Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Nghiên cứu thành ngữ chỉ quan hệ xã hội trong tiếng Việt và tiếng Anh từ góc độ ngôn ngữ học Tri nhận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH<br /> <br /> NGUYỄN THỊ KIM ANH<br /> <br /> NGHI N CỨU TH NH NG<br /> <br /> CH QUAN H<br /> <br /> TRONG TI NG VI T V TI NG ANH<br /> TỪ G C Đ<br /> <br /> NG N NG<br /> <br /> HỌC TRI NH N<br /> <br /> Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam<br /> Mã số: 62 22 01 02<br /> <br /> TÓM TẮT LU N ÁN TI N SĨ NG<br /> <br /> NGH AN - 2016<br /> <br /> VĂN<br /> <br /> H I<br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Lý do chọn đề tài<br /> 1.1. Quan hệ xã hội (QHXH) là vấn đề nhận được sự quan tâm của nhiều nhà<br /> nghiên cứu bởi giá trị nhân văn và giá trị khoa học chứa đựng trong đó. Tình bạn, tình<br /> yêu, hôn nhân được coi là những mối quan hệ cơ bản nhất, sâu rộng nhất, có tính chi<br /> phối cao nhất trong đời sống xã hội của con người [134, tr.5]. Nghiên cứu vấn đề<br /> QHXH biểu hiện qua ngôn ngữ hy vọng sẽ đóng góp vào việc hiểu và lý giải sâu sắc<br /> hơn các mối QHXH cơ bản của con người.<br /> 1.2. Thành ngữ là kiểu loại đơn vị từ vựng của mỗi ngôn ngữ. Được xem là<br /> phương tiện giúp con người thể hiện sự nhận thức, hành vi và cả quá trình biến đổi<br /> tâm - sinh lý - xã hội một cách hình ảnh, hàm ẩn, và cô đọng, thành ngữ là “một kho<br /> báu lưu giữ những trầm tích văn hóa đặc sắc và phong phú của dân tộc” [12, tr.142].<br /> Thành ngữ giúp hiện thực hóa bức tranh văn hóa dân tộc của người bản ngữ thể hiện<br /> qua quá trình ý niệm các mối QHXH. Sự phong phú về ngữ nghĩa của thành ngữ chỉ<br /> QHXH là một trong những lý do khiến chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đơn vị này cho<br /> luận án.<br /> 1.3. Là một bộ phận của Khoa học tri nhận, Ngôn ngữ học tri nhận (NNH tri<br /> nhận) tập trung nghiên cứu ngôn ngữ tự nhiên của con người như là phương tiện tổ<br /> chức, xử lý và chuyển tải thông tin. Cho đến nay, mặc dù đã có một số nghiên cứu tập<br /> trung xem xét thành ngữ theo hướng tiếp cận tri nhận luận, nhưng trên thực tế, việc<br /> khảo sát ngữ nghĩa và đặc trưng văn hóa của thành ngữ chỉ các mối QHXH chưa<br /> được nhiều người quan tâm. Đặc biệt, chưa có tác giả nào đi sâu nghiên cứu thành<br /> ngữ chỉ QHXH trong tiếng Việt và tiếng Anh từ góc độ NNH Tri nhận. Đó cũng là<br /> một lý do khiến chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu của luận án.<br /> 1.4. Một trong rất nhiều ứng dụng của NNH tri nhận về ẩn dụ là nghiên cứu<br /> thành ngữ. Hầu như thành ngữ là sản phẩm của hệ thống ý niệm của chúng ta và<br /> chúng không chỉ đơn giản là vấn đề ngôn ngữ. [111, tr. 231]. Thành ngữ được lựa<br /> chọn nghiên cứu bởi đây được xem là lĩnh vực thực sự gây khó khăn trong quá trình<br /> dạy và học ngoại ngữ. Do nghĩa của thành ngữ không thể suy đoán được từ nghĩa<br /> thành phần, thành ngữ lại có nguồn gốc từ nền văn hóa lâu đời của mỗi dân tộc, nên<br /> việc sử dụng thành ngữ như thế nào cho đúng trong từng ngữ cảnh cũng gây ra những<br /> trở ngại nhất định cho người học. Nghiên cứu của chúng tôi hy vọng sẽ góp phần cho<br /> <br /> 2<br /> thấy tính thực tiễn và ứng dụng của lý thuyết về ẩn dụ. Từ đó, các giảng viên, học<br /> viên, các nhà nghiên cứu có thêm tư liệu phục vụ cho việc biên soạn tài liệu, giáo<br /> trình phục vụ công tác đào tạo ở Việt Nam.<br /> 1.5. Thông qua việc tìm hiểu và tập hợp có chọn lọc kết quả nghiên cứu lý luận<br /> về NNH tri nhận nói chung, về thành ngữ và ẩn dụ nói riêng, đặc biệt là quan điểm của<br /> ngữ nghĩa học tri nhận về ngữ nghĩa và một số vấn đề lý thuyết liên quan đến ý niệm<br /> của con người, luận án sẽ góp phần làm phong phú thêm hệ thống lý luận, là một đóng<br /> góp mới, đẩy mạnh hướng nghiên cứu ngôn ngữ từ bình diện NNH tri nhận.<br /> Nhận thấy đây là một vấn đề có nhiều ý nghĩa lý luận và thực tiễn, chúng tôi<br /> lựa chọn vấn đề Nghiên cứu thành ngữ chỉ quan hệ xã hội trong tiếng Việt và tiếng<br /> Anh từ góc độ Ngôn ngữ học tri nhận làm đề tài luận án.<br /> 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu<br /> 2.1. Mục đích nghiên cứu<br /> Luận án làm sáng tỏ đặc điểm ngữ nghĩa, cơ sở tri nhận và đặc trưng văn hóa;<br /> đồng thời chỉ ra những nét tương đồng và dị biệt của ẩn dụ ý niệm (ÂDYN) về<br /> QHXH trong thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh từ góc độ NNH Tri nhận.<br /> 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu<br /> (i). Tìm hiểu và hệ thống hóa, phân tích và tổng hợp các cơ sở lý luận liên quan<br /> đến luận án<br /> (ii). Khảo sát và phân tích đặc điểm ngữ nghĩa của ÂDYN về QHXH trong<br /> thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh.<br /> (iii). Phân tích, tổng hợp và lý giải những đặc điểm tương đồng và dị biệt trong<br /> quá trình ý niệm hóa ba mối QHXH.<br /> 3. Phƣơng pháp nghiên cứu<br /> Phương pháp nghiên cứu xuyên suốt luận án là phương pháp miêu tả và<br /> phương pháp đối chiếu. Cụ thể, chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê ngôn ngữ<br /> học, phương pháp phân tích thành tố nghĩa, phương pháp phân tích diễn ngôn,<br /> phương pháp miêu tả kết hợp với giải thích, phương pháp so sánh đối chiếu. Ngoài ra<br /> chúng tôi cũng áp dụng một số phương pháp và thủ pháp liên ngành khác.<br /> 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu<br /> 4.1. Đối tượng nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu của luận án là đặc điểm ngữ nghĩa, cơ sở tri nhận và đặc<br /> trưng văn hóa của ÂDYN về QHXH qua hệ thống thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh.<br /> <br /> 3<br /> 4.2. Phạm vi tư liệu<br /> (i) Các công trình nghiên cứu (sách, giáo trình, bài báo, luận án, luận văn,...)<br /> liên quan đến đề tài luận án<br /> (ii). Hai nguồn khối liệu: BNC và COCA<br /> (iii) Các từ điển thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh<br /> (iv) Các trang thông tin điện tử đăng tải trên Internet.<br /> 5. Đóng góp mới của luận án<br /> Thứ nhất, thông qua việc phân tích đặc điểm ngữ nghĩa, cơ sở tri nhận và đặc<br /> trưng văn hóa của các thành ngữ biểu thị ÂDYN QHXH trong tiếng Việt và tiếng<br /> Anh từ góc độ NNH tri nhận, bức tranh ý niệm về thế giới của hai cộng đồng người<br /> bản ngữ được miêu tả một cách logic hơn, hợp lý hơn và rõ nét hơn.<br /> Thứ hai, thông qua việc so sánh ngôn ngữ và nền văn hóa của hai cộng đồng<br /> người bản ngữ một cách hệ thống, luận án chỉ ra những nét tương đồng và khác biệt<br /> trong việc ý niệm hóa các QHXH giữa tiếng Việt và tiếng Anh thể hiện qua thành ngữ.<br /> Thứ ba, luận án góp phần làm sáng tỏ các vấn đề liên quan đến nghiên cứu<br /> thành ngữ từ góc độ NNH tri nhận.<br /> 6. Cấu trúc của luận án<br /> Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung luận án<br /> được trình bày theo 3 chương như sau:<br /> Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết của luận án<br /> Chương 2: Đặc điểm của ẩn dụ ý niệm quan hệ xã hội trong thành ngữ tiếng<br /> Việt và tiếng Anh<br /> Chương 3: Cơ sở tri nhận và đặc trưng văn hóa của ẩn dụ ý niệm quan hệ xã<br /> hội trong thành ngữ tiếng Việt và tiếng Anh<br /> <br /> 4<br /> Chƣơng 1<br /> TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHI N CỨU<br /> V CƠ SỞ LÝ THUY T CỦA LU N ÁN<br /> 1.1.<br /> <br /> Dẫn nhập<br /> <br /> 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu<br /> 1.2.1. Lịch sử nghiên cứu thành ngữ trong tiếng Anh<br /> Cách tiếp cận thành ngữ trong tiếng Anh được chia thành năm phạm trù phản<br /> ánh những cách tư duy khác nhau trong ngôn ngữ học ở các thời điểm khác nhau.<br /> (i) Cấu trúc và sự đa dạng của cấu trúc thành ngữ (những năm 1960 đến đầu<br /> những năm 1970)<br /> Mặc dù đã chú ý đến nghĩa và các kết hợp thành ngữ, nhưng trọng tâm các<br /> nghiên cứu của Uriel Weinreich [154], Makkai [121] Newmeyer [124], Fernando [79,<br /> tr.36] là dạng thức của thành ngữ.<br /> (ii) Quá trình xử lý và lưu giữ thành ngữ (cuối những năm 1970-1980)<br /> Nippold và Martin [125], Nippold và Rudzinski [126], Bobrow và Bell [65],<br /> Ortony [127], Swinney và Cutler [148], Gibbs [83] cho rằng thành ngữ được xử lý nhanh<br /> hơn các chuỗi từ riêng lẻ. Điều này góp phần cho thấy thành ngữ được xem là một<br /> tổ hợp từ, được xử lý như một từ độc lập và nghĩa bóng là nghĩa chủ đạo của thành ngữ.<br /> (iii) Tính ẩn dụ của thành ngữ (1985 đến nay)<br /> Gibbs [83, tr.471] là người tiên phong nghiên cứu thành ngữ và tính ẩn dụ của<br /> chúng từ các quan điểm khác nhau và cho đến nay, tính hình tượng của thành ngữ<br /> được chấp nhận rộng rãi và được xem là một trong những đặc trưng của thành ngữ.<br /> (iv) Dạy - học thành ngữ (cuối những năm 1980 đến nay)<br /> Đa số các nghiên cứu về thành ngữ được đặt trong mối liên hệ với việc dạy học<br /> ngôn ngữ như là một ngoại ngữ. Các quan điểm xoay quanh việc có nên dạy các<br /> thành ngữ hay không, và nếu dạy, thì dạy những thành ngữ nào. Một số nhà nghiên<br /> cứu xem thành ngữ là một yếu tố không thể lĩnh hội thông qua giảng dạy, vì thành<br /> ngữ thiếu các quy tắc chung [142].<br /> (v) Thành ngữ theo quan niệm rộng và chức năng của thành ngữ (những<br /> năm 1990)<br /> Các nghiên cứu của Strässler [146], Fernando [79] cho thấy, thành ngữ khá<br /> thông dụng, được sử dụng vì nhiều mục đích khác nhau và phổ biến trong ngôn ngữ<br /> <br />