Thuốc kháng sinh và nguyên tắc sử dụng trong chăn nuôi thú y

THUỐC KHÁNG SINH VÀ NGUYÊN TẮC<br /> SỬ DỤNG TRONG CHĂN NUÔI THÚ Y<br /> PGS.TS BÙI THỊ THO<br /> <br /> I. ĐẠI CƯƠNG<br /> Fleming 1929, lần đầu tiên tìm thấy trong môi trường nuôi cấy tụ cầu vàng nếu<br /> có lẫn nấm Penicillium các khuẩn lạc gần đó sẽ không phát triển được. Năm 1939,<br /> Florey và Chain đã chiết xuất được từ nấm đó chất Penicillin dùng trong điều trị<br /> bệnh.<br /> Sau này, đặc biệt sau hai thập kỷ cuối thế kỷ XXI, công nghệ sinh học và hóa dược<br /> phát triển mạnh, người ta đã tìm ra rất nhiều loại kháng sinh mới.<br /> Thuốc kháng sinh là những chất hữu cơ có cấu tạo phức tạp, phần lớn trong số đó<br /> lúc đầu do xạ khuẩn, vi khuẩn, nấm sản sinh ra. Với nồng độ thấp đã có tác dụng<br /> (cả in vitro và in vitro) ức chế hay tiêu diệt sự sinh trưởng và phát triển của vi sinh<br /> vật gây bệnh nhưng không hay rất ít gây độc cho người, gia súc, gia cầm.<br /> Kháng sinh có thể làm thay đổi hình dạng, ức chế quá trình sinh tổng hợp protein,<br /> kìm hãm sự tạo thành vách của vi khuẩn. Ngược lại một số vi khuẩn có kháng thể<br /> kháng với kháng sinh. Kháng sinh kìm khuẩn sẽ ức chế sự phát triển của vi khuẩn,<br /> kháng sinh diệt khuẩn sẽ hủy hoại vĩnh viễn được vi khuẩn. Trong điều trị thường<br /> dựa vào tỷ lệ sau để chọn thuốc:<br /> Nồng độ diệt khuẩn tối thiểu (MBC)<br /> Tỷ lệ =<br /> Nồng độ kìm khuẩn tối thiểu (MIC)<br /> Tỷ số này nếu ˃ 4 là kháng sinh kìm khuẩn; nếu ≈ 1 là kháng sinh diệt khuẩn.<br /> Ngày nay cũng còn những chất hóa dược có kiểu tác dụng giống như kháng sinh<br /> hay bắt trước kháng sinh (antibiomimeties).<br /> Kháng sinh ức chế sự phát triển của vi khuẩn gồm: Sulphonamide, Tatracycline,<br /> Chloramphenicol, Erythromycin, Novobiocin, Trimethoprim và Sulphonamides,<br /> Tiamulin, ….<br /> Kháng sinh diệt khuẩn gồm: Penicillin và các thuốc thuộc nhóm ß-lactamin,<br /> Streptomicin, Framomycin, Colistin, Kanamicin, Vancomycin, Bacitracin,….<br /> Tuy nhiên khả năng diệt khuẩn hay ức chế vi khuẩn còn phụ thuộcvào nồng độ<br /> kháng sinh. Nhiều loại thuốc khi tăng nồng độ sử dụng, thuốc từ nhóm ức chế sẽ<br /> chuyển sang nhóm diệt khuẩn.<br /> Cụm từ “ kháng sinh là chất không hoặc ít gây hại cho vật chủ” nên đã có rất nhiều<br /> chất có tác dụng diệt khuẩn nhưng vẫn không được gọi là kháng sinh như một vài<br /> <br /> 1<br /> <br /> thuốc hóa học trị liệu hay các loại thuốc sát trùng. Tuy nhiên kháng sinh không phải<br /> là vô hại.<br /> Sự phát triển nhanh chóng của khoa học kết hợp với công nghệ bào chế đã làm cho<br /> thị trường thuốc kháng sinh trở nên phong phú cả về số lượng và chất lượng. Các<br /> loại thuốc mới đã gây không ít lúng túng cho người làm công tác thú y khi lựa chọn<br /> thuốc điều trị.<br /> Tuy nhiên việc lạm dụng thuốc kháng sinh trong điều trị, việc lựa chon thuốc kháng<br /> sinh thiếu hiểu biết, sai nguyên tắc, đặc biệt việc phối hợp thuốc kháng sinh trong<br /> điều trị bệnh hay sử dụng thuốc kháng sinh với mục đích phòng bệnh đã làm xuất<br /> hiện nhiều chủng vi khuẩn kháng thuốc, nhất là hiện tượng kháng đa thuốc xuất<br /> hiện nhanh chóng và gây nhiều khó khăn và giảm hiệu quả trong công tác điều trị<br /> các bệnh nhiễm khuẩn.<br /> II. NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG TRỊ LIỆU<br /> 2.1.<br /> Chỉ dùng thuốc kháng sinh khi gia súc bị bệnh truyền nhiễm hay các tổ<br /> chức cơ thể bị nhiễm trùng<br /> - Khi động vật đã có triệu chứng thay đổi rõ ràng.<br /> - Các phản ứng bảo vệ của gia súc vô cùng quan trọng. Nó không chỉ phòng chống<br /> được bệnh mà còn là cơ sở để tìm ra đượccác nguyên nhân gây bệnh. Quá trình điều<br /> trị bắt buộc phải quan tâm tới cơ chế này.<br /> - Bệnh truyền nhiễm thường hay xảy ra dưới dạng kết hợp cùng với sự thay đổi của<br /> nhiều yếu tố tác động khác nhau.<br /> - Việc quản lý (tổ chức, chănm sóc) và điều trị cho động vật vô cùng quan trọng.<br /> Trong nhiều trường hợp thời gian điều trị và chế độ chăm sóc lại quan trọng hơn<br /> việc lựa chọn thuốc.<br /> 2.2.<br /> Các phản ứng phòng vệ của cơ thể<br /> - Tuân theo những cơ chế để bảo vệ, che chở sự toàn vẹn những tế bào, mô bào và hệ<br /> thống cơ quan.<br /> + Hàng rào bảo vệ: Da, niêm mạc, các chất tiết từ niêm mạc, nước mắt, hệ thống cơ<br /> quan, hệ tiết niệu, mí mắt (tuyến lệ).<br /> + Hệ thống hô hấp: Ho, hắt hơi, dịch tiết trên niêm mạc đường hô hấp, lớp lông nhung<br /> bảo vệ trên niêm mạc. Đề phòng gia súc thở mạnh, nhanh.<br /> + Phản ứng viêm: Tăng sự chuyển dịch của huyết tương và các tế bào đến vùng có tác<br /> nhân gây viêm, tổn thương giúp cơ thể phòng vệ, nhằm khôi phục lại những gì đã bị<br /> gây hại. Tại nơi mầm bệnh xâm nhập cũng có thể gây thành ổ nhiễm trùng, (áp se).<br /> 2.3.<br /> Mối quan hệ qua lại giữa bệnh truyền nhiễm với các thuốc kháng sinh<br /> a/ Chế độ hộ lý chăm sóc nuôi dưỡng (Reginmen)<br /> 2<br /> <br /> Quan sát mối liên hệ giữa chế độ chăm sóc và khả năng phòng vệ của cơ thể theo sơ<br /> đồ:<br /> CHẾ ĐỘ HỘ LÝ CHĂM SÓC NUÔI DƯỠNG<br /> (REGINMEN)<br /> Dinh dưỡng kém + tác nhân stress<br /> Thuốc kháng sinh<br /> Hàm lượng thuốc kháng sinh<br /> tại nơi tác động<br /> Giết vi khuẩn<br /> Ức chế vi khuẩn<br /> <br /> Sản phẩm biến đổi<br /> của thuốc kháng sinh<br /> <br /> Tế bào bị tổn thương<br /> <br /> (-)<br /> Vi khuẩn gây bệnh<br /> <br /> Tấn công tổ chức tế bào<br /> Ức chế khả năng phòng vệ<br /> Gây tổn thương tế bào<br /> Vi rus<br /> Thay đổi bệnh lý tế bào<br /> <br /> GÂY RA BỆNH<br /> <br /> - Hệ thống miễn dịch dịch thể sẽ sản xuất kháng thể di chuyển trong vòng tuần hoàn<br /> và đến nơi tác dụng.<br /> - Hệ thống miễn dịch tế bào sản sinh hiện tượng interferon. Có sự truyền kháng thể từ<br /> mẹ sang con, nhất là qua sữa đầu.<br /> - Cuối cùng là mối tương quan được khép lại, gia súc có thể sống hay chết tùy theo<br /> sức đề kháng.<br /> - Sự truyền tải thông tin sinh học bị ngưng lại cộng thêm với việc đào thải các thuốc<br /> ngoại lai.<br /> - Hệ thống thần kinh, hormon thể dịch: tìm các ngăn chặn các tác nhân có hại hay lẩn<br /> tránh nó. Tuyến thượng thận tăng tiết hormon, nó có thể thắng (sống) hay bại (chết).<br /> Nếu thắng những triệu chứng thích nghi chung sẽ xuất hiện,làm xuất hiện trạng thái<br /> stress tiết hydrocortisone.<br /> b/ Các cơ chế phòng vệ, bảo vệ cơ thể<br /> 3<br /> <br /> - Quan trọng nhất là việc phát hiện động vật ốm vì bệnh truyền nhiễm để điều trị<br /> cùng với các thuốc kháng sinh.<br /> - Kháng sinh sẽ có hiệu quả tốt với động vật ốm ở mô bào với nồng độ thấp hơn MIC<br /> (nồng độ tối thiểu tác dụng của thuốc) của thuốc trong phòng thí nghiệm.<br /> c/ Nếu cơ thể đã đề kháng với thuốc cần thiết phải sử dụng kháng sinh liều cao (không<br /> phải là vi khuẩn kháng thuốc).<br /> Nguyên tắc sử dụng kháng sinh trong trị liệu:<br /> Kháng sinh có vai trò đặc biệt quan trọng trong phòng trị bệnh cho người và động<br /> vật nuôi. Hiện tại trong nước đã có tới trên 60 – 70 % tổng giá trị các thuốc đang<br /> dùng để phòng trị bệnh cho động vật nuôi là các thuốc hóa học trị liệu, trong đó chủ<br /> yếu là các loại kháng sinh. Kháng sinh, thuốc trị căn nguyên gây ra bệnh nhiễm<br /> trùng nên luôn là loại thuốc được kê đơn hàng đầu quan trọng nhất, không thể thiếu<br /> được trong quá trình điều trị bệnh truyền nhiễm do vi trùng hay cơ thể có nguy cơ<br /> bị nhiễm trùng: trong phẫu thuật, thiến hoạn gia súc và điều trị các vết thương ngoại<br /> sản khoa. Hiện nay để khống chế các bệnh nguy hiểm, đặc biệt các bệnh chung giữa<br /> người và vật nuôi do vi khuẩn không thể thiếu vai trò của kháng sinh được.<br /> Các tác nhân gây bệnh cho người và vật nuôi: virus, vi khuẩn, nấm, sinh vật đơn<br /> bào ( cocicoid – cầu trùng đường tiêu hóa; protozoa – ký sinh trùng đường máu)<br /> hay các loài nội, ngoại ký sinh trùng. Các kháng sinh thông dụng chỉ có tác dụng<br /> với vi khuẩn mà không có hoặc có ít tác dụng với tác nhân gây bệnh còn lại. Trong<br /> khi đó mỗi nhóm kháng sinh lại chỉ có tác dụng đặc hiệu với một số loại vi khuẩn<br /> gây bệnh nhất định. Việc hỏi bệnh, chẩn đoán đúng bệnh tất nhiên sẽ dùng đúng<br /> thuốc.<br /> Nắm vững bốn nguyên tắc cơ bản khi sử dụng kháng sinh sẽ giúp cho các bác sỹ<br /> điều trị lâm sàng trong việc lựa chọn và phối hợpkháng sinh khi kê đơn. Đồng thời<br /> cũng góp phần không nhỏ vào việc nâng cao hiệu quả sử dụng và tiết kiệm thuốc.<br /> - Chỉ sử dụng kháng sinh khi đã xác định được căn nguyên là vi khuẩn hoặc trong<br /> trường hợp có nguy cơ nhiễm khuẩn cao (phẫu thuật).<br /> - Phải biết lựa chọn kháng sinh hợp lý, (đúng chủng loại).<br /> - Phải nắm vững được nguyên tắc khi cần thiết phải sử dụng phối hợp kháng sinh<br /> (nắm chắc tác dụng cộng dồn, tác dụnghiệp đồng hoặc tác dụng đối kháng – không<br /> bao giờ được sử dụng phối hợpkháng sinh diệt khuẩn với một loại kháng sinh kìm<br /> khuẩn).<br /> - Phải sử dụng kháng sinh đúng thời gian, đủ liệu trình.<br /> Do việc lạm dụng kháng sinh trong chăn nuôi: làm thuốc tăng trọng, bảo quản thức<br /> ăn, phòng ngừa dịch bệnh (liều thấp); hay sử dụng sai nguyên tắc: dùng sai liều, sai<br /> 4<br /> <br /> phổ, không đủ liệu trình, thường xuyên chỉ dùng một loại thuốc; đặc biệt việc phối<br /> hợp kháng sinh sai nguyên tắc … đã tạo ra các dọng vi khuẩn kháng thuốc, nhất là<br /> hiện tượng đa kháng (vi khhuẩn gây bệnh cùng một lúc kháng với nhiều loại kháng<br /> sinh).<br /> Tác hại của vi khuẩn kháng thuốc trong cộng đồng: sẽ tạo ra các dòng vi khuẩn đa<br /> kháng thuốc. Hiện nay yếu tố kháng thuốc được coi như là độc lực của vi khuẩn gây<br /> bệnh. Chính nó làm cho quá trình điều trị phức tạp, thậm chí còn làm vô hiệu hóa<br /> kháng sinh. Vi khuẩn gây bệnh cho đông vật vật sẽ chuyển sang gây bệnh cho<br /> người. Nếu không có chiến lược sử dụng kháng sinh trước nhất là trong chăn nuôi ,<br /> thú y sau đó cho người, vi khuẩn kháng thuôc sẽ bất ngơ gây dịch lớn mà chưa có<br /> thuốc kháng sinh thay thế để điều trị.<br /> Để đối phó với hiện tượng kháng thuốc của vi khuẩn, nhiều nhà khoa học và nhà<br /> đầu tư đã tốn nhiều công sức và tiền bạc trong việc tìm ra các loại kháng sinh thế hệ<br /> mới từ vi snh vật hay các dạng thuốc tổng hợp và dạng bào chế mới.<br /> Sự ra đời của các nhóm kháng sinh thế hệ mới<br /> Nền công nghiệp dược được phát triển rất nhanh và thập ký cuối của thế kỷ trước,<br /> ngày nay càng có thêm nhiều loại thuốc mới được sử dụng trong điều trị lâm sàng.<br /> Ví dụ như trước đây chỉ có 6 loại Penicillin tự nhiên từ nấm Penicillium notatum<br /> thuộc nhóm ß – lactam trong điều trị bệnh do vi khuẩn gram (+), hiện nay đã có tới<br /> trên 200 loại thuốc cùng nhóm ß – lactam xuất hiện với ba phân nhóm phụ: các<br /> Penicillin tổng hợp phổ rộng diệt được cả vi khuẩn gram (-) và (+) và các chủng tụ<br /> cầu, liên cầu kháng lại Penicillin: Ampicillin, Amoxycillin, Cloxacillin, Oxacillin,<br /> Nafcillin, Hetacillin, Ticarcillin,….; các Cephlosporin có tớ ba thế hệ như:<br /> Cephalothin, Cephalexin (I), Cefuroxim, Cefoxitin, Cefotetan (II), Cefoperazon,<br /> Cefotaxim, Cetriaxon (III)….; các chất ức chế ß – lactamaza như: axit Clavunic,<br /> Imipemen, Azthreoonam,…..<br /> Trong những năm cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XI, ngoài các thuốc thuộc nhóm ß<br /> – lactam kể trên, nên công nghiệp dược đi sâu khai thác sản xuất các thế phẩm<br /> thuốc mới có nguồn gốc từ các Quinolon, Imidazon và Sulphamid (gọi chung là các<br /> kháng sinh thế hệ mới: Norfloxacin, Enrofoxacin, các Amynoglucosid: Kanamycin,<br /> Gentamycin, Lincosamid, Sulphamerazin, Sulphamethoxypyradazil…) hay các<br /> dạng bào chế mới có tác dụng kéo dài thời gian tác dụng như: Tetracyllin LA. Càng<br /> về sau các chế phẩm kháng sinh mới càng hoàn thiện và khắc phục được những<br /> nhược điểm của kháng sinh cổ điển: phổ tác dụng rộng, thời gian tác dụng kéo dài,<br /> ít hay không có tác dụng phụ.<br /> DANH MỤC THUỐC, NGUYÊN LIỆU LÀM THUỐC THÚ Y HẠN CHẾ SỬ DỤNG<br /> 5<br /> <br />