Tìm hiểu lịch sử thế giới: Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:133

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của tài liệu "Tìm hiểu lịch sử thế giới" tiếp tục trình bày các nội dung chính sau: Văn nghệ phục hưng và mở ra con đường hàng hải trên biển; Cách mạng công nghiệp; Cách mạng tư sản Anh; Cách mạng tư sản Pháp; Chiến tranh giành độc lập ở Châu Mỹ; Châu Âu thế kỷ XIX;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu lịch sử thế giới: Phần 2

Ten day du cua Colombo la Cristoforo Colombo (tiSng Anh Christopher Columbus). Ong sinh nam 1451 a Genoa nuoc Y, mk\m 1506 a Valladolid, Tay Ban Nha. Ong rat dam me hang hai va su6t dai lam nghg hang hai. Ong tin vao hoc thuylt "trai ddt hinh cSu". V i vay, ong cho rSng tir chau Au di theo Phonig duang bien ve phia Tay c6 the den dugc An Dp va Trung Quoc a phuang £)6ng. Luc bay gia nguoi ta con chua biet rang giua chau Au va chau A con c6 luc dia chau My rong Ion. Dugc sir tai trg cua nha vua Tay Ban Nha, ong da Vf^N NGHf PHUC HITNG thuc hien 4 chuyin tham hilm chau My (1492 - 1493, 1493 - 1496, 1498 - 1500, 1502 - 1504). Ong la nguoi ma ra con duong hang hai tu chau Au vugt Vfl Md RR CON DirdNG Dai Tay Duong sang chau My, Ian lugt dat chan len cac hon dao nhu quan dao Bahamas, Cuba, Haiti, Dominica. Ong da dat chan len chau My, a phia Nam HRNG Hm TRCN BI€N vinh Paria. Ong khao sat hon 2000 km ba biln tir Honduras din Darien, tim hilu ve eo bien Panama, phat hien va Igi dung hien tugng gio d6i chi8u a Dai Tay Duong, gio dong th6i a vT do thap, gio tay th6i a vT do cao. Nhiing phat hien nay giiip ong tra thanh nha hang hai vi dai nhSt trong lich su nhan loai. ® Colombo phdt him ra luc dia m&i Mot phdt hien lam thay ddi thi giai Nam 1492, nha hang hai Colombo phat hien ra chau My, ma ra duang hang hai vugt Dai Tay Duong sang chau My, d6ng thai chung minh tin!: dung dan cua hoc thuylt "trai dat hinh cAu". NO hoang Tay Ban Nha ra bSn Ccing tiSn Colombo Vi khong c6 tien de thirc hien mot chuyen tham hiem vai kinh phi Ion, lien Colombo phai di khSp nai tim kilm su trg giup. Tay Ban Nha hy vong CHmSI'tiPHER CumMBUS ^iec mof ra duong hang hai mai den quan dao phia Dong An Do se giiip ho thang trong cugc canh tranh vai B6 Dao Nha. Chinh vi thI, hg rk hung thu ^oi ke hoach cua Colombo. Nha sir tu tin va v6n k i l n thuc dia ly phong Colombo
phii, Colombo khien cho nha vua va hoang hau Tay Ban Nha c6 an tugng tot d^p ve ong. Colombo con dua ra yeu cau, neu chuydn di thanh cong, nha hoang Tay Ban Nha m a ti^c khoan dSi ong. N i i hoang cung m 6 i rat vua phai phong cho ong lam "thugng tuong hai quan cua t i t ca dao va d i t nhi^u quy toe tham gia b&a tiec d6 de the hien su ton trong doi v a i ong. lien" ma ong phat hien ra trong tucmg lai. Tat ca cua cai, vang bac ong thu Song mot so nha quy tgc lai to thai do coi thuang nha hang hai Colombo. dugc trong chuyen di, trir di chi phi, ong dugc huong 1/10, con lai deu nop Trong bua tiec, mot so quy tgc mugn hai men de chS gieu Colombo vao qu6c kh6. Truac nhung yeu cku c6 chut hai thai qua nay, nha vua Tay ring, chau luc ma ong phat hien ra, truac day hg biet tir lau r6i, ching c6 gi Ban Nha van vui ve dong y. ghe gam ca. Ong ta vua dut l a i , thi cac quy tgc khac ciing len tiSng phu hga. Ho die y cha dgi nha hang hai tra thanh tro cuoi cua mgi nguai. Dugc sir tai trg cua nha vua Tay Ban Nha, cuoi cung Colombo cung thuc hien dugc uac ma cua minh. Ngay 3 thang 8 nam 1492, Colombo chm Nha hang hai khong tranh luan vai hg, ma chi cam mot qua trung da dugc lupc chin, hoi: theo quoc thu cua nha vua Tay Ban Nha gui cho nha vua A n Do va hoang de Trung Hoa, chi huy dgi thuyen 90 thiiy thu va 3 chiec thuyen buom rai - Trong so cac ong, ai c6 the dSX qua trung nay dung tren mSt ban cang bien Palos cua Tay Ban Nha, giuomg buom vugt Dai Tay Duong, nhIn ma khong dung bit cu vat da nao? nham thang phia Tay. Sau 70 ngay dem gian kho di tren bien, vac ngay 12 Cac nha quy tgc thay nhau cam qua trung thu. Nhimg cuoi ciing hg thang 10 nam 1492, Colombo nhin thdy luc dia truac mat. Ong cu nghi ring kit luan: khong thI nao lam dugc chuyen do. minh da den An Do. Sau nay m6i hik, manh dat ma Colombo dat chan Luc do nha hang hai mai cam qua trung len, dap bep mot dau qua thugc quan dao Bahamas, thugc bien Caribbean, chau Trung M y . Luc bay trung r6i dat xu6ng ban. Luc nay, qua trung dung viing tren mat ban. gia, ong dat ten cho no la San Salvador. Ngay 15 thang 3 nam 1493, Cac nha quy tgc deu to ve khong phuc, noi: Colombo tra ve Tay Ban Nha. Sau do, ong lai thuc hien tiep 3 chuyen di - Cach lam nay, chung toi ai cung biet. nira, kham pha rat nhieu ba bien cua chau M y . Nha hang hai nghe xong, noi: Nhung Colombo khong biet dugc rang minh da phat hien ra mot chau luc mai. Ong cu cho rang no la A n Do, dong thai ggi cu dan sinh song a - Dung vay, cac ong deu biet, nhung cac ong lai khong lam dugc. Day day la "nguai Indian", c6 nghia la nguai A n Do. Sau khi ong qua dai, mot la khac biet Ian nhat giiia thanh cong va that bai. hoc gia nguai Y, ten la Amerigo, sau khi tien hanh rat nhieu nghien cuu va m khao sat, mai biet rang manh dat ma Colombo dat chan den khong phai la A n Do, ma la mot chau luc mai chua dugc nguai ta biet den. Co the noi, day la "Sai lam Ian nhat cua mot phat hien vT dai nhat". Mac du Colombo la nguai phat hien ra chau luc mai, nhung nguai ta lai dung ten cua nguai chung minh no la chau luc mai dat ten cho no: chau America. t>oc them; Colombo dung dirng qua trirng Colombo phat hien ra chau luc mod, gay chan dong ca chau A u . Nho' vay, ong tra nen noi tieng va giau c6. Co khong it nguai do ky ong. M o t Ian- Colombo dt/ng du-ng qui trirng
® Nguon goc ten got cua chdu My (jga ra nhan dinh, vung dat ma Colombo phat hien nSm 1492 khong phai la Do, ma la mot luc dia mai ma nguai chau Au chua hih. Nam 1507, sau Ten nguai quyet dinh ten ddt l^i tiSn hanh chinh sua nhiJng tai lieu ghi chep trong thai gian tham hiem, Chau My tieng Anh la "America". Chau My con dugc goi la "Tan Th6 yX^merigo hoan thanh cuon tieu thuyet dau tay cua minh - "Nhijng cau giai", gom chau Nam My va chau Bac My. Tai sao nguai ta lai dat ten cho chuyen trong chuyen lu hanh tren hikn". Sau khi xu^t ban, cuon sach gay chau luc nay la "America"? Cach giai thich dugc nhieu nguai chap nhan la chin dong chau Au. nguofi ta da dung ten ciia nha hang hai noi tieng nguai Y Amerigo Vespucci, dat ten cho chau luc nay de tuong nha cong lao to Ion cua ong. LSn diu tien Amerigo Vespucci g$p nhOng tti6 dSn chSu My d Honduras nSm 1497 Trong cuon sach nay, Amerigo ke het sue tuong tan ve chuyen khaiVi pha cua minh doi vai chau luc mai, dong thai tien hanh mo ta het sue sinh dong tham chi c6 phan hai euong dieu doi vai chau lyc vira mai dugc phdt hien nay. Khai ni?m "luc dia mai" ma Amerigo dua ra da lam sup do hor toan mo hinh dja cm cua Ptolemy v6n chiem uy quyen tuy?t doi trong dia Amerigo Vespucci hoc phuang Tay thai trung c6. Theo kien nghi cua cac hoc gia, "Hoc thuye vQ tru" noi tieng ciia Ptolemy da dugc sua chira va bo sung. De ghi nh Nam 1499, doi thuyen duoi su chi huy cua nha hang hai Ojeda nguoi nhijTig dong gop kiet xuat cua Amerigo trong viec giiip nhan loai nhan tin;. B6 Dao Nha xu4t phat tir chau Au di theo huong tay, bit dku chuyen hani' diing han ve the giai, trong qua trinh sua doi "Hoc thuyet vii tru", nguai trinh den "An Dp". Luc hiy gia, Colombo da phat hien ra chau My, nhung da dung ten cua Amerigo de dat cho chau luc mod. Cuon sach "Hoc thuyc nguai ta vSn lam tuofng chau luc mai nay la An Do. Chang trai tre Amerigo via try" mai, sau khi xuat ban da gay dugc tieng vang Ian. De cho ban do \ Cling di theo doi thuyen nay. Mac dii di theo con duong hang hai do
ban do ciia Gerardus Mercator, mod goi chung ca chau Nam My va chau Bi may bay. Nam 1807, cong trinh su nguoi My Robert Fulton da van dung My la America. nhijng thanh qua trong ITnh vuc ca khi ciia nguai Anh, ch6 tao thanh cong Tay Ban Nha va Bo Dao Nha la nhung quoe gia dau tien di dan san jjtiigc tau thuy diu tien chay bSng dong ca hai nuac, ma ra ky nguyen mai chau My. Sau do. Ha Lan, Anh, Phap ciing bat dau di dan sang chau luc moi trong SIX nghiep hang hai cua nhan loai. De ton vinh nhung c6ng hi6n cua nay. Nam 1776, qu6c gia dpc lap dhu tien ra dai a chau My. Do chinh la 5ng doi vai nhan loai, nguai ta gpi ong la "cha de cua tau thuy". hop chung qu6c Hoa Ky. Co th^ noi, nuac My la doanh trai lan cua dan di cu chau Au. t>oc them; Ngon ngCr dix^c svt dung 6" chau My V i phan Ion dan so chau My la dan di cu, nen ngon ngu dugc su dung a chau My het sue phong phu da dang. Trong do, phhn dong nguai dan chau My noi cac ngon ngii cua chau Au, trong do chu yeu la tieng Anh. Mot s6 nguai dan ban dia noi ngon ngu cua nguai India. Dira tren s6 lugng nguai su dung, cac ngon ngu a chau My chu yeu g6m: 1) Tieng Tay Ban Nha: c6 khoang 310 trifu nguai noi tieng Tay Ban Nha, phan bo khap nai a chau My. 2) Tieng Anh: khoang 300 trieu nguai, chii yeu tap trung a Hoa Ky. t Canada, Jamaica, Trinidad & Tobago, Bahamas, Bermuda, Belize, Guyana, Fulton xuat than trong mot gia dinh nong dan nuac My. Tu nho, Fulton Falkland va rat nhieu quoc dao a vung bien Caribbean dam me hoi hoa, hung thu vai nhung phat minh khoa hoc, c6 nhiSu uac 3) Tieng Bo Dao Nha: vai dan so khoang 185 trieu nguai, chu yeu tap ma. Luc con tre, Fulton da ma uac che tao dugc mpt loai thuyen c6 the tu di trung a Brazil. lai ma khong can sue nguai hoac sue gio. Cho den luc truang thanh, Fulton van khong tu bo uac ma nay. Mot hom, ong chai thuydn tren h6. Khi ngoi Tieng Phap, vai dan s6 khodng 12 trieu nguai, chu y l u tap trung o tren man thuyin, ong cam thay hinh nhu thuyen tu di lai trong khi thuyen Quebec (Canada), quoc dao vung bien Caribbean nhu Haiti, phia Nam bang l^ong CO mai cheo, hon nua mSt h6 h^t sue phang lang. Bong ong nhin xuong Louisiana nuac My. dtrai, thay doi chan ciia minh dang khong ngimg khua khoang, luc do ong ^ o i hieu ra nguyen do. Sir viec nay kich thich linh cam sang tao cua ong. ® Cha de cua tau thuy Pulton nghl den viec su dung mot chiec banh lan thay cho mai cheo de day ^uyen chuySn dong. N6u dung dpng ca hai nuac lam cho chiec banh nay M6n qua Fulton danh tang cho nhdn logi t '^^y, thi chang phai c6 the lam cho thuyen tien ve phia truac sao? Trong so nhirng phuang tien giao thong hien dai, tau thuy la phuong Nam 1797, Fulton sang Phap dk hgc hgi hga. Nhung trong thai gian tien giao thong duong thuy quan trong nhdt. No ra dai som hom xe hai va y, ong lai chg tao dugc mot chiec tau lan dai 6 met rong 2 met, dat ten la
"Anh vu". Sau do, dugc ban be giai thieu, Fulton lam quen vai cong su Mj^ P^at dSu quay ddu deu, chiec tau thiiy tir tir chuySn dong, mot lat sau rai hkn dong a Phap - ong Livingston - mpt nguai hdt sure tam huylt vai chS tao tau cang» ti^n ve phia truac. Liic do, nhung tieng reo ho ciia dam dong vang len thuy. Hai con nguai cung chi huang nay hop siic vai nhau de phat minh ra tilt dgt nay dSn dgt khac. Fulton dung a phia cu6i tau, dich than thao tac tau thiiy. Nam 1803, tren song Seine a Paris, Fulton Ian dau tien thu nghiem jTiay moc. Ong rod 1? vi xiic dong. Sau nhieu Idn that bai, cuoi cung ong da tau thuy. V i phan chinh cua chiec thuyen nay lap dat chiec noi hai to va thanh cong. Chiec tau thiiy dau tien ciia the giai da chao dai. Tir do, danh cong kenh, nen chiec thuyen nhin c6 ve tho kech. Nguai ta khong them dk y ti^ng cua Fulton nhanh chong Ian truyen khap the giai. den no, con gieu cat goi la "quai vat ciia Fulton". Khong nhixng c6 be ngoai xau xi, chiec thuyen nay con te hai het cho noi, vira chay dugc mot doan, no giong nhu qua bong xi hai, nSm chet di mot cho khong the nhiic nhich dugc y>nc them; nira. Fulton vgi va ket thiic Ian thu nghiem nay trong sir che gieu ciia mpi Fulton tiep tuc cai tien chiec tau thuy "Clemente" nguai. Nhung ong khong nan long tnrac sir c6 ngoai y muon nay. Sau khi tien hanh nghien curu ky, ong lai tiep tyc cai tien phat minh ciia minh. hhn thu nghiem thanh cong nay khich le Fulton rat nhieu. Fulton phat hien chile tau thuy nay v i n con khiem khuyet, do la hien tugng do hai kha nghiem trong. De khac phuc nhugc diem nay, ong da thay van va cai tien nbi hoi ciia dong eg hgi nuac. Ngoai ra ong con tien hanh trang tri noi that cho tau thuy. Sau khi dugc cai tien va tu sua, toe do ciia chiec tau thuy "Clemente" da dugc nang tu 6 len 8 dam mot gia. Tu do, "Clemente" dam nhan nhiem vu van chuydn hang hoa va hanh khach dinh ky tu New York den Albania. ® Thuyet nhat tam cua Copernicus Ldn do sue dau tien giita chu nghia duy vat va chii nghia duy tam Truac thai Copernicus, cac hoc gia a chau Au, dung ddu la Aristotle va Ptolemy cue lire tuyen truyln cho "thuylt dja tam" (trai dk nkm 6 trung Chi4c tau thuy Clemente tam vQ try). V i phu hgp vgi giao ly dao Kito, nen hoc thuylt nay dugc thien chiia giao dua len vi tri thin thanh bat kha xam pham. Cho d8n khi nha thien Nam 1807, a New York, Fulton dong thanh cong mot chiec tau khac Van hoc Ba Lan Copernicus dua ra "thuySt nhat tam" (mat trai nim a trung ]ty ten la "Clemente" dai 45 met, rgng 4 met. Ngay 17 thang 8, la mot ngay tam vQ tru), "thuyet dia tam" moi gap phai sir thach thiic. dang dugc ghi nha. Fulton bat d^u chinh thiic thu nghi?m chiSc tau Copernicus sinh ngay 19 thang 2 nam 1473 ben ba song Vistula, a Ba "Clemente". Nguai ta no nuc do ra ba song Hudson a New York de xen^ Lan. Nam 18 tu6i, ong thi do dai hgc Krakow. Tir nam 1495 din 1496, ong phat minh vT dai nay. Duai sir chung kien cua dong dao nguai xem, dong ll hoc a Due. Tir nam 1497 d i n nam 1503, ong du hgc a tnrong dai hgc hai nuac bat dau khai dong, khoi den phun len tir chiSc 6ng khoi tren taU ^ologna. Dong thai vai viec hgc thien van hgc, ong con no luc hgc tieng Hy Nha sue manh cua dgng eg hai nuac, hai chigc banh Ion ben man thuy^'' • Ngay 9 thang 3 nam 1497, Copernicus bat dku lan ghi chep quan sat
thien van d4u tien trong cuoc doi. d Bologna, ong quan sat dugc mat trang che khuSt chom sao Kim Nguu. Sau do, vao ngay 9 thang 1 va ngay 4 thang 3 nam 1500, hai \an ong quan sat dugc sao Th6 va mat Trang a tren cung mot kinh do (turc la each nhau mot khoang gan nhat), dong thai trong thoi gian giang day a Rome ong quan sat dugc nguyet thuc vao ngay 6 thang ] i nam 1500. Nam 1512, Copernicus ehuyin den Frombork nam a phia Dong BSc Ba Lan. Ong da mua mot vong gac trong so 7 vgng gac ciia lau dai Frombork dk tien quan sat hhu trai. Bk luan trai nSng hay trai mua, ngay nao nguai ta cung nhin thay ong ngoi trong dai quan sat. Dai quan sat c6 ten goi la "thap Copernicus" nay van dugc bao ton den ngay hom nay. Thap Copernicus Thai dai Copernicus sinh song, "thuySt dia tarn" cua Ptolemy dugc guai ta cho la chan ly tuyet doi chinh xac, hgn nira giao hoi luon ung ho cho hoc thuyet nay, khien cho tac phdm cua Copernicus trong thai gian dai khong the xuat ban dugc. Sau nay, nha su giiip da nhiet tinh ciia ban be, tac pham VI dai nay cu6i cung dugc in a Nuremberg, nuac Due. Ngay 24 thang 5 nam 1543, Copernicus vai doi mSt mu 16a vi chiu su buc hai ciia giao hoi, run ray sa vao cuon sach "Chuyen dong cua cae thien th6" vira mai xuat ban, phan khich noi: "Cuoi ciing, toi eiing day cho trai dk chuyen dong". Nhung hai thang sau, ong qua dai, ma chua kip chung k i l n su anh huong to Nhd thiSn vSn hqc Copernicus Ion cua tac pham vi dai nay doi vgi the giai. Dira tren viec quan sat hhu trai va eac hanh tinh trong nhieu nam trai Copernicus la mot trong nhung nha thien van kiet xuk nhk trong lich ong da viet cu6n sach "Chuyen dong ciia cac thien the". Cuon sach la kc sir. "Thuyet nhat tam" cua ong tugng tnmg cho thing Igi vT dai trong cuoc tinh tri tue trong su6t cuoc doi cua Copernicus. Cuon sach gom 6 chuong
uy cua giao hoi. Mac du nhihig hanh dong ciia ong hai rut re va chi dugc i i ciia ky sT va mot so thanh thi ciia de qu6c doc lap nira. Gi&a hp khi thi thuc hien truac khi ong qua dai khong lau. Tir do, khoa hoc t u nhien dugc Ijgn minh vai nhau, khi thi d6i khang, hoac n h i l u liic con xung dot vai ca giai phong khoi gong ciim ciia than hoc". Hoang d l va cung c6 v6 van mau thuan v a i Giao hoang. C h i l n tranh dien ra lien mien. t>oc them; Thuyet nhat tarn Copernicus noi: Mat trod la trung tarn cua vu try, tk ca nhung hanh tinh con lai d^u quay xung quanh mat trai. Cach mat trai ghn nhk la sao Thuy, tiep din la sao K i m , roi d i n trai dk. Mat trang quay xung quanh trai dat, la ve tinh ciia trai dk. Cac hanh tinh each mat trai xa horn trai dk \hn lugt la sao Hoa, sao Moc va sao Th6. Hanh tinh each mat trai cang xa, thi quy dao chuyin dong cang Ian, chu ky chuyen dong cang dai. Tuy nhicn, Copernicus n h i m Ian cho rang mat trai la trung tam eua vu tru. M o hinh vu try eiia ong thuc ra chi la he mat trai dugc xay dung tren ca sa nhiing quan sat bang mat thuang. Martin Luther (1483-1546) tin rSng cti! cd dCrc tin m&i cCru rdi 6w(?c con nguvi. Ong muSn 6Crc tin ptiSi di/a tr§n Kinh th^nh, chCr khdng phii la t$p quin tdn giSo da suy ddi Ong cho rSng trong c&c budi l§ cue nha th& phii dung tiSng ® Cdi each ton giao ciia Martin Luther dia phuvng chu khdng phii tiSng La tinh Huyin thogi trong lich su ton giao the giai Nuac Due chia re tra thanh doi tugng chu y l u d l giao hgi Kito va Sau phong trao eai each ton giao do giao su Martin Luther thugc khoa Giao hoang tha h6 tuac doat. 6 nuac Due, giao hgi Kito c h i l m han 1/3 dat nghien euu Kinh Thanh truong dai hoc Wittenberg phat dong ngay 31 thang trong trgt, ban than Dai giao chu la chu hau ciia d l qu6c. Hg tuac doat tai 10 nam 1517, thi mot giao phai mai eua dao Kito da ra dai. Do la Tan giao san, cua cai ciia dan chiing va ap biic, chen ep tin d6 dk iky t i l n ciia. Nuac Tan giao con c6 ten goi khac la dao T i n Lanh, hay Khang Caeh. Tan giao Due dugc ggi la "eon bo sua eua Giag hoang La Ma". dugc xem la mot trong ba nhanh chinh cua Kito giao, v a i hai nhanh con la: Mau thuan xa hgi ciia nuac Due ngay cang gay gat, cuoi cung da n6 ra la Cong giao va Chinh th6ng giao Dong phuomg. cac phong trao each mang chong phong k i l n rgng Ian. M u i nhgn dau tranh D A U t h i ky X V I , nen kinh t l nuac Due phat t r i l n , nhieu thanh thj nhu cua phong trao nay truac h i t huang vao n i n tang t u tuang ciia c h i do phong Cologne, Augsburg rat ph6n vinh. C) thanh thi va nong thon deu moc Ic'i kien - giao hgi. Cugc cai each ton giao ciia nuac Due bat dau t u cugc dau nhijng biet thy dep, nhiing nha tha va toa thi chinh hoa le. Ve mat nong tranh nay. Martin Luther la nguai khai xuang cugc cai each ton giao. nghiep, dien tich tr6ng trgt khong ngimg ma rgng, cac loai nong san tang Martin Luther sinh ra trong mgt gia dinh eon chien ngoan dao. Len 7 len nhieu. ^ 6 i , Luther di hge. Dau tien, ong hgc a Mansfield, sau do chuyin den Nhimg \h mat chinh tri nuac Due bi chia nam xe bay, ngoai 7 vucng Magde-burg, Eisenach. 18 tuoi, Luther vao Dai hgc Erfurt. Sau khi gianh hau, eon c6 han 10 dai ehu hau, han 200 t i l u chu hau, tren mot nghin thanli •Ju-gc hgc v i thac si, ong lai t i l p tuc hgc luat ngay tai truong.
Nam 1505, Martin Luther tra thanh tu sT hoi Augustine. Tuy khong Thang 8-1518, Luther hi trieu tap den Augsburg nghe phan xet. Giao thich, nhimg ong van c6 phai hoc thin hoc. Nam 1512, ong gianh dugc hoc hoang ra lenh cho ong nit lai nhirng dk nghi truac day. Luther ch6ng lai lenh vi Tian sT than hoc, dugrc phong la Giao su thanh kinh hoc cua trucmg Dai nay. Sau khi yeu cau giao hoang "giai thich ro ly do", ong da tr6n khoi hQC Wittbenberg. Augsburg. Nam 1517, Giao hoang Leo X mucm c6 sua chua Dai thanh duong Nam 1520, Luther vilt ba bai luan mang tarn voc vach thai dai la "Thu Saint Pierre, phai dai su dSc biet Tetzel dkn mxac Due ban phep giai toi. cong khai gui cac qui toe dao Kito", "Nha tu Babylon cua giao hoi" va "Ban Tetzel Ion tilng giao giang: "NSu bo tikn mua phieu chuoc toi, he d6ng ti6n vg su tu do cua tin do Kito", giai thich r5 nhung quan dikm thin hgc ciia rai vao hom keu len thi linh hon eua nguai eo toi c6 thk lap tiic tu dia nguc ininh, nhan manh quyen uy cua Kinh thanh, phii nhan quySn uy cua Giao kh6 ai bay len thien duong". Su lira doi v6 si do bi cac tang lop quan ehung hoang va hoi nghi ton giao. Ong chii truang xay dung giao hoi liem chinh, tilt rong rai earn ghet. kiem, khong c6 che do an chay va nhOng nghi thuc ruam ra phuc tap. Ong con dua ra nhiing yeu cau nhu giam bat le nghi ton giao, bao luu le rua toi va an banh thanh, cho phep giao si kk hon, tin d6 Kito dugc quySn tu do... Di6m e6t loi trong than hoc cua Martin Luther la due tin. Ong cho rang linh hon eon nguai dugc euu roi nha su tin nguang thanh kinh cua ca nhan, thong qua vice doe kinh thanh se kk thong dugc vai Thugng de. Ong nhin manh: "Sau khi bi dong dinh tren cay thanh gia, chiia Jesus da idy mau va thit cua minh chuoc toi cho nhan loai r6i. Giira con nguai va Thugng de khong CO hk ky tra ngai gi nira, khong can nhirng nguai trung gian nhu Giao hoang, giao chu, cha c6. Cac tin d6 Kito chi can tin nguang Thugng dk, true tikp doc Kinh thanh thi c6 thk dugc euu roi, sau khi chki eo thk len thien duong". Nam 1520 la nam ong dat dugc nhiSu thanh tuu nhat, vi thk lanh tu Martin Luther treo "Lu$n cwang 95" dieu phong trao cai each ton giao ciia ong cung tra nen virng chac tir day. Dung tr§n cua Nha thdf LSu dai Wittenberg nSm 1517 luc do, giao hoang ra lenh khai trir ong ra khoi giao hoi. Vao t6i ngay 31-10-1517, Martin Luther dan a truac cua nha tii^ Luther da dan dau cac sinh vien va giao vien cua truang dai hoc Wittenberg ban "Luan cuang 95 di6u" vik bang tieng La tinh, phan d6i vie. Wittenberg dot chi du cua giao hoang ciing vai mot s6 bg luat cua giao hoi. ban philu chuoc toi va yeu chu tikn hanh bien luan vk nhiing vkn dh do dm de to thai do tuyet giao vai giao hoang. Ong bi trieu tap dkn Worms nghe phan xet, nguai dan no nuc d6 ra duong tien ong. Trong hoi nghi Worms, dh xuk a ngay trucmg Dai h
Trong thai gian nay, Luther van viet sach va bat tay vao dich "Tan uac" phi. My. Tay Ban Nha lam mua lam gio a tay ban cau. Theo thdng ke, trong sang tiSng Due. Vai loi hanh van troi chay, Luther khien cho tac pham nay Ichoang 15 nam tir 1545 den 1560, s6 lugng vang ma hai quan Tay Ban Nha de doc. Sau do, ong bo ra han 10 nam, dich lai toan bo "Kinh thanh". cuop doat a nuac ngoai len den 5500 tan. Den cu6i thd ky X V I , Tay Ban Thang 2 nam 1546, Luther qua dai a Eisleben - nai ong da chao dai - ]sjha kikm soat 80% viec khai thac vang tren toan thS giai. Dg qu6c nay con xay dung mot ham dpi hung manh g6m hom 100 chi In thuySn vai han 3000 huong tho 63 tuoi. Lich su c6 nhung y kiSn khen che khac nhau doi vai ong. Ich^u dai bac va hang chuc nghin linh thuy, de bao ve Igi ich a nuac ngoai, Cho du the nao thi cuoc cai each ton giao do ong de xuomg va lanh dao cung cung nhu khong che giao thong tren bien. da Ian rong khSp chau Au, ket thuc vTnh vien su thong tri than quyen ciia thien chiia giao La Ma d6i vai che do phong kien cua Tay Au. Hoc thuygt ton giao cua ong cung cap vu khi tu tuang cho giai cap tu san moi n6i. Engels cho rang Luther la mot vi nhan trong thai dai cua ong. Doc them; MQt so cau danh ngon cua Martin Luther "Tha thu la menh lenh cua Chiia" "Ban khong chi phai chiu trach nhiem vai nhung gi- minh noi, ma ca nhiJng gi minh khong noi." " A i cung phai tir minh lam lay hai diku; niem tin cua chinh minh va cai chet cua chinh minh." "Cho du toi hik ngay mai the gioi nay se tan thanh manh vun, toi van se trdng cay tao cua minh". "Nguai va phai khiln ch6ng minh vui ve tra ve nha va nguai chong khi rai nha phai khiSn nguai vg quyen luyen" Cung luc do, nuac Anh vao giiia thS ky X V I cung nhanh chong phat "Ton giao khong phai la "kign thuc thkn hpc", ma la s\ thong tue san trien nha vao boat dong cuop boc a nuac ngoai va nhiing chinh sach boc sinh tir nhung trai nghiem ca nhan." lot, dan ap nguai dan trong nuac nhu "nan rao dat cuop ruong". Thuc luc ve "Cho nao Thien Chiia xay nha tha, thi cho do Ma quy cat nha nguyen." mat hai quan cua Anh khong phai la hung manh, kho c6 t h i d6i dau vai hai quan Tay Ban Nha. Nuac Anh dung tiing cho bon cuop biln dung dau la Drake va Hawkins, t6 chiic nhung toan cuop bi6n tiln hanh boat dong quay ® Ham apt Tay Ban Nha bi tieu diet roi va pha hoai doi vai ham dpi Tay Ban Nha. Mot thai dai mai bdt ddu De danh bai hoan toan nuac Anh, ngan chSn nuac Anh ma rong tarn Vao th^ ky X V I , Tay Ban Nha lung doan thi truong cua rk nhiSu khu anh huong ra nuac ngoai, cu6i thang 5 nam 1588, Tay Ban Nha to chuc vuc tren thS giai, thuoc dia cua Tay Ban Nha nim tren ca 4 chau luc A , A^'- tnpt ham doi g6m 130 chiln thuygn, vai hom 8000 thuyln vien va thu thiiy,
hom 2000 no le cheo thuyen. Ham doi nay cha theo 21 nghin linh bo binh, giuong buom xu^t phat tu cang Lisbon, thuc hien chuyen vien chinh nu6c Anh. A i cung biet, day la phuong phap tac chien lau nay cua nha vua Philip I I , Cling la phuong phap tac chien truyen thong ciia Tay Ban Nha - dung thuyin Ion lao vao thuyen dich, sau do nhay len thuyen dich, Igi dung uu the bo binh lao danh giap la ca va cudp thuyen dich. Hai quan A n h vai th6ng soai la huan tuoc Howard, pho th6ng soai Drake s i n sang nghenh chiln. Nuoc A n h dieu dong hon 100 chien thuyen va 9000 thuy thii, khong su dung bo binh. Mac dii xet \h mat tinh n i n g , chien thuyen A n h khong bSng c h i l n thuyin Tay Ban Nha. Nhung nguai A n h bo kha nhieu cong sue dt} nang cao tinh co dong va hieu qua cua chien thuyen. Tuong hai quan A n h la Hawkins da cai t i l n c h i l n thuyen. Truac day, H^m d0i TSy Ban Nha bi b^i tr$n nSm 1588 c h i l n thuySn A n h vua cao vua to, di chuyen cham chap. Hawkins cho ha thap do cao cua chien thuyen, tren boong va hai ben man thuyen deu lap Sau Ian that bai nay, hai quan Tay Ban Nha khong con du sue d l phat phao. Loai phao nay bSn nhanh hon, c6 tam ban xa hon. Ve mat chien thuai. dong nhung cupc tin cong quy mo Ian vai hai quan Anh. Hai ben danh nhau quan A n h thay d6i 16i danh giap la ca truyen thong (tuc la, khi chien thuyen den tan thang 10 nam 1588. Ham dpi Tay Ban Nha chi con lai 43 c h i l n hai ben tien sat vao nhau, bo binh nhay len chien thuyen doi phuong, ticii thuyen rach nat quay tra ve nuac, s6 con lai hoac bi chay hoac bi danh chim. hanh danh giap la ca), c6 gSng tranh tac chi^n trong cu ly gan, diing nhilng Tir do, nuac A n h gianh q u y i n ba chu tren b i l n . chile thuyin gon nhe linh boat cua minh de tien hanh nhimg dot phao kich cir ly xa. t>oc them; Dien van Tilbury Sau khi di tren hikn hon mot thang trai, ham doi Tay Ban Nha tha nco a gkn vung bien Calais nuac Phap, du dinh phoi hop vai hai quan Tay Ban Nha dang dong a Flanders. Nhung du dinh nay khong thanh vi canh quan phia Tay dong a Flanders khong den kip. Ham dpi Tay Ban Nha danh phai giuang buom di tiep. Toi ngay hom sau, tren bien bong noi gio dong da dpi Thuy thii ham dpi Tay Ban Nha dang chim vao trong giac mpng. Liic do. nguai A n h nghi ra mot kS sach: hp cham lua 6 chile thuyen cu dupe boi nhua thong, chua day chdt n6. B i gio thoi manh, 6 chiec thuyen nay giong nhu nhiJng con rong lua lao thang vao chien thuyen cua Tay Ban Nha. Nga> lap tuc, lua chay ngun ngut, khoi b6c mii mit, chien thuyen Tay Ban Nha hct chiec nay den chile khac bi ben lua, boc chay. Linh Tay Ban Nha luong cuong nhu ga mac toe, c6 nguai chat dut day neo, c6 nguai dung nuoc dap Ilia, CO nguai nhay xuong bien. Nhiing chien thuyen Tay Ban Nha cai Chin dung Elizabeth I luc mrOc Anh d^nh b^i H^m dOi TSy Ban Nha, nSm 1588. dam vao cai kia, roi nhu ma bong bong. Ban tay nCr hoiing d$t tren qui dja ciu biiu trwng sue m^nh toan ciu cua nw
Ngay 8 thang 8 nam 1588, Elizabeth den thi sat quan binh tru dong sir th6ng tri cua dong ho Habsburg nuac Ac, cuoi cung dong ho Habsburg tai Tilbury, Essex. Mang mot ao giap che nguc bang bac ben ngoai chiec that bai va phai ky k i t "Hoa uac Westphalia" de chkm dut chiln tranh. ao dai mau trSng, nu hoang da doc mot trong nhung bai dien van noi tieng nhat ciia minh: "Tram van thuong dugc khuyen cao hay c4n than giu minh khi din giiJa hang quan c6 vQ trang, vi e ngai nhung am muu boi phan. Nhung tram dam bao rSng tram khong hh muon s6ng ma khong tin tuong than dan trung thanh va dang yeu cua tram. Chi c6 nhtmg bao chiia mai lo sg nhu the. Tram bik ring minh chi la mot phu nu yeu duoi, nhung la mot phu nu CO trai tim va long gan da cua mot quan vuomg, ciia mot vi vua nuac Anh, dam coi thuong ca Parma va Tay Ban Nha, hoSc bdt ky vua chiia chau Au nao muon xam lang ba coi cua tram". Vij "n6m ngwCri qua ci>a s6 6 Prague" da chSm ngdi cho chiSn tranh ba muvi nSm. Trong cu0c hqp giua m0t s6 nha quy t0c Bohemia theo Tin giio ® Chien tranh ba mwoi nam va mOt s6 d^i di$n cua hodng d4 nhi Habsburg theo d^o Thien Chiia, tranh cSi dS nS ra. C^c quy t0c Bohemia da n4m cic d^i di$n cua hocing dS qua cCra s6 Tiep ndi su luc due trong noi bo de quoc La Md Chxkn tranh ba muai nam bit dSu tir nam 1618, k i t thuc nam 1648. Chien tranh ba muai nam dugc chia lam bon giai doan: chu y l u dien ra tai khu vuc nay la nuac Due, vai cac quoc gia tham chien Giai doan thu nhat dugc ggi la "giai doan Tiep Khac", keo dai 6 nam bao g6m hau hit cac cuang qu6c cua chau Au luc dia thai biy gia. Mac dii tu 1618 d i n 1624. K I tir nam 1526, sau khi gia nhap vao d l qu6c La Ma tren danh nghia do la cupc xung dot ton giao giua nhung nguai Tin lanh than thanh, Tiep Khac tra thanh lanh dia cua dong hg Habsburg nuac Ao. (hay con ggi la Tan Giao) va nhung nguai Cong giao, nhung that ra, dong Nam 1617, Ferdinand thugc gia tgc Habsburg - nguai dugc phong lam vua ca chinh cua cugc chiln bat nguon tir cugc tranh gianh quyen luc gi&a nha Tiep Khac - da dien cu6ng buc hai nhung tin do dao Tin Lanh. Khong chiu Habsburg va cac cuong quoc khac a chau Au. dung dugc sir cai tri bao lire nay, nam 1618, nhan dan Tiep Khac vung len "Chiln tranh ba muai nam" la cugc chien tranh qu6c te quy mo Ion khai nghia, chilm ITnh Prague, tuyen b6 dgc lap, d6ng thai t i l n hanh dam ma ca chau Au cung tham gia. No la sir tilp n6i cugc ngi chiln cua de quoc phan vai Ferdinand. Nam 1620, quan dgi Tay Ban Nha xam luge Tiep La Ma thin thanh. De qu6c La Ma Thdn thanh con dugc ggi la Thanh che Khac, cung vai quan Thien Chiia giao cua ba tuac Tilly danh bai quan La Ma, la ten ggi mot d l quoc c6 ihkn dan chu y l u la nguai Due va do khai nghTa. Giai doan thu nhk k i t thuc vai thing Igi cua lien minh Thien Chiia giao. vuang trilu nguai Due cai tri. Vao cu6i thai trung c6, d l qu6c La Ma than thanh ngay cang suy ylu, cac t h I luc chong doi trong nuac bat dau ngoc dau Giai doan thu hai keo dai 4 nam tir 1625 din 1629 va dugc ggi la "giai len, mau thuan ngi bg ngay cang gia tang. Cugc chiln nay dugc bat dau doan Dan Mach". Thing Igi cua lien minh Thien Chiia giao trong viec tran bang viec nguai Bohemia (Bohemia la mot khu vuc nam tai Trung Au^ ap thanh eong quan khai nghia Tiep Khic khiln cho cac nuac chu hiu ciia chilm hai phan ba di?n tich cua nuac Cong hoa Sec ngay nay) phan khang E^uc hoang sg. Nam 1625, duoi sir hau thuan ciia Anh, Phap va Ha Lan,
nguai Dan Mach cung hap sure voi phe Tan Giao tan cong phe Thien chua Bat dAu tir nam 1635 cho din khi ket thue vao nam 1648, chien tranh giao. Manthfield dan quan Anh chiem linh phia Tay Tiep Khac. Nam 1624, •fyc vao giai doan hon ehien. Nam 1635 nuae Phap true tilp tdn eong nuae quan danh thue eua Wallenstein duae hoang de Due trong dung, vao thang 4 {xc Netherlands, Y, Tay Ban Nha. Nhan ca hoi nay, Thuy Dign lai mot \an nam do, ho da danh bai Manthfield va Dan Maeh, ep Dan Mach phai ky ^Q-a xam luge trung bg va mien Nam nuae Due. NSm 1636, tuy danh kep "hiep uac Lubeck" dong thai phai nit quan khoi nuae Due. quan dgi Phap, nhung quan Tay Ban Nha khong t h i tieu diet dugc Phap, Giai doan thu ba keo dai 5 nam tir 1630 din 1635 va dugc goi la "giai ^gugc lai con bi ton that nang n l . Thang 11 nam 1642, Dan Mach tuyen doan Thuy Di8n". Sau khi nha vua va phe Thien Chua giao danh bai Dan chiln vai Thuy Dien, nhung quan chu lire cua Dan Mach bi lien quan Thuy Mach, th8 luc cua ho dugc ma rong den tan bien Ban tich, uy hiep den su an p i l n - Ha Lan tieu diet, khiln cho Dan Mach phai nit khoi cuge ehiln. Sau nguy cua Thuy Diln. Dugc sir ling ho cua Phap, nha vua Gustav Adolf II (Jo, vao nam 1648, truae sir t i n eong cua lien quan Phap - Thuy Diln, quan cua Thuy Dikn chu dong phat dong eugc tan eong nuae Due vai quy mo E)uc bi tan va hoan toan, de quoe La Ma than thanh phai ky "Hiep uac Ian, nhanh ehong chiem dugc phan lanh tho rgng Ian nam a phia Bac va Westphalia" vai cac ben tham chiln, k i t thiic cuge ehiln keo dai 30 nam. trung bo nuae Due. NSm 1631, sau khi danh bai quan danh thue ciia Tilly, Thuy Diln chiem khu vire Rhein, dong thai duoi quan dgi Tay Ban Nha ra t>oc them; khoi Rhein. Thing Igi ciia quan dgi Thuy DiSn khong duy tri dugc lau. Thang 9 nam 1634, lien quan Thuy Diln va Tan Giao bi lien quan Thien Che d9 cir&ng biix tong quan Chua giao va Tay Ban Nha danh bai. Quan chu lire cua Thuy Dien gan nhu Trong cuge chien tranh keo dai 30 nam nay, chl do cuang buc tong bi tieu diet toan bg. Thuy Dien mk di vung dk Sachsen va Brandenburg 6 quan dugc cac qu6c gia tham ehiln ap dung. De quan dgi c6 thi tiln hanh trung bg nuae Due. nhflng cuge chien lau dai, cac quoe gia dan dan xay dung quan chinh quy va he thong hau can. De phu hgp hon vai yeu cau ehiln tranh, cac qu6c gia diu tien hanh cai each quan dgi. Trong do, cai each quan sir do nha vua Gustav Adolf II cua Thuy Dien thue hien c6 hieu qua noi trgi nhat. Ong thay thI giao dai bang sung. Khi danh tran, truac tien, ong dung phao binh d l danh phu diu, sau do dung ky binh t i l n hanh dot kich, cu6i cung bg binh dgn dep chien truong. Loi danh nay tra thanh khuon mau trong nhimg cuge chien tranh sau nay. M0t trong nhC/ng si/ ki$n tdi t$ nhk cua chiSn tranh ba muvi nSm la quSn Thi§n Chua giito dux^i si/ chi huy cua tu^ Tilly da pha buy thanh phS Magdeburg cua Dire vio nSm 1631. Thanh ph6 c6 30 nghin dan, trong 66 25 nghin dan bi giSt h^i
Phon 13 CnCH mUG CONG NGHICP ; ^ • ® Th&i dai cua dong ca hai nu&c Mon quit dac biet Watt tang cho nhdn loai James Watt James Watt la mot nhan vat ma ca the giai dSu bi^t. Dong ca hai nuoe do ong phat minh da thiic ddy sir phat triln cua cuoc each mang cong nghicp Thuc ra, truac thai cua Watt, mot nguai ten la Newcome da phat l4n thu nhSt, danh dau mot thai dai mai - thai dai ciia dong ca hai nuac minh ra dong ca hai nuac. Nguyen ly boat dpng cua eo may Newcomen Song khong Xhh phu nhan mot thirc t8, thanh cong cua Watt khong ihk tach rit dan gian. Hai nuac dugc dua vao mot xi lanh, lam cho pit-tong chuyen rai nhimg kinh nghiem, phat minh cua nguai di truac. Su phat minh ra donu dong ra ngoai. Nuac lanh dugc phun vao pit-tong khi^n hai nuac ngung tu ca hai nuac ket thuc lich su dung sue nguai, sue gia sue, sue nuac trong lac va tao ra moi truang chan khong. Ap suit khong khi huge pit-tong quay dong san xudt, tu do bSt dAu cuoc each mang ky thuat Ian thu nhat trong Ijcli tra lai vi tri ban dau eiia no. Sau do hai nuac lai tran vao xi lanh d l tilp su nhan loai. D8 tri an nha khoa hoc vT dai nay, nguai ta da quyet dinh su tuc chu trinh mai. Cong nang phat sinh tu chuyin dong qua lai cua pit-tong dung ten eiia ong de dat cho dan vi do cong suat. dugc truyln tai may bam thong qua mgt don can bang. Nho do ma may Watt xuSt than trong mot gia dinh cong nhan, giong nhu Edison \ bam CO the hut nuac lien tue. Loai may hai nuac nay dung hai nuac de nhijng nha khoa hoe vT dai khae, Watt la mot nha phat minh tu hoc thanii day pit tong chuyen dong len xuong theo duong thang, moi phiit 12 Ian. tai. Tu nho, ong da bi benh tat day v6, nen khong t h i theo hoe a truane Moi Ian c6 the dua 45.5 lit nuac len do cao 46.6 met. Luc hky gib, co may lap. Watt da hoan thanh ehuang trinh tieu hoe duai su chi day cua nguc" cua Newcome ehii y l u dugc su dung dk muc nuac a giSng khoan len. No cha. Chua den tuoi truang thanh. Watt da phai xa cha me, de di hoe ngh^ dugc su dung rgng rai tai hang nghin mo than tren khap nuac Anh va cuu va lam cong nhan sua chua. Nha vao tinh than can eii chiu kho va khien' 'ihieu chu mo khoi nguy ca pha san. t6n hoe hoi, eung nhu su no luc khong met moi, dan dan Watt tra thanl' Tuy vay, may hai nuac Newcome c6 mot nhugc dikm Ion. Do la hieu mot cong nhan ky thuat tinh thong nhieu nghe. Chinh yeu to nay tao die" ^^at thap, tieu ton nhi^u nhien lieu, han nua chi eo t h i thuc hien chuyen kien thuan Igi giup Watt tim hilu va nghien cuu ve nhirng ky thuat ca kl" •^Ong len xuong dan gian. Vi the, pham vi su dyng bj h ^ che. tien tien thai bay gia, dat nen mong vung chSc de sau nay ong phat mini ra dong ca hai nuac.
pittong chuyen dong len xuong vai Ian. Sau do, may chn phai dgi noi hai tich IQy '^'^ lu'P^g hai nuac thi mai c6 the tiep tuc lam viec. Quan sat, nghien sau hon mot buac nua. Watt lai phat hien, dung hai nuac lam nong xy lanh, sau do lai dung nuac lanh lam nguoi xy lanh, la each lam khong hop 1^ Xy Ia"h tu nong chuyen thanh nguoi, roi tu nguoi chuyin thanh nong can pi6t khoang thai gian kha dai. Sau nhieu Ian thi nghiem va chinh sua, cuoi cung Watt cung giai quylt ducrc vdn de hoc biia khien ong phai dau dau. Hai nuac khong nhk th'ik ^ h a i ngung tu trong xy lanh, ma ngung tu trong mot chiec binh khac thong vdi xylanh. Watt da phat minh ra binh ngung. Phat minh nay cua ong dat nSn mong vixng chac cho viec su dung rong rai may hai nuac. Khong lau sau, ong lai nay sinh y tuang, bit kin hai dau xylanh, thi c6 the thuc hien M6 hinh m^y hoi nu-&c Newcome. chuyin dong hai ky ciia may hai nuac. Tir do, khien cho chuyen dong thang NieOc l^nh diegc phun tri/c tiSp vao xy lanh hai ky bien thanh chuyen dong tron tuan hoan de dang hon. Y tuang ky dieu nay giiip cho Watt ma ra canh cua thanh cong trong viec su dung dong ca hoi nuac mot each rong rai. Karl Marx da danh gia ve y nghia xa hoi cong trinh phat minh cua Watt nhu sau: "May hai nuac cua Watt khong dan thuan chi la sang che cho mot vai muc dich dac biet nao do, ma la mot loai dong ca pho dung cho mot nen cong nghiep Ion dang phat trien". Boc them: Ggi mo* tir cai nap am dun nirtfc Nam 8 tu6i c6 mot Ian 6 ben nha ba ngoai dun nuac, khi nuac tren 16 s6i, hai nuac phut ra tu chiec voi, roi nSp km "Bach, bach, bach" nhay mua 'ien hoi tren mieng am, d6ng thai c6 rk nhieu hai bay len. Watt cam thay M^y hoi nw6c Newcome sau khi dur?c Watt cii tiSn. r^t thich thii. Cau cham chii quan sat. De y mot liic lau, tinh hilu ky khiln Nut/c l^nh dwQC phun vao binh ngwng C, Idm cho hoi nirOc ngwng tt^ d diy. Nhd/ v$y tSng hi$u suit cua m^y hoi nw&c cho cau can dam dung tay ma nap am. Hai nuac tir trong kn ngun ngut boc len trai. Watt ma to mk quan Trong qua trinh sua chiia dong ca hai nuac Newcome, Watt da nghie sat, trong am khong con c6 gi khac ngoai nuac. That la ky la! Watt chay ra cuu ky nguyen ly boat dong cung nhu nhung khiem khuyet cua loai dong ^' •^goai keo tay ba ngoai vao nha va hoi ba: "Cai gi day n4p am nuac, lam no hai nuac nay. Watt nhan thay lugng hai nuac do noi hai tao ra chi du ch nay len roi rai xuong mai the ha ba?".
Ba ngoai cham r5i noi: "Ch&u ai, lam gi c6 cai gi, day la nuac soi". ^nh phai cai tien ky thuat, nang cao nSng suat va chdt lugng. Thao tac "Tai sao nuac soi thi nap am lai nhay len vay?" - Watt khong hi^^ chu yeu cua nganh nay la keo sgi va det vai. San phSm lao dong cua cong dugc hoi lai ba ngoai. nhan keo sgi la d6i tugng lao dong cua cong nhan det. Tir nam 1733, mot j(y su ca khi ten la John Kay da phat minh ra thoi bay (flying shuttle). "Do hgi nuac diy, chau khong nhin thay hoi nuac phut len tvr voi Truac day nguai thg det phai dung tay day con thoi chay qua hang sgi, do sao?". thi bay gia ho chi can diing chan la c6 thS dky con thoi chay di chay lai "Vay hai nuac sinh ra tir dau? Tai sao no lai chay ra voi km nhi?". 4ugc. Thoi bay lam cho nang suit lao dong tang len gap nhi8u l i n . T6c "Cue cimg cua ba ai, no tir trong nuac nong ra, sau khi nuac soi thi dp det vai tang len, doi hoi nang suat keo sgi cung phai tang len theo. C) sinh rahai nuac". nuac Anh thai biy gia, may keo sgi thu cong moi Ian chi keo dugc mot sgi bong, nang suit rat thip. Chinh vi t h i , "Hiep hoi giai thuang Nghe • "Thihaba!". thuat va Cong nghiep" Anh da thong cao, treo giai thuang cao cho nguai Watt tram ngam mot lat r6i hoi ba: phat minh ra may keo sgi kieu mai. "Sue dky cua hai nuac Ion nhu vay ha ba? Co mot ty nuac ma hoi nuac sinh ra dky dugc ca nip am, neu diing nhieu nuac thi sue day phai laii lam ba nhi? Neu hai nuac rkt manh thi c6 the nang dugc vat rat nang len phai khong a?". "1/, u, ba cung khong hik nua, dgi Ian len con se biet!" Thay ba khong tra lai dugc. Watt lai trdm tu suy nghi. ® May keo sgi Jenny Chdt xuc tdc cua each mgng cong nghiep Anh Cung vai sir phat trien va hoan thien khong ngung cua ky thuat det vai thu cong, den giua t h i ky XVIII, thi truong cua Anh a nuac ngoai khonu ngung ma rgng, ky thuat san xuat trong cac phuong nghe thu cong khont the nao dap ung dugc nhu ckw ngay cang gia tang doi vgi san pham vai sgi James Hargreaves D I nang cao san lugng, thu dugc Igi nhuan nhieu hon, nguai ta tim du mo' each dh cai tien ky thuat san xuat, nhung deu khong the nang cao san lugns:! Hargreaves phat minh ra may keo sgi Jenny hoan toan la do mot su mot each dang ke. Mai den nhiing nam 60 cua the ky X V I I I , James '^gau nhien. Vao mot buoi toi, Hargreaves - von la ong chu cua mot xuong Hargreaves mai phat minh ra may keo sgi Jenny, tir do giiip cho san lugnt^ *^eo sgi - tra ve nha sau mot ngay lam viec v i t va. Vira diy cua buac vao nganh det tang nhanh dang ke, dong thai lam bung no cuge each mang c6nt' "^ha, ong nhin thiy chiec may keo sgi bi d6, nim chong cho tren san nha. nghiep Ian thii nhSt trong Ijch sir nuac Anh. ^ang dinh ciii nguai xuong dk dimg chiec may len, thi ong nhin thay chiec tir nam 1757, sau khi Anh xam chilm An Dp, phdn Ion bong cU'i '^ay keo sgi tuy bi do, nhung banh cua no van quay, chi c6 dieu chiec cgc An Do dugc do vao thj truang Anh, khien cho chii cac nha may det ^^6t truac day n i m ngang, gia day dugc d\mg dung len. Canh tugng nay
k i c h t h i c h l i n h c a m sang tao cua ong. Hargreaves n g h i bixng, ndu gSn thct^ Sau k h i each m a n g cong nghiep b u n g n6 a n u a c A n h , n h i i n g n g u a i n h i e u coc su6t, t h i chSng phai c6 t h ^ keo d u g c n h i d u sgi v a i sao. Sau nhiC>u j,5ng dan b i mat r u o n g dat do x 6 ra thanh ph6 dk t i m k i S m c o n g an viec l a m . Ian thir n g h i e m , m o t n a m sau, Hargreaves che tao d u g c l o a i m a y keo syi SU ra d a i cua m a y keo sgi Jenny l a m tan b i e n g i i c m g n g l a m giau cua rk m o i v a i 8 cgc su6t, k h i 6 n cho h i ? u suat may keo sgi b o n g choc d u g c nang nhieu ong c h u nho t r o n g l i n h v u c det may. C u n g v a i viec san l u g n g sgi cao 8 Ian. khong n g u n g tang len, gia ca sgi b o n g d u a n g n h i e n l i e n tuc g i a m x u 6 n g . isfhijng cong x u a n g k h o n g su d u n g may keo sgi Jenny t h u o n g c6 san l u g n g thSp, h a n n u a sgi keo t h u cong lai ban k h o n g d u g c gia, v i t h i rat n h i e u nguai v 6 c u n g t h u han Hargreaves. N a m 1768, c u o i c u n g Hargreaves c u n g d u g c cap bSng sang c h l doc q u y i n cho phat m i n h cua m i n h . Sau do, s6 l u g n g coc suot cua m a y keo sgi Jenny da tang len 80 cgc. Ci n u a c A n h , so l u g n g m a y keo sgi c u n g k h o n g ngung tang len. M o t cugc each m a n g cong nghiep hk dau t u nganh det may da nhanh c h o n g Ian r o n g khSp t h i g i a i . "Doc them; in M a y keo 591 J e n n y N a m 1867, Hargreaves c h l tao d u g c m o t s6 c h i l e m a y keo s g i c6 16 May k6o SQi Jenny coc suot. S u k i e n nay gay chan d o n g n u a c A n h , n h u n g c u n g k h i l n cho c h u Nam 1764, c h i l e m a y keo sgi Jenny - m o t phat m i n h c6 thm aiih cua n h u n g x u a n g det khac d6 k y . H o x o n g vao nha o n g , dap pha m a y keo sgi. Hargreaves danh p h a i c h u y i n d i n N o t t i n g h a m , t i l p tuc c h l tao va ban hucmg den l i c h su the g i o i - da ra d a i . K h o n g n g a su ra d a i cua m a y keo sa\ may keo sgi Jenny. M a c d u qua t r i n h d u a m a y keo sgi Jenny vao san x u a t kiSu m a i k h i l n cho rk n h i k n g u a i c i i n g nganh d6 k y v a t u c gian. B a i le, no gap rat n h i e u k h o k h a n va t r a n g a i , n h u n g k h o n g g i c6 t h i can t r a d u g c k h i e n cho n h i r n g n g u a i t h g v a n su d u n g m a y keo sgi k i e u cQ l a m an thua 16. mat khac k h i e n cho gia ca cua sgi ha x u 6 n g . V a o m o t b u o i t o i , m o t so nguoi buoc chan cua k h o a hoc k y thuat. N h u n g k y thuat t i e n t i l n rk nhanh chong d u g c ap d u n g r o n g r a i , day n h a n h t i e n do cua cugc each m a n g c o n g qua k h i c h da x o n g vao nha Hargreaves, dap pha n h u n g c h i l e m a y keo sai nghiep A n h . o n g vira l a m x o n g , dong t h a i p h o n g hoa dot nha ong, d u o i v g c h o n g ong w k h o i t h i trdn. N h u n g hanh d o n g pha hoai nay k h o n g he ngan can d u g c quyct tam s u d u n g m a y keo sgi Jenny cua Hargreaves, n g u g c l a i c o n k h i e n ong cang k i e n d i n h h a n n i e m t i n sir d u n g phat m i n h cua m i n h tren p h a m v i rong ® Phat minh tdu hoa N a m 1768, Hargreaves c u n g m o t s6 n g u a i h u n v 6 n dk ma m o t nha m a y s^"' M6n qua Stephenson danh tang the giai s u d u n g may keo sgi Jenny. M a y keo sgi Jenny k h o n g c h i nang cao nang suk keo sgi, m a sgi con c6 chk l u g n g tot h a n t r u a c day, c h i n h v i the c6ng Sau k h i cugc each m a n g cong nghiep chau A u b u n g no, lao d o n g tay viec l a m an cua Hargreaves ngay cang phat dat. Sau do, m a y keo sgi Jenn) ^han dan d u g c thay the bang lao d g n g m a y m o c . M a y m o c nang cao h i e u c u n g bat dau d u g c s u d u n g r p n g r a i . ^^a lao d o n g , dan d i n viec tang dot b i l n s6 l u g n g san p h d m . T u do nay sinh
mot yeu cau burc thilt la van chuyen san phim hang hoa den cac dia phuong thong van tai. Nhung tau hoa cua Stephenson van con kha nhieu diem chua khac nhau tren th^ giai. Dong thai, ban than may moc boat dong cung c^n hoan thien. Sir c6 lat tau, khien cho nhieu nguai thuong vong, nen c6 nguai din mot lugng Ian nhien lieu va nguyen lieu. Chi dua vao van chuygr, ji(3i rang, tau hoa khong an toan bang xe ngua. Dong ca hoi nuac khi xi hoi duong thuy bang tau thuyen duang nhien khong dap ung noi da phat tril,-, thuong phat ra tieng on Ion, khien cho bo va ngua giat minh chay tan loan. ciia each mang cong nghiep. Chinh vi thS viec phat minh ra mot phuong tien Vi thi, CO nguai phan d6i sii dung tau hoa. Stephenson lai tiln hanh cai tiSn, giao thong van tai mai tra nen v6 ciing buc thilt. trong do quan trgng nhdt van la giam bat tilng 6n. Sau khi tien hanh nghien cUU ky ve nhung khuyet diem nay, ong tiin hanh thik kl mgt chiec tau hoa inai tien tiin han, dong thai dat ten cho no la "Lii hanh". Stephenson Truac khi tau hoa dugc phat minh, thi duang ray da c6. Nhung di trcn "* Diu miy tau hda do Stephenson chS t^o, hi$n dang duQC trwng bdy trong vi$n bio tang khoa hgc London duang ray do phin Ian la nhimg chiec xe dugc ngua keo. Nam 1783, sau mot thai gian nghien cuu chl tao day vat va, mot hoc tro ciia James Watt la Ngay 27 thang 9 nam 1825 la ngay dugc nhan loai mai mai ghi nha, Murdoch cho ra dai chiec xe su dung may hai nuac lam dong ca. Nhung ephenson bat dau thu nghiem chiec tau hoa do ong chS tao. Hon 40 nghin loai xe nay bk tien, hieu qua thip, nen khong ai su dung. Nam 1807, dan Iguai chen chiic nhau a gin Stockton, dpi ken dong quin ao chinh tk dung may tau hoa hai nuac ra dai. Nhung vi no cong kenh, kho c6 the di lai tren p p hang hai ben duang ray. Nguai ta huang anh mat vk phia duang ray duang, nen khong lau sau, no cung bj lang quen. Hang loat nhung phat min'i agoan ngoeo duang nhu chay tan din tan chan trai. Bong nhien tilng keu tu nay ggi ma cho Stephenson rk nhieu. Ong nghiem tiic tong ket nhung b^" tu tu xa vong lai, ngay sau do, mgt doan tau vai 12 toa cho than va 20 toa hgc that bai ciia nguai di truac, bat dki nghien cuu che tao phuong tiV'i hanh khach do dich than Stephenson lai, tu tu tiln din. Nguai ta khong dam chay bang hai nuac. Ong cai ti6n n6i siip-de (hai) kieu dung thanh noi ho' tin vao mat minh khi nhin thiy sue manh cua doan tau. Sau khi doan tau kiku nam ngang, d6ng thai dua ra mot quyet djnh quan trgng anh huang dc' dung lai, nhung tilng reo ho, vo tay vang len het dgt nay den dgt khac. 7 tiln trinh lich su the giai - dk cho tau hoa chay tren duang ray. Ve mat tim' phat dai bac dugc ban len de chiic mimg, sau do dgi ken d6ng tau nhimg ca nang, tau hoa cua Stephenson vugt xa nhung loai tau hoa do nhiing nguai Ithiic rgn rang. Sau khi chile tau hoa diu tien cua thi giai vai toe do 24 truac ch§ tao. Phuong tien van tai mai nay ma ra thai dai mai cua gi''*'' krn/gia chao dai thi su nghiep van tai duong sat ciing chinh thiic bat dau.
Sau k h i Stephenson phat m i n h chiec tau h6a dau t i e n , tau hoa nhanh chong hien dien khSp n a i tren th6 g i a i . N g a y nay, tau h o a v a n l a p h u o n g t i e n van tai quan t r o n g , phat huy tac d u n g to I o n t r o n g n6n k i n h te. ^ o c them; Phan 14 DiroTig r a y tau hoa V a o n u a c u 6 i t h i k y X V I , a n h u n g k h u v u c k h a i thac k h o a n g san va cncH /vinNGTirsflN nm da a A n h v a D u e , dau dau cung c6 n h u n g d u o n g ray l a m bang go. N h u n g xe d i tren d u o n g ray n a y c h i i y 6 u d u a vao sue k e o eiia n g u a i v a g i a sue. Nam 1767, g i a k i r n loai dae biet la sSt a A n h g i a m m a n h . O n g c h u m o t nha may san xuk sk n h i n thdy s i t nguyen l i e u ehat dong n h u n i i i chiSm d u n g dien ® Nan rao dat cie&p rugng t i c h I a n , ban lai k h o n g d u g c gia. O n g ra lenh eho eong nhan d u n n o n g chay Qua trinh tich lily nguyen thuy tan bao a nuac Anh sat, r 6 i d 6 thanh n h u n g thanh s i t d a i , sau do dat a tren n h u n g eon d u o n g a t r o n g nha may, d u d i n h k h i g i a s i t tang m a i d e m ban. N h u n g n g u a i ta nhan V a o the k y X V v a X V I , nganh c o n g nghiep det len a eae qu6c g i a n h u t h i y , xe d i tren n h u n g e o n d u o n g d u g e lat b i n g n h u n g t h a n h s i t v u a nhanh A n h , H a L a n phat tri6n m a n h , t u do k f c h t h i c h n h u c a u d 6 i v a i l o n g c u u . lai v u a k h o n g soe. V a n h u the, d u o n g ray ra d a i t r u a c tau hoa. N u o i c u u t r a thanh nganh nghS eo I g i nhuan cao. G i a i cap d i a c h i i p h o n g kien A n h dua nhau ehiem doat ruong dat eiia n o n g dan, d 6 n g t h a i rao ruong d i t cong lai d l n u o i e i m . N h u n g n g u a i n o n g dan tir t r u a c d8n g i a d i u trong cay vao r u o n g dat dh t r 6 n g c i y , n a y k h o n g con r u o n g d i t n u a h o danh phai phieu bat k h i p n a i d l m u u sinh. D a y e h i n h l a nan rao d i t e u a p r u o n g n 6 i tieng t r o n g l i c h su n u a c A n h . Ngi/a k^o xe 6i tr§n dif&ng ray BCrc tranh chim biSm n^n r^o dSt cirOp ru0ng
Truoc the ky XV, Anh la mpt dSt nuac nong nghiep, nganh det chua j^ore muon dien dat suy ngam cua minh d6i vai hien th\rc cung nhu gia phat huy dugc tac dung quan trong trong dai song xa hoi. Nhung cung v6i tucmg vg tuang lai. su ma ra con duong giao thuong tren bien va su khong ngung ma rong cac vung dat thuoc dia, thi nganh det len a khu vuc Flanders nam a goc tay bdc chau Au bong nhien phat triln manh, keo theo su phat triSn cua nganh det len a dat nuac Anh nhm canh. Su phat trien nhanh chong cua nganh det len doi hoi mot lugng long cim Ian, dong thai cung lam cho gia ciia long cuu khong ngung tang len. Mpt so quy toe phong kien Anh nhan thiy nganh chan nuoi cuu ngay cang kilm dugc nhiSu Igi nhuan. Chinh vi thI, ho 6 at dau tu vao chan nuoi cuu. ^ De CO dugc dien tich dat dai Ian, bgn quy tgc thi nhau duoi nhiing nguai nong dan thue muan ruong dat cua chiing, tham chi con pha da nha cua cua ho, roi rao nhung khu dat lai de nuoi cim. Trong mot thai gian ngdn, tren khap nuac Anh, dau dau ciing thay nhiing thira rugng dugc phan each Thomas More bai hang rao, tuang bao, muomg nuac. Nhung nguai nong dan sau khi hi Trong phan dhu ciia cu6n sach, More mugn lai ciia Raphael de dua ra tuac rugng dat, danh phai phieu bat khSp nai de kilm s6ng. Cung vai su gia lai cham bi^m cay doe d6i vai su chuyen quySn tan bao, cung nhu su v6 tang nhu cau doi vai long cim, mot so quy toe van chua thoa man vai s6 Hem si ciia giai dp thdng tri, boc tran cac te nan cua xa hoi Anh thai bay rugng dat thu hoi dugc, ma hit dau nhom ngo den nhung dien tich dat cong gia, cung nhu canh ngo bi tham ciia phan dong dan chiing. More lot trdn va nhu doi nui, dong c6, ao ho va dat hoang hoa. Dua vao the luc ciia minh, ho da kich "nan rao dk cuap rugng" dan dSn hien tugng "cuu an thit nguai". chiem doat dat cong, ma rong quy mo dan cuu. Ong vi8t: "Nhung con cim ciia chiing ta, truac day de hai long vai ban than Nan rao dat cuap rugng a nuac Anh bat dau tu nhung thap nien 70 den th6, vay ma bay gia no bat dku tra nen tham lam va hung du, den miic ciia the ky X V va keo dai den tan cuoi the ky XVIII. No bien han mot nua mu6n an thit nguai". Hien tugng "cuu an thit nguai" phan anh nhung cr kh6 ma viec tich luy tu ban gay ra cho con nguai. Khi phe phan nhung te dien tich dat dai cua Anh thanh nong trai chan nuoi. Nan rao dat cuap ruong nan trong chinh tri nuac Anh, More da chia thang mui giao phe phan v i da cung cap mgt nguon luc lao dong gia re cho su phat triSn ciia chii nghla chl dp tu hiru. Ong noi: "Chi khi nao tri?t dk loai bo dugc chl do tu huu, t' tu ban Anh, tra thanh mgt trong nhung phuomg thiic tich liiy tu ban nguyen luc do phan chia ciia cai mod cong bang, cugc s6ng ciia con nguai mai thuc thuy quan trgng nhk ciia Anh. sir hanh phiic". Trong lich su t h i giai, ong la nguai dau tien dua ra mpt so tu tuang ca ban ciia chii nghia xa hpi khong tuang. them; Thomas More £ ® TranNaseby Tac pham tieu hiku ciia More la "Utopia" (Concerning the Best State Khuc nhac dao dau trong su phat triin ciia chii nghia tu ban Anh of a Commonwealth and the New Island of Utopia) dugc xuit ban nam 1516. Cuon sach nay dugc \ik duoi hinh thuc tiku thuyet du ky, thong qua Tran Naseby la mpt tran danh quan trpng trong thai ky each mang tu viec mugn lai ciia mgt thiiy thu B6 Dao Nha ten la Raphael Hythloday. San Anh. Day la tran quySt chiSn giua quan dpi quoc hpi do Cromwell chi
huy va quan doi cua nha vua Charles I. Tran danh nay dat nen mong giijp q\ian quoc hpi dang c6 dau hieu nit lui tren toan tuyen. Charles cho rSng cho quan dpi qu6c hoi gianh thang Igi trong cuoc noi chien Anh Ian thu )