Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực trong giao tiếp hành chính tiếng Việt

LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM<br /> <br /> HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI<br /> ----------------------<br /> <br /> LƯƠNG THỊ HIỀN<br /> <br /> CÁC PHƯƠNG TIỆN NGÔN NGỮ<br /> BIỂU THỊ QUYỀN LỰC TRONG GIAO TIẾP<br /> HÀNH CHÍNH TIẾNG VIỆT<br /> Chuyên ngành:<br /> Mã số:<br /> <br /> Lí luận ngôn ngữ<br /> 62.22.01.01<br /> <br /> TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN<br /> <br /> HÀ NỘI 2013<br /> <br /> Công trình được hoàn thành tại:<br /> HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI<br /> VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM<br /> VIỆN NGÔN NGỮ HỘC VIỆN KHOA HỌC XÁC HỘI<br /> VIỆT NAM<br /> Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Đỗ Việt Hùng<br /> 2. TS. Bùi Thị Minh Yến<br /> Phản biện 1:<br /> Phản biện 2:<br /> Phản biện 3:<br /> <br /> Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp<br /> tại Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt<br /> Nam, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội.<br /> Vào hồi .... giờ ... ngày .... tháng ..... năm 201...<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại:<br /> - Thư viện Quốc gia Việt Nam<br /> - Thư viện Học viện Khoa học xã hội<br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI<br /> 1.1. Xuất phát từ thực tế hệ thống chính trị của Việt Nam, nền hành<br /> chính - hiểu theo nghĩa rộng - không chỉ giới hạn ở công việc của bộ máy<br /> hành pháp, mà còn bao gồm hoạt động của các cơ quan Đảng, Nhà nước, các<br /> cơ quan tổ chức lập pháp và tư pháp; trong đó, tòa án có vị trí trung tâm và<br /> xét xử là hoạt động trọng tâm.<br /> 1.2. Ngôn ngữ hành chính trong các quá trình giao tiếp của các chủ<br /> thể hành chính chưa được các nhà Việt ngữ học quan tâm nhiều; đặc biệt là<br /> ngôn ngữ trong phạm vi giao tiếp pháp đình tiếng Việt hầu như còn bỏ ngỏ.<br /> 1.3. Hoạt động của các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực<br /> trong giao tiếp hành chính tiếng Việt, trường hợp giao tiếp pháp đình cũng<br /> chưa được khai thác một cách hệ thống và toàn diện.<br /> Lựa chọn đề tài "Các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực<br /> trong giao tiếp hành chính tiếng Việt", trường hợp giao tiếp pháp đình,<br /> chúng tôi mong muốn phần nào khỏa lấp “khoảng trống” đó.<br /> 2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU<br /> 2.1. Tình hình nghiên cứu ngôn ngữ giao tiếp hành chính<br /> Trong phần này, đối với tình hình nghiên cứu ngoài nước, chúng tôi<br /> sử dụng thuật ngữ ngôn ngữ học pháp luật (forensic linguistics) bởi hướng<br /> nghiên cứu này trên thế giới đã là một phân ngành độc lập. Đối với tình<br /> hình nghiên cứu trong nước, chúng tôi xếp ngôn ngữ pháp luật trong phạm<br /> vi ngôn ngữ hành chính theo truyền thống Việt ngữ học.<br /> Sự phát triển của ngôn ngữ học pháp luật ở Anh, Mĩ và một số nước<br /> Châu Âu có thể phân chia thành hai giai đoạn: 1) Trước năm 1970, ngôn<br /> ngữ được coi là “một khách thể” (as object) để nghiên cứu. Các nhà ngôn<br /> ngữ học chủ yếu tìm hiểu những đặc điểm về ngữ âm, hình thái, từ vựng và<br /> cấu trúc ngữ pháp của các đơn vị ngôn ngữ trong các văn bản quy phạm<br /> pháp luật; mối quan hệ giữa ngôn ngữ và các nhân tố xã hội chưa được<br /> quan tâm. 2) Sau năm 1970, trọng tâm nghiên cứu của ngôn ngữ học pháp<br /> luật chuyển từ dạng văn bản sang tương tác lời nói trong hoạt động tố tụng<br /> <br /> 2<br /> của tòa án, hoạt động tư vấn của luật sư, hoạt động thẩm vấn, điều tra của<br /> cảnh sát… Theo Liao Meizhen (2004), những nghiên cứu quy vào ba<br /> hướng: (i) Hướng nghiên cứu ngôn ngữ pháp luật như là một diễn trình (as<br /> process): Nhà ngôn ngữ học trực tiếp tham dự và quan sát các hoạt động<br /> pháp luật (xét xử, hòa giải, tư vấn, thẩm vấn…), trên cơ sở đó khám phá<br /> ngôn ngữ pháp luật được sản sinh và được hiểu như thế nào trong tương<br /> tác; (ii) Hướng nghiên cứu ngôn ngữ pháp luật như là một công cụ (as<br /> instrument): Nhà ngôn ngữ tìm hiểu ngôn ngữ được sử dụng như thế nào để<br /> thực thi pháp luật và khám phá biến xã hội - quyền lực - trong mối quan hệ<br /> với ngôn ngữ pháp luật. (iii) Hướng nghiên cứu ngôn ngữ pháp luật như là<br /> nhân chứng chuyên gia (as expert witnesses): Nhà ngôn ngữ học hoạt động<br /> như một nhân viên điều tra, truy tìm dấu vết tội phạm từ những lá thư đe<br /> dọa khủng bố, những mẩu tin điện thoại, thư tuyệt mệnh, lời khai của nghi<br /> can... Kết quả thu được sẽ trở thành bằng chứng tại tòa án.<br /> Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu thường xếp ngôn ngữ pháp luật<br /> vào phạm vi giao tiếp hành chính - công vụ với bốn hướng nghiên cứu<br /> chính: 1) Theo hướng phong cách học, các nhà nghiên cứu như Đinh Trọng<br /> Lạc và Nguyễn Thái Hòa (1996), Bùi Minh Toán, Lê A và Đỗ Việt Hùng<br /> (1998), Hữu Đạt (2000), Phạm Tất Thắng (2002), Nguyễn Thị Thanh Hà<br /> (2002), Nguyễn Thị Hường (2010)... xác lập khái niệm và phân loại các loại<br /> văn bản hành chính; xác định chức năng của văn bản hành chính; tìm hiểu<br /> những đặc trưng ngôn ngữ cơ bản, những đặc điểm diễn đạt về từ vựng, ngữ<br /> pháp của các loại văn bản hành chính nói chung; 2) Theo hướng ngữ dụng<br /> học, các công trình nghiên cứu văn bản hành chính của Phan Xuân Dũng<br /> (2008), Vũ Ngọc Hoa (2012)... chủ yếu khai thác hành động ngôn từ<br /> (HĐNT) cầu khiến. 3) Theo hướng ngôn ngữ học xã hội tương tác, Nguyễn<br /> Văn Khang, Nguyễn Thị Thanh Bình, Bùi Minh Yến, Mai Xuân Huy... coi<br /> giao tiếp hành chính là một hành vi xã hội được hiện thực hóa trong mối<br /> quan hệ giữa con người với con người; gắn chặt với quyền lực và nghĩa vụ<br /> của mỗi bên tham gia; 4) Theo hướng phân tích diễn ngôn, các tác giả Lê<br /> Hùng Tiến (1999), Nguyễn Xuân Thơm (2001), Dương Thị Hiền (2008),<br /> <br /> 3<br /> Nguyễn Thị Hà (2011) tiếp cận ngôn ngữ hành chính từ quan điểm đối<br /> chiếu cấu trúc ở các cấp độ: từ vựng, ngữ pháp và văn bản. Đối tượng ngôn<br /> ngữ pháp luật nhìn chung không được xem xét độc lập mà hòa vào dòng<br /> chảy nghiên cứu ngôn ngữ hành chính tiếng Việt.<br /> 2. 2. Tình hình nghiên cứu quyền lực trong giao tiếp ngôn ngữ<br /> Khởi nguồn từ những quan điểm về quyền lực mang tính chính trị xã hội của Foucault và Bourdieu, những nghiên cứu về quyền lực trong<br /> giao tiếp ngôn ngữ trên thế giới phát triển theo bốn hướng chính gồm: ngữ<br /> dụng học, ngôn ngữ học xã hội, phân tích hội thoại và phân tích diễn ngôn<br /> phê phán. Ở Việt Nam, quyền lực trong giao tiếp ngôn ngữ có khi đồng<br /> nhất với vị thế xã hội, có khi được gọi tên trực tiếp trong những công trình<br /> ngôn ngữ theo hướng ngữ dụng học và ngôn ngữ học xã hội.<br /> Các kết quả nghiên cứu trên đã tạo ra những tiền đề để chúng tôi<br /> tiếp tục nghiên cứu, triển khai trong luận án này.<br /> 3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU<br /> 3.1. Đối tượng nghiên cứu<br /> Các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực trong giao tiếp hành<br /> chính tiếng Việt, trường hợp giao tiếp pháp đình.<br /> 3.2. Phạm vi nghiên cứu<br /> Ngữ liệu hội thoại trong 11 phiên tòa hình sự tại Tòa án nhân dân<br /> thành phố Hà Nội từ tháng 6/2010- 8/2012 được quan sát, ghi chép tốc kí và<br /> văn bản hóa với tổng số 6572 lượt lời của các nhân vật giao tiếp (NVGT).<br /> 4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU<br /> 4.1. Mục đích nghiên cứu<br /> Xác định đặc điểm của các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực<br /> trong giao tiếp hành chính tiếng Việt, trường hợp giao tiếp pháp đình để từ<br /> đó xây dựng một khung phân tích phù hợp với loại hình giao tiếp thể chế.<br /> 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu<br /> 1) Hệ thống hóa những nghiên cứu về ngôn ngữ học pháp luật; về<br /> quyền lực trong giao tiếp ngôn ngữ nói chung, giao tiếp pháp đình nói<br /> <br />