45<br /> Ủy Ban Nhân Dân Thành phố Hà Nội, Vùng Ile-de-France<br /> Hội thảo « Hà Nội thành phố đặc thù và những lực chọn cho phát triển »<br /> Hà Nội, 12-14 tháng 11 năm 2002<br /> <br /> 2<br /> Từ khi thực hiện các biện pháp tự do hóa kinh tế theo chính sách đổi mới vào năm<br /> 1986, thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội, hai đô thị lớn nhất Việt Nam, đã bước vào giai đoạn<br /> phát triển đô thị mạnh mẽ. Hiện nay, việc phát triển đô thị chủ yếu do làn sóng di dân từ nông<br /> thôn ra thành thị vì mức tăng trưởng kinh tế cao ở thành thị, cộng với sự khác biệt nông thônthành thị ngày càng lớn và việc quản lý hộ khẩu không còn chặt chẽ. Hơn nữa, tỷ lệ dân số ở<br /> nông thôn hiện nay vẫn cao (hơn 75% dân số, theo điều tra dân số năm 1999), điều này cho<br /> phép chúng ta tiên lượng rằng quá trình tăng trưởng dân số đô thị sẽ còn tiếp tục diễn ra trong<br /> nhiều năm tới. Thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội đang trở thành những siêu đô thị, tuy có<br /> khác biệt giữa quá trình của hai nơi này. Trong bối cảnh đó, sự tái cấu trúc nhà ở và dân cư đô<br /> thị diễn ra ngày càng mạnh mẽ, do giá nhà đất tăng cao ở trung tâm thành phố, do có nhiều dự<br /> án phát triển đô thị và do sự xuất hiện các khu công nghiệp mới và do tiến trình phân tầng xã<br /> hội. Hiện tượng di dân phổ biến trong lòng thành phố làm thay đổi không gian sống và dẫn<br /> đến những chuyển dịch tạm thời của người dân. Điều đó đặt ra nhiều vấn đề về hạ tầng kỹ<br /> thuật và phương tiện giao thông đô thị.<br /> Ở đây, chúng tôi chỉ giới thiệu những nét nổi bật, và thường là những nét đặc thù liên<br /> quan đến dân số và hiện tượng di dân trong thành phố tại thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội.<br /> Chúng tôi cũng xin trình bày một số kết quả đạt được trong quá trình chuẩn bị cho cuộc điều<br /> tra các hộ gia đình về những chuyển dịch trong thành phố (dự định tiến hành vào tháng 2 và<br /> tháng 3 năm 2003). Những dữ liệu thu thập được còn ở dạng thô nhưng sẽ là cơ sở của nhiều<br /> báo cáo khoa học. Nhiều bảng số liệu thống kê chủ yếu rút ra từ cuộc điều tra dân số năm<br /> 1999 được trình bày trong phần phụ lục sẽ cung cấp các dữ liệu cần thiết về tình hình dân số<br /> cho các nghiên cứu về thành phố Hồ Chí Minh hay Hà Nội.<br /> Việc xác định dân số đô thị<br /> Địa giới hiện nay của thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội bao gồm cả một vùng nông<br /> thôn rộng lớn ở ngoại ô thành phố, mà trước kia là nhằm bảo đảm việc cung cấp lương thực<br /> cho các thành phố này, hạn chế mua lương thực từ các tỉnh khác đồng thời hạn chế các làn<br /> sóng di dân. Nhưng quá trình tăng trưởng đô thị làm mục tiêu này ngày càng khó thực hiện và<br /> hiện nay hai đô thị này đang phải mua rất nhiều thực phẩm từ vùng châu thổ lân cận và điều<br /> đó lại tạo ra mạng lưới giao thương giữa các tỉnh thành trong nước và với thế giới. Các công<br /> trình nghiên cứu về quá trình đô thị hóa tại thành phố Hồ Chí Minh và Hà Nội vì vậy cần phải<br /> dựa trên một đánh giá chính xác về dân số đô thị.<br /> Các dữ liệu từ cuộc điều tra dân số đã xác định dân số đô thị theo đơn vị hành chính<br /> một cách đơn giản là lấy tổng dân số của các quận (đô thị) cộng với dân số các thị trấn các<br /> huyện (nông thôn). Tuy nhiên, do việc xây dựng nhà ở lan rộng về mặt địa lý, nhiều quận mới<br /> đã được thành lập vào năm 1997 (5 quận ở thành phố Hồ Chí Minh : quận 2, 9, 12, quận Thủ<br /> Đức ; 3 quận ở Hà Nội : Tây Hồ, Đống Đa, Cầu Giấy) (xem bản đồ hành chính ở phần phụ<br /> lục). Hiện tại, các quận mới này bao gồm một vùng đô thị đang mở rộng giáp ranh với các<br /> quận nội thành cũ, và một vùng nông thôn bên ngoài đang giảm dần diện tích. Sự chênh lệch<br /> giữa dân số đô thị tính theo đơn vị hành chính và dân số đô thị trên thực tế lớn hơn hẳn tại<br /> thành phố Hồ Chí Minh so với Hà Nội.<br /> Theo các số liệu thống kê hành chính của cuộc điều tra dân số năm 1999, dân số thành<br /> phố Hồ Chí Minh là 5,0 triệu người (trong đó có 4,2 triệu dân cư thành thị) và dân số Hà Nội<br /> là 2,7 triệu người (trong đó có 1,5 triệu dân cư thành thị) (xem bảng 1a và 1b).<br /> <br /> 3<br /> Có hai phương pháp đã được áp dụng (hoặc đang được áp dụng) nhằm xác định chính<br /> xác dân số đô thị thay cho cách xác định đơn giản bằng đơn vị hành chính :<br /> 1. Phép nội suy từ mật độ dân số của quận, với giả thiết rằng có sự tương quan giữa mật<br /> độ dân số và tỷ lệ dân số đô thị ; mật độ trên 10 000 dân tương ứng với tỷ lệ đô thị hóa<br /> 100% và mật độ dưới 500 dân tương ứng với tỷlệ đô thị hóa là 0% (Lê Thị Hương,<br /> 2000 ; Gubry và Lê Thị Hương, 2002). Từ phương pháp này, người ta tính ra được<br /> dân số đô thị tại thành phố Hồ Chí Minh là 3,7 triệu. Tuy nhiên phương pháp này<br /> không áp dụng cho Hà Nội, nơi các quận mới đã có mật độ dân số rất cao.<br /> 2. Phân tích việc mở rộng diện tích xây dựng qua hình ảnh vệ tinh (hiện đang tiến hành).<br /> Việc phân tích này cho phép phân biệt các phường (thành thị) so với các xã (nông<br /> thôn) (phường và xã là đơn vị hành chính ngay sau đơn vị quận) trong các quận đô thị<br /> hay “bán đô thị” mới, từ đó nhận biết giới hạn giữa thành thị và nông thôn. Với<br /> phương pháp này, chúng ta có thể có số liệu về dân số đô thị chính xác hơn số liệu thu<br /> thập được qua cách tính tổng dân số các quận và các huyện.<br /> Mật độ dân số<br /> Mật độ dân số tính theo quận là tính trên một đơn vị quá lớn nên chỉ có thể phân tích<br /> sơ lược. Vì vậy, chúng tôi đã sử dụng các số liệu tính theo phường xã, rút ra từ cuộc điều tra<br /> dân số năm 1999 ( bảng 2a và 2b, hình 1a và 1b, hình 2a và 2b).<br /> Dĩ nhiên, chúng ta đều nhận thấy rằng mật độ dân số giảm dần từ trung tâm thành phố<br /> ra vùng nông thôn ngoại thành. Mật độ dân số tại một số phường ngay tại trung tâm thành phố<br /> thuộc loại cao nhất thế giới :<br /> - mật độ phường 1 quận 3 thành phố Hồ Chí Minh là 115.797 người/km2 (1.158<br /> dân/ha). Quận 3 có 5 phường có mật độ trên 100.000 người/km2.<br /> - mật độ phường Hàng Gai, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội là 92.100 người/km2.<br /> <br /> 4<br /> <br /> Hình 1a : Thành Phố Hồ Chí Minh. Bản đồ mật độ dân số tính theo quận<br /> tại khu trung tâm và tính theo phường/xã tại vùng ngoại vi (người/km²)<br /> <br /> 5<br /> <br /> Hình 2a : Thành Phố Hồ Chí Minh. Bản đồ mật độ dân số tính theo phường/xã<br /> tại khu trung tâm (người/km²)<br /> <br />