Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Đổi mới dạy học lịch sử địa phương ở trường trung học cơ sở tỉnh Hà Giang

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

95
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc đổi mới dạy học LSĐP ở trường phổ thông, đề tài tập trung đề xuất định hướng đổi mới về chương trình, mục tiêu và các biện pháp đổi mới nội dung, hình thức và PPDH LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học giáo dục: Đổi mới dạy học lịch sử địa phương ở trường trung học cơ sở tỉnh Hà Giang

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN MINH NGUYỆT ĐỔI MỚI DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƯƠNG Ở TRƯỜNG THCS TỈNH HÀ GIANG Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn lịch sử Mã số: 62.14.01.11 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC 1
Công trình được hoàn thành tại: Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trịnh Đình Tùng TS Nguyễn Thị Bích 1. 2. Phản biện 1: PGS.TS Đỗ Hồng Thái Phản biện 2: PGS.TS Nguyễn Đình lê Phản biện 3: TS Nguyễn Văn Ninh (Theo Quyết định thành lập Hội đồng chấm luận án tiến sĩ cấp Trường số / QĐĐHSPHN, ngày tháng năm 2016 Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội vào hồi 8 giờ 30 ngày 26 tháng 5 năm 2016 2
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bước sang thế kỷ XXI, nhân loại đang đứng trước những ̉ chuyên biên manh me c ́ ̣ ̃ ủa xu thế toàn cầu hóa ở hâu hêt cac linh v ̀ ́ ́ ̃ ực của đời sống. Bài học thành công từ nhiều quốc gia có nền giáo dục tiên tiến cho thấy chất lượng giáo dục luôn gắn với chất lượng nguồn nhân lực và sự phát triển kinh tế, ổn định xã hội và ở mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Vì thế, đổi mới giáo dục hiện nay là yêu cầu cấp thiết, mang tính toàn cầu. Văn kiện Đại hội XI của Đảng đã khẳng định: “Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế”. Cùng với các môn khoa học khác trong nhà trường phổ thông, bộ môn Lịch sử (trong đó có LSĐP) có vai trò vị trí quan trọng trong giáo dục và đào tạo nguồn nhân lực trong tương lai, đáp ứng yêu cầu thực tiễn xã hội. Việc đổi mới dạy học LSĐP ở phổ thông hiện nay góp phần quan trọng trong đổi mới dạy học bộ môn lịch sử. Hiện nay, tại các tỉnh miền núi nước ta, trong đó có Hà Giang, vấn đề dạy học lịch sử địa phương ở trường phổ thông còn bộc lộ nhiều bất cập, khó khăn. Do chưa có tài liệu đầy đủ và thống nhất, giáo viên các trường phổ thông thường tự nghiên cứu, biên soạn giáo án dựa trên những tài liệu sưu tầm từ nhiều nguồn khác nhau. Những hạn chế về năng lực biên soạn tài liệu dạy học LSĐP của nhiều giáo viên đã tác động lớn tới hiệu quả dạy học bộ môn. Nhiệm vụ giáo dục lịch sử, đặc biệt là LSĐP tỉnh Hà Giang cần gắn liền với giáo dục thế hệ trẻ hiểu về lịch sử quê hương, biết trân trọng những giá trị truyền thống và rút ra những bài học trong cuộc sống hôm nay; gắn với thực hiện mục tiêu chiến lược quốc gia về bảo vệ biên cương Tổ quốc; với nhiệm vụ quốc tế về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống trên Công viên địa chất Toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn trong giai đoạn hiện nay và những năm tiếp theo, đây là nhiệm vụ rất cấp thiết và mang ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn về đổi mới dạy học bộ môn lịch sử ở nhà trường phổ thông, trên cơ sở các công trình nghiên cứu về lịch sử Hà Giang, thực tiễn giảng dạy LSĐP ở trường phổ thông nói 3
chung và trường THCS tỉnh Hà Giang nói riêng, chúng tôi chọn vấn đề "Đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang" làm luận án Tiến sỹ chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Lịch sử 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. 2.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: chỉ tập trung vào đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang, cụ thể: Nghiên cứu lý luận về đổi mới dạy học lịch sử ở trường phổ thông nói chung, từ đó đi sâu vào nghiên cứu vấn đề đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang về : Mục tiêu, chương trình, nội dung, hình thức và phương pháp dạy học (PPDH). Điều tra thực tiễn tại một số trường THCS tỉnh Hà Giang trên ̣ 03 vùng : Vùng 1 (TP, th ị trấn), vùng 2 (nông thôn), vùng 3 (vùng sâu, vùng xa) của tỉnh Hà Giang. Thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần trong một số trường THCS trên 03 vùng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc đổi mới dạy học LSĐP ở trường phổ thông, đề tài tập trung đề xuất định hướng đổi mới về chương trình, mục tiêu và các biện pháp đổi mới nội dung, hình thức và PPDH LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục đích trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau: Tìm hiểu lí luận về đổi mới dạy học, đổi mới dạy học Bộ môn lịch sử nói chung và LSĐP nói riêng. Khảo sát, điều tra thực tiễn việc dạy học LSĐP ở một số địa phương trong nước và trong nhà trường THCS tỉnh Hà Giang, làm nền tảng cho việc giải quyết vấn đề mà đề tài đặt ra. Tìm hiểu chương trình, nội dung SGK lịch sử phổ thông; phân phối chương trình LSĐP ở một số địa phương trong nước và ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Qua đó đề xuất định hướng đổi mới chương trình, mục tiêu và biện pháp đổi mới nội dung, hình thức và PPDH LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần những biện 4
pháp sư phạm đề xuất; rút ra kết luận, khuyến nghị. 4. Cơ sở phương pháp luận và PP nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Dựa trên cơ sở lí luận của chủ nghĩa Mác Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm đường lối của Đảng và Nhà nước ta về giáo dục và giáo dục lịch sử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu * Nghiên cứu lý thuyết Phân tích, tổng hợp các công trình nghiên cứu về Tâm lý học, Giáo dục học, Giáo dục lịch sử và lịch sử có liên quan tới đề tài. Nghiên cứu nội dung chương trình Bộ môn lịch sử ở trường phổ thông, xác định thời lượng dành cho LSĐP ở trường THCS; xác định mục tiêu, nghiên cứu tư liệu, xây dựng nội dung dạy học LSĐP; từ đó đề xuất hình thức, biện pháp sư phạm nhằm đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang * Nghiên cứu thực tiễn Điều tra thực tiễn việc dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang thông qua phiếu điều tra, dự giờ, quan sát, phân tích phiếu điều tra, phỏng vấn trực tiếp, hội thảo khoa học (GV, HS, cán bộ quản lý giáo dục), nhằm làm rõ bức tranh toàn cảnh về thực trạng dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang * Thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần ở một số trường THCS tỉnh Hà Giang nhằm khẳng định tính khả thi của các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận án * Sử dụng phương pháp thống kê toán học và các thành tựu của công nghệ thông tin trong phân tích, xử lý kết quả thực nghiệm. 5. Giả thuyết khoa học Chúng tôi cho rằng, nếu vấn đề đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang được thực hiện một cách hệ thống, đồng bộ, từ mục tiêu, chương trình, nội dung, hình thức và PPDH, sẽ từng bước giải quyết những bất cập, hạn chế trong dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Bộ môn lịch sử trong nhà trường THCS tỉnh Hà Giang. 6. Đóng góp của luận án Tiếp tục khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc đổi mới dạy học LSĐP nói chung và vấn đề đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 5
Làm phong phú thêm lý luận về đổi mới dạy học Bộ môn lịch sử nói nói chung, đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang nói riêng Phác hoạ bức tranh toàn cảnh về thực trạng dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang Biên soạn các bài học LSĐP dùng trong nhà trường THCS tỉnh Hà Giang Đề xuất một số biện pháp đổi mới hình thức tổ chức, PPDH LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Nghiên cứu đề tài có ý nghĩa quan trọng về lí luận và thực tiễn. Về lí luận: Góp phần làm phong phú thêm lí luận về đổi mới dạy học nói chung và đổi mới dạy học LSĐP nói riêng ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Về thực tiễn: Những đóng góp của luận án sẽ góp phần nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của LSĐP trong dạy học lịch sử đối với các cấp quản lý giáo dục các nhà trường, GV và HS ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Từ đó, giúp giáo viên THCS tỉnh Hà Giang biết vận dụng những vấn đề của LSĐP vào đổi mới dạy học lịch sử ở trường THCS tỉnh Hà Giang Luận án có thể là tài liệu tham khảo cho sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu sinh chuyên ngành lý luận và PPDH lịch sử. 8. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được chia làm 4 chương Chương 1: Tổng quan Chương 2: Vấn đề đổi mới dạy học học LSĐP ở trường phổ thông Lí luận và thực tiễn. Chương 3: Đổi mới chương trình, nội dung và hình thức tổ chức dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Chương 4. Đổi mới phương pháp dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. Thực nghiệm sư phạm Chương 1 TỔNG QUAN Trong lĩnh vực giáo dục lịch sử nói chung, LSĐP (LSĐP) nói 6
riêng, vấn đề đổi mới đã được các nhà tâm lý học, giáo dục học, giáo dục lịch sử trong và ngoài nước đề cập đến ở nhiều góc độ, cách tiếp cận khác nhau: 1.1. Các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài của các tác giả nước ngoài 1.1.1. Tài liệu giáo dục học, tâm lý học Ở Liên Xô (trước đây), các nhà giáo dục và tâm lý học đã tiếp cận vấn đề đổi mới nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở nhiều góc độ khác nhau: Bàn về PPDH và vấn đề đổi mới PPDH ở trường phổ thông, các tác giả Đaniôp.M.A, Xcatkin. M.N;M.Aleecxêep, N.V Savin , I.F.Kharlamop , T.A.Ilina đã phân tích những dấu hiệu biểu đạt tính tích cực của người học; tiếp cận việc đổi mới dạy học thông qua phát triển năng lực nhận thức cho HS gắn với mối quan hệ tâm lý học lý luận dạy học logic học. Unesco Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp Quốc đã xuất bản nhiều ấn phẩm về phát triển giáo dục, đặc biệt đối với các quốc gia đang phát triển. Các tài liệu "Phát triển mô hình giảng dạy trong đào tạo giáo viên" (bản tiếng Anh), "Những cơ hội cho sự đổi mới giáo dục trong và sau xung đột" của tác giả Susan Nicolai" (bản tiếng Anh), đã cho thấy những kinh nghiệm đổi mới giáo dục: đó chính là việc xác định mục tiêu giáo dục, vai trò người thầy trong phát huy hiệu quả giáo dục. Bộ sách "Đổi mới phương pháp dạy học" của tổ chức ASCD (Association for Supervision and Curriculum Development) Hoa Kì (NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2011) đã cho chúng ta thêm những phương thức tiếp cận mới về đổi mới PPDH 1.1.2. Tài liệu giáo dục lịch sử Ở Liên Xô (trước đây), Ở Nga và châu Âu (hiện nay), rất chú trọng vấn đề đổi mới dạy học lịch sử trong nhà trường phổ thông. Các cuốn sách về PPDH lịch sử đã tiếp cận nhiều góc nhìn về đổi mới dạy học bộ môn, là sự chia sẻ những cách nhìn trong dạy học lịch sử thời hiện đại, thể hiện ở sự trân trọng các ý tưởng từ người học, tầm quan trọng của thực hành, hiệu quả của phương pháp dạy học lịch sử, tính chuyên nghiệp trong đổi mới trong dạy học… 1.1.3. Tài liệu về dạy học LSĐP 7
Liên Xô (trước đây) và Nước Nga (ngày nay) : Từ đầu thế kỷ XVIII, các nhà nghiên cứu LSĐP đã cho ra đời những công trình nghiên cứu có giá trị. Từ thời nước Nga Xô Viết cho tới ngày nay, giáo dục LSĐP rất được coi trọng trong giáo dục cộng đồng và giáo dục trường học. Tại Mỹ, nghiên cứu LSĐP rất được coi trọng. Từ những năm 1980, LSĐP đã được đưa vào chương trình dạy học lịch sử và xã hội học ở tất cả các cấp học. Hiện nay, các nhà nghiên cứu, giáo dục đã lập nên những trang web riêng về LSĐP (AASLH The American Association for State and Local History), ở đó có thể truy cập rất nhiều nguồn tài nguyên phục vụ cho nghiên cứu và giảng dạy LSĐP. Tại Anh, đầu thế kỷ XX, LSĐP là nội dung được khuyến khích trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Hiện nay, nguồn tài liệu phục vụ nghiên cứu và giảng dạy LSĐP ở Anh rất phong phú, đa dạng. cuốn “Giảng dạy LSĐP” của tác giả W.B.Stephen, bản tiếng anh (W.B.Stephen (1977), “Teaching local history”, Manchester University Press), được sử dụng như một tài liệu tham khảo rất có giá trị trong lĩnh vực dạy học LSĐP trong nhà trường sư phạm và phổ thông tại nước Anh. … Ở Pháp, hệ thống trường học thường sử dụng nội dung giáo dục địa phương như một phương tiện hữu ích trong việc giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ. Nhiều diễn đàn trao đổi phương pháp dạy học LSĐP được các GV lập nên khẳng định vị trí của giáo dục lịch sử trong việc thúc đẩy xã hội phát triển. Các hội nghị sử học Quốc tế đã bàn đến việc nghiên cứu và giảng dạy LSĐP như hội nghị tại Cộng hòa Dân chủ Đức (năm 1979), hội nghị tại Rumani (năm 1980). Khuyến nghị của Nghị viện Châu Âu số 1283, ngày 2211996 đã nhấn mạnh việc mở rộng nội dung của các chương trình lịch sử và coi“LSĐP cũng như LSDT phải được giảng dạy, cũng như lịch sử các tộc người thiểu số”... Những vấn đề về LSĐP cũng được đề cập tại các hội nghị quốc tế. Ở Trung Quốc, Vu Hữu Tây trong giáo trình “Giáo học pháp lịch sử” xuất bản ở Bắc Kinh năm 1988 và tái bản năm 2009, 2011, cho rằng: "LSĐP là nguồn tài nguyên quan trọng trong giảng dạy lịch sử. Vì thế, việc dạy học lịch sử cần bắt đầu từ LSĐP”. 1.2. Công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài của các tác giả trong nước 8
1.2.1. Tài liệu tâm lý học, giáo dục học Chúng tôi điểm qua những nghiên cứu có thể vận dụng trọng đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang như sau: Nghiên cứu về giáo dục học của nhiều tác giả đã bàn hình thức dạy học cần thay đổi để nâng cao chất lượng dạy học, tiếp cận việc đổi mới PPDH : dạy học tích cực, lấy người học làm trung tâm… Tiếp thu và vận dụng những công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục học, tâm lý học trong nước về đổi mới dạy học với nhiều hướng tiếp cận khác nhau, chúng tôi nhận thấy những biểu hiện của phạm trù đổi mới : sự hiệu quả, tính tích cực, sự tự học, sự sáng tạo và thay đổi. 1.2.2. Tài liệu Giáo dục lịch sử (trong đó có LSĐP): * Trong lĩnh vực Giáo dục lịch sử: Đã có nhiều công trình nghiên cứu từ năm 1966 đến nay, mang giá trị lý luận và thực tiễn sâu sắc đối với quá trình đổi mới dạy học Bộ môn lịch sử hiện nay. Các giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” của xuất bản từ năm 1966, 1976, 1980, 1992, 2002, 2009, 2010 đã đặt cơ sở nền tảng những vấn đề có tính chất lý luận và thực tiễn của phương pháp dạy học lịch sử với tư cách là một khoa học; đi sâu phân tích những yêu cầu cơ bản đối với một giờ học lịch sử; bài học nội khoá và cách thức tiến hành bài lịch sử nội khoá ở trường phổ thông; các biện pháp nâng cao hiệu quả bài học lịch sử ở trường phổ thông, đặc biệt nhấn mạnh tới vai trò của người thầy trong đổi mới. Hội thảo “Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (các năm 1999, 2006, 2008, 2012); Các luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ được bộ môn phương pháp DHLS ở một số trường Đại học Sư phạm, đặc biệt là Đại học sư phạm Hà Nội thực hiện hàng năm đều nghiên cứu những vấn đề làm thế nào để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Nhìn chung, các nhà nghiên cứu trên thế giới và Việt Nam ở những mức độ nhất định đã tiếp cận tới vấn đề đổi mới dạy học, đổi mới trong dạy học Bộ môn lịch sử, đề xuất một số giải pháp nâng cao chất lượng dạy học lịch sử hiện nay. Đây là những nguồn tư liệu quý, có ý nghĩa với tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. * Tài liệu LSĐP Đã có nhiều công trình nghiên cứu về LSĐP. Trong giáo trình 9
"Phương pháp dạy học lịch sử" của các tác giả Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị, xuất bản các năm 1976, 1980, 1992, 1998, 2002, nhấn mạnh đến việc cần phải gắn công tác học tập bộ môn lịch sử trong nhà trường với thực tiễn xã hội. Giáo trình LSĐP, sách chuyên khảo về PPDH Bộ môn lịch sử khi bàn tới các biện pháp sư phạm trong DH bộ môn thường quan tâm tới việc dạy học sử cần gắn với thực tiễn, chú trọng mối liên hệ giữa LSDT với LSĐP trong DHLS. Dự án Việt Bỉ về “Nâng cao chất lượng đào tạo bồi dưỡng GV Tiểu học và THCS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam” với cuốn "Tài liệu hướng dẫn địa phương biên soạn tài liệu nội dung địa phương môn lịch sử" (2012) đã chỉ rõ những vấn đề lý luận về biên soạn và dạy học LSĐP và tài liệu minh họa. Các bài viết trên các tạp chí nghiên cứu, các công trình thạc sỹ và tiến sỹ cũng đề cập đến những khía cạnh của đổi mới dạy học LSĐP đều khẳng định tính cấp thiết phải đưa nguồn tài liệu LSĐP vào giảng dạy trong nhà trường. Hầu hết các tỉnh trong cả nước đã biên soạn LSĐP và đưa vào giảng dạy trong trường học. Ở Hà Giang, đã có nhiều công trình nghiên cứu về LSĐP như: "Lịch sử Đảng bộ tỉnh Hà Giang" được tái bản nhiều lần; "Văn hoá truyền thống các dân tộc Hà Giang" năm 1994; "Hà Giang thời tiền sử" năm 2000, "Hà Giang 110 năm" năm 2001, "Những sự kiện lịch sử tiêu biểu tỉnh Hà Giang" năm 2000... Những nguồn tài liệu trên rất hữu ích, nếu GV biết cách khai thác, đưa vào giảng dạy LSĐP. Tuy nhiên, tình trạng thiếu thống nhất về nội dung dạy học LSĐP giữa các cấp học, đã diễn ra ở Hà Giang từ rất lâu. Vì vậy, chất lượng dạy học LSĐP còn nhiều hạn chế, giáo viên chậm đổi mới, các giờ học nội khóa được thực hiện một cách hình thức, các hoạt động ngoại khóa LSĐP thì rất hiếm, nếu có cũng chưa đúng nghĩa là hoạt động ngoại khóa LSĐP. 1.3. Những vấn đề luận án kế thừa và cần tiếp tục giải quyết Trên cơ sở kế thừa những thành tựu của các nhà khoa học, chúng tôi xác định những vấn đề chưa được giải quyết để đặt ra mục tiêu cần thực hiện những nội dung nghiên cứu trong luận án: 1. Tiếp thu kết quả nghiên cứu đã đạt được và từng bước nâng cao cơ sở lí luận của việc đổi mới dạy học LSĐP trong nhà trường 10
phổ thông. 2. Tập trung làm rõ thực trạng dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang: 3. Đề xuất các biện pháp đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang * * * Những nghiên cứu của các chuyên gia Tâm lý học, giáo dục học trên thế giới cũng như trong nước giúp chúng tôi có cách nhìn vấn đề đổi mới giáo dục sâu sắc hơn, cụ thể và khoa học, để vận dụng vào luận án. Việc dạy học LSĐP ở nước ta đã được cụ thể hóa trong chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước, Hướng dẫn thực hiện chương trình giáo dục phổ thông trong các năm học của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Vấn đề đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang nhằm kế thừa và phát triển những cơ sở lý thuyết về đổi mới dạy học gắn với thực tiễn địa phương; thể hiện ở việc đổi mới : về mục tiêu, chương trình, nội dung, phương pháp dạy học LSĐP; góp phần đổi mới dạy học Bộ môn lịch sử hiện nay. Cuối cùng, cho đến thời điểm thực hiện luận án, ở Việt Nam chúng tôi chưa thấy có một công trình nghiên cứu lịch sử mang tính chuyên sâu và có hệ thống về “Đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang” Luận án vừa là sự kế thừa những thành tựu nghiên cứu của các học giả, các nhà nghiên cứu đi trước, vừa là sự cố gắng của bản thân tác giả luận án trong việc nghiên cứu, góp phần làm rõ vấn đề: “Đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang”. Chương 2 VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƯƠNG Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 2.1. Cơ sở lý luận 2.1.1. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài 2.1.1.1. Quan niệm về LSĐP a. Địa phương: Tựu chung lại, có thể hiểu "Địa phương" là khái niệm nhằm chỉ không gian địa lý của các vùng miền địa phương 11
khác nhau, có ranh giới nhất định, là bộ phận cấu thành đất nước. Khái niệm "địa phương" còn được hiểu là những yếu tố thuộc phạm trù văn hóa, gắn với con người, chỉ các lĩnh vực liên quan tới đời sống của con người ở mỗi địa phương: đơn vị hành chính, các lĩnh vực chuyên ngành, đời sống văn hóa tộc người tại các khu vực, vùng miền khác nhau. b. LSĐP: Có nhiều định nghĩa khác nhau từ các nhà giáo dục lịch sử nước ngoài và trong nước : Rogers với “Phương pháp tiếp cận LSĐP”, W.B.Stephen trong “D ạy h ọc LSĐP”, IAAMSS với “Dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở” (IAAMSS (1975); tác giả Nguyễn Cảnh Minh định nghĩa: “LSĐP là lịch sử của các địa phương, chẳng hạn lịch sử của làng xã, huyện, tỉnh, vùng, miền. LSĐP còn bao hàm cả lịch sử của các đơn vị sản xuất, chiến đấu, các cơ quan, xí nghiệp. Như vậy, khái niệm LSĐP như vậy rất phong phú và đa dạng cả về nội dung và thể loại. 2.1.1.2. Đổi mới dạy học LSĐP a. Thế nào là đổi mới? Tiếp cận từ điển Oxford, Wikipedia, từ điển tiếng Việt của Trung tâm ngôn ngữ Hà Nội... với những khái niệm về đổi mới. Từ đó, chúng tôi cho rằng, nội hàm của khái niệm đổi mới bao gồm hai đặc trưng: 1. Sự thay đổi/ 2. Có tiến bộ nhiều hơn cái trước đó b. Đổi mới dạy học Theo cách hiểu như trên về “Đổi mới”, chúng ta đã sử dụng khái niệm đổi mới ở nhiều góc độ, nhiều khía cạnh khác nhau trong giáo dục: Để làm rõ hơn vấn đề “Đổi mới dạy học”, chúng tôi đã tiếp cận một số tài liệu giáo dục của nước ngoài từ newschools.org bàn về vấn đề đổi mới giáo dục. Các bài viết của các nhà khoa học tới từ các trường đại học ở Mỹ cùng chung quan điểm về đổi mới dạy học. Theo đó, vấn đề đổi mới dạy học được các nhà nghiên cứu giáo dục tiếp cận dựa trên 4 dấu hiệu: Sự thay đổi, sự phát triển, sự mới lạ và sự cải thiện. Các tài liệu giáo dục trong nước bàn về đổi mới dạy học : Thứ nhất, phạm trù "đổi mới dạy học" xưa và nay trong các tài liệu giáo dục; thứ hai, cần phân biệt giữa "Mới" và "Cũ" như thế nào? Tiếp cận qua 2 góc nhìn về đổi mới trong kiểm tra, đánh giá và .đổi mới phương tiện dạy học hiện nay 12
Từ những phân tích trên, chúng tôi xin đưa ra cách hiểu về đổi mới dạy học trong tình hình hiện nay như sau: Một là, đổi mới không có nghĩa là loại bỏ hoàn toàn cái cũ, cái truyền thống Hai là, đổi mới mang tính sáng tạo và phát triển trên cơ sở cái cũ Ba là, đổi mới phải có hiệu quả, có chất lượng, bởi mục tiêu của đổi mới dạy học là để mang lại một hiệu quả, chất lượng dạy học nhất định. Đổi mới mà không hiệu quả thì không gọi là mới. Như vậy, đổi mới là một phạm trù vừa mang tính kế thừa, vừa mang tính sáng tạo và phát triển. c. Đổi mới dạy học LSĐP Xét về tổng thể quan niệm đổi mới dạy học hiện nay, cần bắt đầu từ triết lý, mục tiêu giáo dục: dạy học nhằm phát triển năng lực người học, đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Từ đó xác định đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp, hình thức dạy học và hình thức kiểm tra đánh giá quá trình dạy học. 2.1.2. Các văn bản chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về đổi mới giáo dục Vấn đề đổi mới giáo dục hiện nay ở nước ta được cụ thể hóa thông qua các Chỉ thị, Nghị quyết của Đảng, Quốc hội, Chính phủ; Luật giáo dục 2005; Nghị quyết Trung ương 8 Khóa XI của Đảng về đổi mới căn bản Giáo dục và Đào tạo sau 2015. Đặc biệt, đối với việc phát triển giáo dục vùng đông đồng bào dân tộc thiểu số, vùng khó khăn,...Vì thế, việc đổi mới dạy học LSĐP là phù hợp với yêu cầu thực tiễn đặt ra trong dạy học hiện nay 2.1.3. Đặc điểm tri thức LSĐP Tri thức lịch sử nói chung ở trường phổ thông có những đặc điểm nổi bật: tính quá khứ, tính không lặp lại, tính cụ thể, tính hệ thống và sự thống nhất giữa “sử” và “luận”. LSĐP còn có những đặc điểm riêng như tính cụ thể, tính thực tiễn địa phương. Vì vậy, đặc điểm tri thức LSĐP thiên về dạng "ẩn", hình thành qua trải nghiệm thực tiễn nhiều hơn là tri thức lịch sử nói chung. 2.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang a. Vai trò: LSĐP có vai trò, vị trí quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường phổ thông. LSĐP và LSDT có một mối quan hệ biện chứng không thể tách rời, nằm trong cặp phạm trù 13
"cái chung và cái riêng". Dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang đóng vai trò quan trọng trong giáo dục ý thức và tinh thần dân tộc, bảo vệ và xây dựng biên cương phía Bắc của Tổ quốc. b. Ý nghĩa Tri thức lịch sử Hà Giang luôn gắn liền với tiến trình phát triển của LSDT và lịch sử thế giới từ thời nguyên thủy đến nay. Việc dạy học LSĐP tạo nên sự thống nhất, gắn kết, hoàn thiện mục tiêu giáo dục bộ môn: LSTG, LSDT, LSĐP. Quá trình dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang hình thành cho học sinh nhiều kỹ năng cần thiết, giúp hoàn thiện nhân cách và phát triển năng lực bản thân người học. Dạy học lịch sử đặc biệt là LSĐP luôn có ưu thế trong giáo dục toàn diện thế hệ trẻ, góp phần nâng cao chất lượng, thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục bộ môn lịch sử trong giai đoạn hiện nay. 2.2. Thực tiễn dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 2.2.1. Đặc điểm tâm lí và nhận thức của học sinh THCS miền núi Hà Giang Hà Giang là tỉnh miền núi với 19 dân tộc cùng sinh sống. Học sinh ở trường THCS ở độ tuổi từ 11 đến 15. Cùng lứa tuổi, nhưng đặc điểm tâm lí và hoạt động nhận thức của HS từng vùng miền, dân tộc có khác. HS miền núi có đặc điểm tâm lý, hoạt động nhận thức mang những sắc thái riêng biệt, chịu sự chi phối bởi điều kiện sống và phong tục tập quán dân tộc. Nghiên cứu về những đặc điểm này sẽ giúp chúng tôi lựa chọn phương thức tiếp cận trong đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang phù hợp với đối tượng HS và đạt hiệu quả tốt nhất. 2.2.2. Điều tra khảo sát 2.2.2.1. Địa điểm, thời gian Chúng tôi tiến hành khảo sát, điều tra một số trường THCS trên địa bàn tỉnh Hà Giang theo 3 vùng. Kết quả thu được giúp chúng tôi hiểu rõ về thực trạng dạy học LSĐP và việc xác định mục tiêu đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang. 2.2.2.2. Đối tượng, qui mô khảo sát : GV giảng dạy lịch sử, học sinh THCS trên địa bàn tỉnh Hà Giang. Chúng tôi tiến hành khảo sát, điều 14
tra trên bình diện toàn tỉnh Hà Giang, chia làm 03 vùng. Tổng số GV khảo sát là : 99, tổng số HS khảo sát là : 1320. 2.2.2.3. Kế hoạch và nội dung điều tra, khảo sát Soạn phiếu điều tra, khảo sát GV, HS, tiếp xúc, phỏng vấn và phát phiếu điều tra, khảo sát. Tiếp cận chương trình dạy học bộ môn lịch sử của Sở GD & ĐT Hà Giang và một số tỉnh thành trong cả nước trong các năm học (2008 2009, 2009 2010, 2010 2011); xác định các nhóm tiêu chí về nội dung khảo sát thể hiện trong phiếu điều tra, khảo sát GV và HS 2.2.2.4. Kết quả điều tra, khảo sát * Về phân phối chương trình dạy học LSĐP Còn nhiều bất cập, hạn chế: kết quả khảo sát trong 3 năm học (2008 2009, 2009 2010, 2010 2011) về phần LSĐP: (1). Chưa chú ý tới tính thống nhất, mối liên hệ LSĐP LSDT LSTG, thể hiện ở sự phân bố chủ đề tiết học ở cả 4 lớp: 6, 7, 8, 9. (2). Chủ đề dạy học trùng lặp ở lớp 7 và lớp 9 (Đảng bộ và ND các dân tộc Hà Giang trong công cuộc đổi mới đất nước). (3). Việc bố trí tiết LSĐP sau bài ôn tập và làm bài tập lịch sử cho thấy nội dung LSĐP ít được coi trọng ngay trong chương trình qui định. (4). Số tiết LSĐP bố trí còn thiếu so với qui định (5). Chương trình chưa chú ý tới hình thức tổ chức ngoại khóa LSĐP * Kết quả điều tra GV Thứ nhất, nhận thức của GV về vai trò của LSĐP và vấn đề đổi mới dạy học bộ môn lịch sử ở trường THCS hiện nay: Các GV đều xác định rõ vai trò quan trọng, ý nghĩa của việc dạy học LSĐP trong DHLS ở trường THCS Thứ hai, điều kiện và mức độ thực hiện việc dạy học LSĐP của GV Thứ ba, những điều kiện cần thiết để đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang: Xắp xếp lại phân phối chương trình dạy học, phần dành cho LSĐP; biên soạn bài học LSĐP; đổi mới hình thức, 15
PPDH, kiểm tra đánh giá LSĐP. * Kết quả điều tra học sinh Kết quả trả lời phiếu điều tra: Hiểu biết mơ hồ về LSĐP, mong muốn được học LSĐP… 2.2.3. Đánh giá thực trạng dạy học LSĐP hiện nay trong các trường THCS tỉnh Hà Giang 2.2.3.1. Về ưu điểm Sở GD&ĐT Hà Giang đã thực hiện triển khai đưa LSĐP vào chương trình dạy học lịch sử ở trường THCS trong các năm học 2008 – 2009, 2009 2010 Hầu hết GV trong các trường THCS tỉnh Hà Giang đều nhận thức được tầm quan trọng của LSĐP trong dạy học lịch sử ở trường THCS. Một số ít GV đã tự tìm tòi, biên soạn bài học LSĐP, gắn kết những vấn đề LSDT với LSĐP. Học sinh ở trường THCS tỉnh Hà Giang rất mong muốn được hiểu biết về lịch sử quê hương. Nguồn tư liệu biên soạn LSĐP phong phú, phù hợp hợp yêu cầu dạy học LSĐP. 2.2.3.2. Những hạn chế: Phân phối chương trình bất hợp lý; chưa có tài liệu LSĐP được biên soạn dưới dạng SGK; chưa có một tài liệu thống nhất cho các cấp học THCS và THPT; đồ dùng trực quan phục vụ cho giảng dạy và học tập còn thiếu; chưa chú ý tới sự đa dạng hoá các hình thức tổ chức dạy học LSĐP; chưa tổ chức được những buổi học nội khoá ngoài lớp học, tổ chức hoạt động ngoại khóa LSĐP … 2.2.3.3. Nguyên nhân * Khách quan: Tâm lý và quan niệm về mặt xã hội về “môn phụ” và “môn chính”; LSĐP chưa được đặt đúng vị trí, chức năng trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông nói chung và ở trường phổ thông tỉnh Hà Giang nói riêng; những thói quen và hủ tục ở nhiều vùng dân tộc thiểu số ảnh hưởng tới chất lượng dạy học… * Chủ quan: Các cấp quản lý, GV dạy học lịch sử đa số chưa nhận thức đúng đắn về đổi mới dạy học bộ môn, đặc biệt là việc dạy học LSĐP ở trường phổ thông; năng lực của một số GV còn hạn chế ... 16
2.2.4. Định hướng đổi mới dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh HG 2.2.4.1. Định hướng đổi mới mục tiêu, chương trình dạy học LSĐP MỤC TIÊU Kiến Kiến tạo những tri thức cơ bản, cụ thể của lịch sử mỗi thức địa phương trên cơ sở củng cố, phát triển, so sánh, nhận thức và vận dụng những vấn đề của LSDT và lịch sử thế giới. Hình thành và phát triển kỹ năng cho người học thông Kỹ qua việc tổ chức các hoạt động nhận thức LSĐP. Trong đó, năng quan trọng nhất là kỹ năng tự học, thực hành, tư duy và lập luận trong vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống… Thái Thông qua tổ chức các hoạt động học tập LSĐP, hình độ thành ở học sinh tư tưởng, tình cảm; lập trường, phẩm chất nhân cách sống đúng đắn, có trách nhiệm với bản thân, gia đình và cộng đồng … 2.2.4.2. Định hướng đổi mới nội dung dạy học LSĐP Thứ nhất, nội dung dạy học LSĐP cần được biên soạn sinh động, câu văn trong sáng, bao gồm kênh hình và kênh chữ, phù hợp với đối tượng HS… Thứ hai, đưa những nội dung về lịch sử văn hoá địa phương Thứ ba, xây dựng hệ thống câu hỏi trong tài liệu LSĐP gắn với những vấn đề HS đang tiếp xúc hoặc đối mặt trong thực tiễn Thứ tư, cần có nội dung thực hành, giúp người học có thói quen học và vận dụng thực hành bộ môn. Thứ năm, nội dung dạy học LSĐP cần thống nhất ở các cấp học: Tiểu học, THCS, THPT … Thứ sáu, nội dung dạy học LSĐP có thể được biên soạn theo đơn vị "bài học", "tiết học". Ngoài ra, mô hình biên soạn nội dung theo modul có thể phù hợp với hình thức tổ chức các hoạt động ngoại khóa. 2.2.4.3. Định hướng đổi mới hình thức tổ chức và PPDH LSĐP Thứ nhất, cần chọn hình thức tổ chức, PPDH có khả năng cao 17
nhất đối với việc thực hiện mục tiêu dạy học; thứ hai, lựa chọn các PPDH phù hợp với nội dung học tập: thứ ba, lựa chọn PPDH cần chú ý đến đặc điểm tâm lý và năng lực nhận thức của học sinh; thứ tư, cần lựa chọn hình thức tổ chức, PPDH phù hợp với điều kiện dạy học Chương 3 ĐỔI MỚI CHƯƠNG TRÌNH, NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨCTỔ CHỨC DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƯƠNG Ở TRƯỜNG THCS TỈNH HÀ GIANG 3.1. Đổi mới chương trình LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 3.1.1. Khái quát về chương trình dạy học LSĐP từ sau cách mạng tháng Tám đến nay Có thể khái quát sự thay đổi về thời lượng tiết học LSĐP trong một số năm học theo biểu sau: Năm 1974 1978 1980 1999 2007 2008 2009 2010 học 1975 1979 1981 2000 2008 2009 2010 2011 Lớp/ L5: 01 L5: 02 L6: 03 L6: 02 L6: 01 L6: 01 L6: 01 L6: 01 Số tiết L6: 02 L6: 04 L7: 03 L7: 06 L7: 03 L7: 03 L7: 03 L7: 03 LSĐP L7: 02 L7: 03 L8: 03 L8: 03 L8: 01 L8: 01 L8: 01 L8: 01 L9: 02 L9: 02 L9: 02 L9: 02 Tổn 05 09 09 11 07 07 07 07 g 3.1.2. Những yêu cầu về xây dựng chương trình LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang Theo tinh thần của Nghị quyết số 29 NQ/TƯ (tháng 10/2013) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, góp phần đổi mới giáo dục bộ môn lịch sử hiện nay. Cụ thể: a. Chương trình đáp ứng mục tiêu đổi mới giáo dục hiện nay b. Phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhận thức và nhu cầu của người học c. Thích ứng với điều kiện của từng địa phương, nhà trường d. Thực hiện yêu cầu cấp thiết trong đổi mới dạy học bộ môn lịch sử hiện nay 3.1.3. Đổi mới chương trình LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà 18
Giang a. Bố cục chương trình LSĐP ở trường phổ thông tỉnh Hà Giang Một là, ở cấp tiểu học và THPT: Ở cấp tiểu học, chương trình có thể bao gồm 02 nội dung: Các chủ đề kể chuyện LSĐP về sự kiện lịch sử, các vị anh hùng, các danh nhân văn hóa địa phương; tích hợp nội dung LSĐP trong các môn học tự nhiên xã hội, đạo đức, văn học… Ở cấp THPT: Chương trình xây dựng theo chuyên đề chuyên sâu với các lĩnh vực : Lịch sử truyền thống cách mạng, văn hóa truyền thống các dân tộc, văn hóa khảo cổ, lịch sử kinh tế xã hội địa phương Hai là, ở cấp THCS: Chương trình xây dựng gồm các bài học biên soạn theo tiến trình LSDT&LSTG, các chủ đề văn hóa truyền thống địa phương. b. Đổi mới chương trình LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang Bố trí các tiết học LSĐP cho phù hợp và khoa học Nâng cao nhận thức cho GV và HS Điều chỉnh lại phân phối chương trình Bộ môn lịch sử ở trường THCS Các tiết học LSĐP được xếp trước phần ôn tập, làm bài tập lịch sử, đưa nội dung LSĐP vào các chủ đề, khắc sâu kiến thức cho HS. Cụ thể bố cục chương trình chi tiết tại phần phụ lục ( 5 ) 3.2. Đổi mới nội dung dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 3.2.1. Những yêu cầu chung khi tiến hành biên soạn bài học LSĐP: Trước khi bắt tay vào biên soạn bài học LSĐP, người biên soạn cần nắm được những yêu cầu chung cơ bản khi biên soạn bài học LSĐP: Yêu cầu về đảm bảo về tính tư tưởng, tính khoa học và tính thực tiễn; yêu cầu về lựa chọn tài liệu, xắp xếp bố cục bài học LSĐP; yêu cầu về khôi phục lại bức tranh quá khứ LSĐP sinh động, chính xác; yêu cầu về giải quyết mối quan hệ chung và riêng của LSDT và LSĐP; yêu cầu về đảm bảo chặt chẽ giữa các khâu biên soạn LSĐP 3.2.2. Đổi mới nội dung dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh 19
Hà Giang Từ quá trình nghiên cứu lý luận và thực tiễn, tuân thủ những yêu cầu chung của việc biên soạn nội dung LSĐP, chúng tôi biên soạn các bài học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang tương ứng với tiến trình LSDT, bao gồm các nội dung như sau: Lớ Lịch sử Hà Giang (THCS) LSDT (THCS) p Hà Giang thời nguyên thủy đến đầu thế kỉ X (1 Lịch sử từ nguồn gốc 6 tiết) đến thế kỷ X Bài đọc thêm: Trống đồng Lô lô ở Hà Giang Bài 1: Hà Giang trong các quốc gia phong kiến Lịch sử từ thế kỉ X độc lập (Từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX) (1 đến giữa thế kỉ XIX tiết) Lịch sử văn hóa 7 Bài 2: Các di tích lịch sử văn hóa Hà Giang truyền thống Việt Bài 3: Truyền thống và bản sắc văn hóa Hà Nam thời phong kiến Giang (1 tiết) 8 Hà Giang trong những năm cuối thế kỉ Lịch sử Việt Nam XIX – đầu thế kỉ XX (1 tiết) giai đoạn nửa cuối Bài đọc thêm: thế kỉ XIX – đầu thế 1. Nghĩa quân Sùng Mí Chảng kỉ XX 2. Lũng Hòa quê tôi khi chưa có Đảng Bài 1: Nhân dân Hà Giang trong cuộc đấu tranh Lịch sử Việt Nam từ giành chính quyền ( 1930 – 1945) (1 tiết) sau chiến tranh thế Bài 2: Hà Giang từ sau cách mạng tháng Tám giới thứ nhất đến nay 9 năm 1945 đến nay (1 tiết) Bài đọc thêm: 1. Bác Hồ với các dân tộc Hà Giang 2. Người anh hùng trên Cao nguyên đá 3.3. Đổi mới hình thức tổ chức dạy học LSĐP ở trường THCS tỉnh Hà Giang 3.3.1. Tiến hành bài học nội khóa LSĐP 3.3.1.1. Tiến hành bài học nội khóa LSĐP trên lớp Một là, tổ chức lớp học linh động và định hướng hoạt động nhận thức của học sinh trước khi nghiên cứu kiến thức mới Hai là, vận dụng cấu trúc bài học theo kiểu dạy học nêu vấn đề khi tổ chức cho HS nghiên cứu kiến thức mới Ba là, Hướng dẫn cho học sinh tiếp tục hoàn thiện ở nhà 20