Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh - truyền thống và biến đổi

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

4
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn hóa học "Nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh - truyền thống và biến đổi" được nghiên cứu với mục tiêu: Nghiên cứu chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh nhằm làm rõ hơn những chức năng văn hóa nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền thống và những biến đổi, bổ sung giá trị văn hóa mới trong dòng họ và nhà thờ họ. Từ đó có những dự đoán về sự phát triển các chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong sự vận động của đời sống xã hội đô thị hóa mạnh mẽ ở Bắc Ninh hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh - truyền thống và biến đổi

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI ******** PHẠM LÊ TRUNG NHÀ THỜ HỌ Ở TỈNH BẮC NINH; TRUYỀN THỐNG VÀ BIẾN ĐỔI Chuyên ngành: Văn hóa học Mã số: 9229040 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI, 2025
Công trình được hoàn thành tại: TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Trịnh Sinh 2. PGS.TS. Dương Văn Sáu Phản biện 1: PGS.TS. Trần Đức Ngôn Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam Phản biện 2: GS.TS. Từ Thị Loan Viện Nghiên cứu Văn hóa Thăng Long Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Quốc Hùng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sỹ cấp Trường tại Trường Đại học Văn hóa Hà Nội Số 418, đường La Thành, Đống Đa, Hà Nội Vào hồi: … giờ …, ngày … tháng … năm 2025 Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện trường Đại học Văn hóa Hà Nội
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong đời sống văn hóa - xã hội của người Việt, nhà thờ họ hiện hữu ở hầu hết các địa phương, vùng miền ở nước ta. Nhà thờ họ là loại hình di tích gắn bó và mang những giá trị lịch sử, văn hoá của một gia đình, dòng họ; lớn hơn nữa là của địa phương, quốc gia, dân tộc. Qua những tư liệu về nhà thờ họ nói chung, các nhà nghiên cứu đều đưa ra những nhận định về sự ra đời của nhà thờ họ là do niềm tin tâm linh và đạo lý uống nước nhớ nguồn của các cá nhân và cộng đồng; thể hiện qua nghi thức thờ cúng tổ tiên ở nhà thờ họ. Qua tìm hiểu một số tư liệu cùng kết quả điền dã về một số dòng họ hình thành lâu đời ở Bắc Ninh cho thấy: Các dòng họ tồn tại ở Bắc Ninh đến nay lâu nhất đã được 18; 19 đời tính theo phả hệ (nhà thờ họ Ngô Lệnh – Đáp Cầu, thành phố Bắc Ninh), nhà thờ họ Nguyễn Đương của dòng họ Phúc Quận Công Thiếu Bảo Nguyễn Đương Hồ đã được 19 đời tính theo phả hệ (Xóm Phan, thôn Dương Húc, xã Đại Đồng). Căn cứ vào giá trị vật chất cho thấy nhà thờ họ có niên đại sớm nhất còn tồn tại đến ngày nay ở Bắc Ninh đã trên 300 năm (nhà thờ họ Nguyễn Thạc ở phường Đình Bảng, thành phố Từ Sơn xây dựng từ năm 1686 đến 1700). Những nhà thờ họ có niên đại sớm ở nước ta nói chung, ở Bắc Ninh nói riêng còn tồn tại thường được hình thành từ những dòng họ khoa bảng, có những danh nhân văn hoá vì vậy nó mang trên mình những giá trị lịch sử - văn hoá, kiến trúc nghệ thuật hoặc gắn với một danh nhân văn hoá có đóng góp công trạng với dân với nước qua các thời kỳ lịch sử. Một số nhà thờ họ có giá trị đối với cộng đồng ở địa phương hoặc một dòng họ qua nhiều thế hệ. Qua đó, nhiều nhà thờ họ đã được nhà nước xếp hạng và cấp bằng công nhận Di tích lịch sử - văn hoá cấp Quốc gia hoặc cấp Tỉnh. Từ đó làm căn cứ pháp lý cho việc gìn giữ, phát huy giá trị loại hình di tích nhà thờ họ hiện nay và trong tương lai. Bắc Ninh là tỉnh có lịch sử lâu đời, điều kiện tự nhiên thuận lợi cho cư dân nông nghiệp tụ cư và phát triển. Cùng với lịch sử hình thành và phát triển, trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có mật độ các loại hình di tích tôn giáo - tín ngưỡng dày đặc, phân bố đồng đều ở hầu hết các huyện, thị xã và thành phố, trong đó có loại hình di tích nhà thờ họ. Số liệu của Ban quản lý di tích tỉnh và qua kết quả khảo sát, Nghiên cứu sinh (NCS) đã tập hợp được 127 nhà thờ họ trong đó có 11 nhà thờ dạng đền thờ (chiếm 9%), 33 từ đường (chiếm 22%), 83 nhà thờ họ (chiếm 65%). Qua những số liệu trên làm cơ sở cho NCS tiếp cận những nghiên cứu về nhà thờ họ nói chung và nhà thờ họ ở Bắc
2 Ninh nói riêng. Các nhà nghiên cứu đi trước mới chỉ đề cập đến văn hoá nhà thờ họ từ nhiều góc độ nhỏ khác nhau, chưa có những nghiên cứu chuyên sâu về các giá trị văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể. Hai thành tố này ở loại hình di tích nhà thờ họ đóng vai trò rất quan trọng phản ánh rõ nét về chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền thống cho đến hiện nay. Các nhà nghiên cứu đã để lại một khoảng trống lớn mà NCS đã nhận ra và lựa chọn hướng nghiên cứu cho luận án của mình. Để tiếp cận nghiên cứu nhà thờ họ ở Bắc Ninh xuất phát từ việc lựa chọn lý thuyết chức năng, từ lý thuyết chức năng luận án đã xác định được 3 chức năng của nhà thờ họ gồm: chức năng tâm linh, chức năng giáo dục, chức năng sinh hoạt văn hoá cộng đồng dòng họ. Luận án tập trung nghiên cứu về những vấn đề xoay quanh các chức năng nói trên và làm rõ vai trò của chủ thể văn hoá đối với các chức năng của nhà thờ họ hiện nay. NCS đặt vấn đề nghiên cứu các chức năng của nhà thờ họ biểu hiện trong truyền thống và biến đổi hiện nay. Những biểu hiện đó được diễn ra trong bối cảnh thực tiễn sẽ chứng minh cho sự tồn tại các chức năng nhà thờ họ trong truyền thống và sự biến đổi hiện nay như thế nào? Từ nghiên cứu thực tiễn truyền thống và biến đổi nhà thờ họ nói chung và nhà thờ họ ở Bắc Ninh nói riêng cho thấy những vấn đề cần nghiên cứu sau đây: 1/ Chưa có những nghiên cứu chuyên sâu về nhà thờ họ nói chung và nhờ họ ở Bắc Ninh về truyền thống và biến đổi. 2/ Các chức năng của nhà thờ họ trong truyền thống và hiện nay góp phần làm cho tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên còn được lưu giữ và phát triển. 3/ Các chức năng của nhà thờ họ hiện nay đã có những biến đổi và sẽ còn biến đổi. 4/ Sự biến đổi của nhà thờ họ là do vai trò của chủ thể văn hoá nhà thờ họ tác động đến khách thể là nhà thờ họ cũng như nhu cầu biến đổi văn hoá dòng họ nhằm thích ứng với sự biến đổi văn hoá – xã hội nói chung hiện nay. 5/ Xuất phát từ những vấn đề nghiên cứu, NCS vận dụng lý thuyết chức năng để làm rõ vấn đề các chức năng nhà thờ họ. Qua đó sẽ có những bàn luận về các chức năng nhà thờ họ hiện nay và các chức năng của nhà thờ họ trong tương lai sẽ như thế nào? xu hướng biến đổi ra sao? Làm rõ những mặt tích cực cũng như tiêu cực của sự biến đổi để điều tiết sự phát triển trong tương lai. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án đi sâu nghiên cứu chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh nhằm làm rõ hơn những chức năng văn hoá nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền
3 thống và những biến đổi, bổ sung giá trị văn hoá mới trong dòng họ và nhà thờ họ. Từ đó có những dự đoán về sự phát triển các chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong sự vận động của đời sống xã hội đô thị hoá mạnh mẽ ở Bắc Ninh hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến luận án từ đó tìm ra những khoảng trống trong nghiên cứu về nhà thờ họ ở Bắc Ninh. - Xác định cơ sở lý luận của luận án, lựa chọn lý thuyết nghiên cứu về nhà thờ họ ở Bắc Ninh, phân tích một số khái niệm liên quan từ đó làm cơ sở xây dựng khung phân tích của luận án. - Qua khảo sát, nghiên cứu, phân tích chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền thống và biến đổi hiện nay đưa ra những bàn luận và dự báo về sự phát triển của nhà thờ họ trong tương lai. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu trong luận án là những chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh và những biến đổi của nó. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian nghiên cứu: Một số nhà thờ họ tiêu biểu ở thành phố, thị xã, huyện ở tỉnh Bắc Ninh. Qua đó, luận án phân tích, đánh giá chức năng của loại hình di tích nhà thờ họ để chọn một số nhà thờ họ tiêu biểu theo yêu cầu của luận án làm đối tượng nghiên cứu về sự biến đổi. - Phạm vi thời gian nghiên cứu Để làm rõ căn cứ khoa học về thời gian nghiên cứu, NCS đã lữa chọn những nhà thờ có niên đại sớm nhất còn tồn tại dựa vào sắc phỏng, gia phả, [hả hệ của dòng họ. Bám sát nội dung nghiên cứu của luận án về nhà thờ họ truyền thống và biến đổi, NCS đã xác định phạm vi thời gian nghiên cứu của nhà thờ họ từ trước năm 1986 và sau thời kỳ đổi mới năm 1986 trở lại đây. 4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cách tiếp cận Luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành của các ngành khoa học: Văn hoá học, lịch sử, xã hội học, nhân học văn hoá. - Ngành văn hoá học: NCS thực hiện tiếp cận chuyên ngành văn hóa học để xác định những chức năng của nhà thờ họ. - Ngành lịch sử: tìm hiểu về lịch sử hình thành, tồn tại và phát triển của nhà thờ họ.
4 - Ngành xã hội học: điều tra, phỏng vấn sâu, phát phiếu trưng cầu ý kiến của chủ thể nhà thờ họ. - Ngành nhân học văn hoá: xác định vị trí của chủ thể văn hoá là con người trong truyền thống và chủ thể con người ngày nay trong sự biến đổi nhận thức và thực hành như thế nào. 4.2. Phương pháp nghiên cứu. 4.2.1. Phương pháp luận 4.2.1.1. Quan điểm nghiên cứu Nhà thờ họ là loại hình di tích chứa đựng những thành tố văn háo bao gồm vật thể và phi vật thể. Luận án đã lựa chọn tiếp cận nghiên cứu nhà thờ họ ở Bắc Ninh từ góc độ văn hoá học, coi nhà thờ họ là một sản phẩm văn hoá, một biểu trưng của giá trị văn hoá và những hoạt động diễn ra liên quan đến nhà thờ họ bao gồm các thực hành văn hoá, trao truyền tri thức và lưu giữ những giá trị văn háo truyền thống cao đẹp của dòng họ. Qua đó luận án đã vận dụng một số phương pháp nghiên cứu liên ngành cơ bản như: tổng hợp và phân tích tài liệu, điền dã, thống kê, so sánh. 4.2.1.2. Lý thuyết nghiên cứu NCS dựa vào lý thuyết chức năng làm cơ sở chính để nghiên cứu về nhà thờ họ ở Bắc Ninh: truyền thống và biến đổi. Tác giả luận án đã tổng quan một số khái niệm về họ tộc, nhà thờ họ để làm cơ sở cho việc nghiên cứu đề tài cụ thể là nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh. Khung lý thuyết nói trên góp phần quan trọng trong việc nghiên cứu chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh trên phương diện giá trị lịch sử văn hoá. 4.2.2. Phương pháp tổng hợp và phân tích tài liệu: - Tập hợp, tìm hiểu những nguồn tư liệu liên quan đến nội dung của luận án. Tổng hợp, phân tích kết quả các công trình nghiên cứu đã được công bố để làm rõ những chức năng của nhà thờ họ; từ đó tìm ra khung lý thuyết cho luận án và hệ thống các khái niệm, phạm trù để NCS đưa ra những luận điểm mới cho luận án. 4.2.3. Phương pháp điền dã: - Phạm vi điền dã trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 4.2.4. Phương pháp thống kê - Thu thập số liệu về số lượng nhà thờ họ trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, lập bảng thống kê, phân loại nhà thờ họ theo các cấp quản lý, cung cấp số liệu nhà thờ họ. Mã hoá các số liệu trong bảng biểu và biểu đồ làm minh chứng cho luận án.
5 4.2.5. Phương pháp so sánh 5. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 5.1. Câu hỏi nghiên cứu Để thực hiện nội dung của luận án đã đặt ra những câu hỏi nghiên cứ để giải quyết vấn đề: Câu hỏi 1: Sự hình thành và phát triển nhà thờ họ ở Bắc Ninh? Những yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển của nhà thờ họ ở Bắc Ninh? Lý do lựa chọn nhà thờ họ ở Bắc Ninh để nghiên cứu? Câu hỏi 2: Những phong tục và truyền thống văn hoá nào được duy trì và phát triển tại nhà thờ họ ở Bắc Ninh? Các căn cứ để xác định các chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh. Câu hỏi 3: Những vấn đề tác động đến sự biến đổi của nhà thờ họ hiện nay và dự báo về các chức năng của nhà thờ họ trong tương lai ra sao? Câu hỏi 4: Làm thế nào để nhà thờ họ ở Bắc Ninh thích ứng văn hoá trong bối cảnh xã hội hiện nay và tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong cộng đồng? 5.2. Giả thuyết nghiên cứu Từ những câu hỏi nghiên cứu nêu trên đây, luận án đưa ra một số giả thuyết nghiên cứu cụ thể như: Về phong tục, tập quán và truyền thống văn hoá/ Sinh hoạt văn hoá dòng họ và cộng đồng/ Sự ảnh hưởng của yếu tố lịch sử - văn hoá đến giáo dục truyền thống của dòng họ/ Mối quan hệ giữa văn hoá và xã hội. 6. Những đóng góp của luận án 6.1. Đóng góp về mặt lý luận - Từ thực tiễn nghiên cứu các chức năng của nhà thờ họ trong truyền thống và biến đổi, NCS đã đưa ra quan điểm của mình, nhà thờ họ chứa đựng những giá trị tốt đẹp của truyền thống gia đình, dòng tộc ở các địa phương. - NCS đã lựa chọn lý thuyết chức năng để nghiên cứu, qua đó đã xác định được các chức năng cơ bản của nhà thờ họ gồm: chức năng tâm linh, chức năng giáo dục, chức năng sinh hoạt văn hoá cộng đồng dòng họ. - Vận dụng quan điểm về biến đổi văn hoá để nhìn nhận những chức năng này trong truyền thống và hiện đại nó biến đổi như thế nào, đồng thời dự báo các chức năng của nhà thờ họ trong quá trình đô thị hoá sẽ như thế nào. - Kết quả nghiên cứu của luận án cũng cho thấy có sự biến đổi từnhiều cấp độ khác nhau.
6 - Xem xét vị trí của chủ thể văn hoá có tác động đến các chức năng của nhà thờ họ trong bối cảnh hiện nay như thế nào. 6.2. Đóng góp về mặt thực tiễn - Hiểu sâu sắc về văn hoá địa phương thông qua những giá trị văn hoá truyền thống của các dòng họ trong nghiên cứu các chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh. - Qua những phân tích về giá trị văn hoá truyền thống của nhà thờ họ và những biến đổi của nó đề xuất các giải pháp về hướng phát triển nhà thờ họ trong bối cảnh đô thị hoá hiện nay. - Đóng góp cho cư dân tỉnh Bắc Ninh nhìn nhận về những chức năng của nhà thờ họ hiện nay. Trong bối cảnh hiện nay và dự báo trong tương lai các chức năng của nhà thờ họ sẽ vận động, biến đối và phát triển như thế nào? - Đóng góp tiếng nói cho các chủ thể văn hoá nhà thờ họ, các nhà quản lý văn hoá có giải pháp giữ gìn văn hoá nhà thờ họ, chức năng của nàh thờ họ đối với cộng đồng, đáp ứng nhu cầu của các thế hệ nối dõi của dòng họ. - Từ việc nghiên cứu các chức năng của nhà thờ họ trong truyền thống và biến đổi, luận án đề xuất các giải pháp cụ thể trong việc gìn giữ những giá trị văn hoá lâu đời của các dòng họ ở Bắc Ninh đồng thời cung cấp những tư liệu làm cơ sở khoa học cho việc định hướng phát triển nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong tương lai. - Làm tài liệu tham khảo cho các cơ quan quản lý nhà nước về văn hoá của địa phương trong việc gìn giữ, phát huy giá trị văn hoá nhà thờ họ hiện nay và tương lai. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận án gồm 03 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát về hệ thống nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh. Chương 2. Biến đổi chức năng của nhà thờ họ ở tỉnh Bắc Ninh Chương 3. Bàn luận về chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay.
7 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ HỆ THỐNG NHÀ THỜ HỌ Ở BẮC NINH 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Qua tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án, NCS đã nhóm các công trình nghiên cứu theo 3 vấn đề cơ bản sau đây: 1/ Nhóm những công trình nghiên cứu về nhà thờ họ và nhà thờ họ ở Bắc Ninh; 2/ Nhóm những công tình nghiên cứu về chức năng nhà thờ họ; 3/ Nhóm những công trình nghiên cứu về sự biến đổi nhà thờ họ ở Bắc Ninh. 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về nhà thờ họ Tác giả người Pháp Pierre Gourou (2015) trong tác phẩm Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ của mình ông đã miêu tả về nhà thờ họ trong làng quê ở đồng bằng Bắc Bộ. Ở góc độ nào đó chúng ta có hình dung về “bức tranh” toàn cảnh trong văn hoá dòng họ ở Bắc Bộ thể hiện trong không gian của nhà thờ họ. Nhóm giả nước ngoài như: Edelman, Marc, Angelique Haugerud (2004) nghiên cứu về văn hoá làng Bắc Việt những đặc điểm cơ bản hình những quy ước của làng và ảnh hưởng tới văn hoá gia đình. Điều này đã gợi lên cho NCS tìm hiểu đến những chủ thể văn hoá tạo nên những chức năng của nhà thờ họ. Qua nghiên cứu của các tác giả Pierr Gourou (2015), trong sách “Les paysans du delta Tonkinois”- Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ, riêng ở đồng bằng Bắc Bộ có đến 202 họ. Theo Lê Trung Hoa (1992) trong tác phẩm “Họ và tên người Việt Nam” người Việt Nam có 769 họ, trong đó, người Việt (Kinh) có 164 họ, thống kê muộn hơn vào năm 2002, số họ của người Việt là 165 họ. Các tài liệu sách chuyên khảo, bài chuyên luận của các tác giả trong nước và ngoài nước đã có những miêu tả và đưa ra định nghĩa khái quát về nhà thờ họ thông qua một số biểu hiện văn hoá trong phong tục thờ cúng tổ tiên của người Việt, nhất là khối người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Tác giả Phan Kế Bính (2005) trong tác phẩm Việt Nam phong tục. Tác giả Nguyễn Minh Sơn (1999): Nhà thờ họ với đất dựng nhà thờ họ, những đồ thờ, những vườn ruộng có hoa lợi dùng cho việc thờ cúng được gọi là của hương hỏa. Một số tác giả đã bước đầu viết những vấn đề cụ thể quanh việc họ tộc, có đề cập đến các công trình của Trần Lâm Biền (1991), Trần Lâm Biền (2003), Trần Lâm Biền và Trịnh Sinh (2011), Đỗ Trọng Am (2011), Toan
8 Ánh (2000), Nguyễn Từ Chi (1984), Mai Văn Hai, Phan Đại Doãn (2009), … Những công trình trên đây đã gợi ý rất nhiều nội dung về nghiên cứu vấn đề dòng họ, nhà thờ họ để NCS tập hợp, hệ thống hóa để nghiên cứu và phát triển vấn đề quanh đề tài “Nhà thờ họ ở Bắc Ninh: truyền thống và biến đổi”. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về nhà thờ họ ở Bắc Ninh Bảo tàng Bắc Ninh, Ban Quản lý di tích xã Hương Mạc (2015), Họ Đàm trong lịch sử dân tộc và thân thế sự nghiệp quan Tiết nghĩa Đàm Thận Huy. Trong tài liệu này đã có nghiên cứu chuyên sâu về dòng họ Đàm ở Hương Mạc và đền thờ Tiết Nghĩa Đàm Thận Huy đồng thời cũng là nhà thờ của dòng họ Đàm Thận ở Hương Mạc. Nguyễn Thị Tuyết Mai (2016), “Lịch sử văn hóa, dòng họ Trần Danh ở thôn Phương Triện, xã Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh” là công trình nghiên cứu cụ thể về một dòng họ khoa bảng có cơ sở thờ tự là nhà thờ họ Trần Danh được xây dựng vào thế kỷ XVIII. Chu Quang Trứ (2001), Di sản văn hóa dân tộc trong tín ngưỡng và tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Mỹ Thuật, Hà Nội. Lê Viết Nga (Chủ biên) (2004), Các di tích lịch sử văn hóa Bắc Ninh, Bảo tàng Bắc Ninh xuất bản, Bắc Ninh. Những tài liệu đã giới thiệu phan nào về di tích lịch sử - văn hoá tỉnh Bắc Ninh theo địa danh, địa giới hành chính của các huyện, thị xã, thành phố hiện nay. 1.1.3. Những công trình nghiên cứu về chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh 1.1.3.1. Những công trình nghiên cứu về chức năng tâm linh Tác giả Pierre Gourou (2015), trong tác phẩm Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ đã viết: “Có những ngôi nhà để lập bàn thờ, thờ vong hồn một dòng họ lớn mà con cháu đã chia thành nhiều chi để thờ tổ tiên trực tiếp …”. Tác giả Vân Hạnh (2009) Văn hóa dòng họ, Nxb Thời đại, Hà Nội có đề cập đến văn hoá dòng họ thể hiện qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở nhà thờ họ; đây còn là không gian liên lạc mật thiết giữa người sống và người đã khuất. Tác giả Nhất Thanh (1992), Đất lề quê thói, Nxb. Tp. Hồ Chí Minh. Tác giả Minh Đường (2010), với các công trình Nghi lễ dân gian: Nghi lễ cúng gia tiên, Nxb. Thời Đại, Hà Nội [43], Minh Đường (2010), Phương pháp đặt bàn thờ thờ cúng của người Việt, Nxb. Thời Đại, Hà Nội. Tác giả Phan Kế Bính (2005), Việt Nam phong tục, Nxb. Văn học, Hà Nội, trong tác
9 phẩm Việt Nam phong tục. Những nghiên cứu của các tác giả như Pierre Gourou, Đào Duy Anh, Phan Kế Bính... là những công trình đầu tiên, quan trọng nhất về nghiên cứu nhà thờ họ ở Việt Nam. Sau năm 1975, đặc biệt là từ sau thời kỳ đổi mới năm 1986, đất nước phát triển, người dân quan tâm nhiều đến việc họ, việc làng hơn. Đã có những công trình của Từ Chi, Mai Văn Hai, Phan Đại Doãn, Toan Ánh, Nguyễn Đức Dụ, Lê Trung Hoa, Đỗ Trọng Am... 1.1.3.2. Những công trình về chức năng giáo dục của nhà thờ họ Tác giả Toan Ánh (1992), Nếp cũ, 6 quyển, Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. Tác giả Nguyễn Từ Chi (2003), Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người, Nxb.Văn hóa dân tộc, Hà Nội [23], trong tác phẩm Góp phần nghiên cứu văn hóa và tộc người. Tác giả Nhất Thanh (1992) Nhất Thanh (1992), Đất lề quê thói, Nxb. Tp. Hồ Chí Minh [107, tr. 267] trong tác phẩm Đất lề quê thói, vấn đề gia tộc rất được người Việt coi trọng, anh em họ hàng bênh vực nhau với tinh thần “Chết cả đống hơn sống một người”. Các tác giả Hồng Diên, Lê Xuân Kiêu, Chu Xuân Giao (2020), [30] Truyền thống văn hoá khoa bảng dòng họ Trần Điền Trì xã Quốc Tuấn, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương, Kỷ yếu hội thảo khoa học Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội trình bày nghiên cứu trong hội thảo khoa học “Truyền thống văn hoá khoa bảng dòng họ Trần Điền Trì, xã Quốc Tuấn, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương” đã đưa ra những dẫn luận về thanh thế dòng họ Trần ở Điền Trì và những đóng góp của dòng họ đối với lịch sử phong kiến nước nhà và đương đại. Các tác giả: Huỳnh Quốc Thắng, Võ Ngọc An, Hoàng Văn Lễ (2020) Biện pháp giáo dục truyền thống gia đình dòng họ Việt Nam. Đh Sư phạm TPHCM (2020) [106] thể hiện qua nghiên cứu Biện pháp giáo dục truyền thống gia đình dòng họ Việt Nam. Tác giả Vũ Văn Giáp (2017) Tìm về cội nguồn, Nxb. Thanh Niên. Giáo sư Phan Huy Lê (2018) với công trình đạt giải thưởng nhà nước năm 2000: Tìm về cội nguồn. Vân Hạnh (2009) [50]. Văn hoá dòng họ. Nhà báo Quang Lộc có bài viết đăng trên tạp chí Hà Bắc năm 1995: “Quan tiết nghĩa Đàm Thận Huy, nhà giáo, Nhà sư phạm tài năng mẫu mực”, bài báo ca ngợi nhân cách và tài năng sư phạm của Quan tiết nghĩa Đàm Thận Huy, nhờ thế mà cụ Đàm Thận Huy đã dạy dỗ được nhiều học trò giỏi, đạt nhiều công trạng, thi cử đỗ đạt và làm quan dưới các triều đại phong kiến như: Trạng nguyên Nguyễn Giản Thanh, Tiến sỹ Nguyễn Chiêu Huấn...
10 1.1.3.3. Những công trình nghiên cứu về chức năng sinh hoạt văn hoá dòng họ. Tác giải Léopol Cadière (2006), Văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng Việt Nam, Bản dịch, Hà Nội. Tác giả Gourou, Pierre (2015), Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ (Bản dịch từ sách tiếng Pháp: Les Paysans du delta Tonkinois), Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam và Viện Viễn Đông Bắc Cổ, Hà Nội. Tác giả Phạm Côn Sơn (2005), Gia lễ xưa và nay, Nxb. Thanh Niên, Hà Nội. 1.1.3.4. Những công trình nghiên cứu về sự biến đổi nhà thờ họ Tác giả Nguyễn Đình Kiên (2002) đã có những số liệu nghiên cứu về kiến trúc nhà ở dân gian truyền thống ở Bắc Ninh trong đó có nhiều số liệu liên quan đến những đặc điểm về niên đại, kết cấu kiến trúc công năng sử dụng của một số nhà thờ họ tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Các tác giả Mai Văn Hai, Phan Đại Doãn (2000) trong nghiên cứu của mình qua đã phân tích mối quan hệ của dòng họ với cộng đồng làng xã chi phối cá nhân ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Qua một số công trình trong đó có: Làng Việt Nam - một số vấn đề kinh tế - xã hội - văn hóa, Nxb.Khoa học Xã hội, Hà Nội của các tác giả Mai Văn Hai, Phan Đại Doãn (2000). Tác giả Nguyễn Đình Kiên (2002) [66]. Cấu trúc nhà ở dân gian truyền thống tỉnh Bắc Ninh, Luận văn thạc sỹ Kiến trúc, Trường Đại học Kiến trúc, Hà Nội. Qua tập hợp và phân tích các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài của luận án, NCS tạm đưa ra một vài nhận định cụ thể như sau: - Các công trình nghiên cứu về nhà thờ họ chưa nhiều mà chủ yếu tập trung nghiên cứu về sự phát triển của các dòng họ ở nước ta nói chung. - Nghiên cứu về nhà thờ họ ở Bắc Ninh cũng chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách tổng quát nhất. - Nghiên cứu về chức năng của nhà thờ họ đã có nhiều công trình nghiên cứu thông qua những biểu hiện văn hoá dòng họ, phong tục - tập quán, gia phong -gia lễ… 1.2. Cơ sở lý luận 1.2.1. Một số khái niệm 1.2.1.1. Nhà thờ họ Theo tác giả Nhất Thanh (1992): “Nhà thờ Đại tông ở nhiều nơi có kiến trúc như đền miếu thờ thành hoàng hay thờ thần. Đằng trước có nhà Đại bái
11 để cả họ làm lễ tế Tổ ngày giỗ, ngày Tết. Nghi lễ này cũng đúng như nghi lễ tế thần, cũng nội tán, ngoại tán, cũng văn tế với ba tuần rượu, áo xiêm hia mũ trọng thể”.. Tác giả Phan Kế Bính (2005) trong tác phẩm Việt Nam phong tục, có quan niệm nhà thờ họ là nơi con cháu trong một họ lập chung một nhà thờ thủy tổ gọi là Từ đường. Nhà thờ thủy tổ chỉ thờ riêng một thủy tổ và khi tế tự thì lấy các tổ tông biệt chi, biệt phái mà phối hưởng. Từ đó giúp cho NCS có thêm kiến thức tổng hợp về loại hình di tích này và có thể đưa ra định nghĩa về nhà thờ họ như sau: “Nhà thờ họ là công trình kiến trúc của chung dòng họ, nơi thờ cúng tổ tiên của dòng họ đó qua các đời; đồng thời đây là nơi giữ gìn và giáo dục truyền thống dòng họ và là nơi diễn ra các sinh hoạt văn hoá xã hội của cộng đồng cư dân trong dòng tộc ở các địa phương”. 1.2.1.2. Dòng họ Một số tác giả đã đề cập đến quan điểm của mình về dòng họ như tác giả Bùi Xuân Đính (1985), trong tác phẩm Lệ làng phép nước và tác giả Từ Chi (1984) “Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ” trong sách Góp phần nghiên cứu văn hóa tộc người, Nxb. Tác giả Đỗ Trọng Am (2011) đã phần nào nói đến vai trò của gia tộc trong văn hoá dòng họ, nghiên cứu là tổng hợp tư liệu về dòng họ. Có thể nhận thấy những thành tựu nghiên cứu về dòng họ người Việt chủ yếu tập trung vào 3 định hướng: Hướng dân tộc học có những tác giả tiêu biểu như Phan Kế Bính, Toan Ánh, Từ Chi. Léopol Cadière (2006) đưa ra định nghĩa tương đối toàn diện về dòng họ người Việt: “Người Việt cho dù bất cứ hoàn cảnh nào cũng thuộc về một họ, tức gia đình theo nghĩa rộng, tổ chức vững chắc, liên kết chặt chẽ bằng huyết thống, bằng những quyền lợi vật chất, bằng những niềm tin tôn giáo, bằng các mối dây luân lý của cộng đồng”. Từ kết qủa nghiên cứu các tư liệu liên quan, nghiên cứu sinh đưa ra định nghĩa về dòng họ: “Dòng họ là một tập hợp các gia đình mà những người đàn ông là chủ của các gia đình đó vốn có chung huyết thống trên cơ sở sự phân nhánh từ thủy tổ theo dòng lịch sử”. 1.2.1.3. Văn hoá dòng họ Văn hoá dòng họ là vấn đề của gia đình và dòng họ trong quá trình hình thành và phát triển. Những giá trị cơ bản tạo nên văn hoá dòng họ là nhà thờ họ, ngày giỗ tổ và mồ mả tổ tiên. Mỗi cá nhân trong dòng họ đều phải thực hiện bổn phận thiêng liêng của mình đối với dùng họ đó là sự tôn kính, thờ
12 phụng. Qua đó NCS đưa ra định nghĩa về văn hoá dòng họ: là các mối quan hệ của những người cùng chung tổ họ thông qua các phương thức ứng xử văn hoá trong dòng họ như; giỗ họ, việc họ và những đóng góp về vật chất, tinh thần cho sự phát triển chung của dòng họ. 1.2.1.3. Truyền thống: Nhiều nhà nghiên cứu văn hoá Việt Nam đưa ra hình thức phân loại dựa vào mốc thời gian: truyền thống là những gì diễn ra trước 1945, sau 1945 là hiện đại vì năm 1945 với cuộc Cách mạng Tháng Tám lịch sử đã thay đổi căn bản thể chế chính trị - xã hội ở Việt Nam. NCS đưa ra định nghĩa về truyền thống như sau: Truyền thống là sự trao truyền những giá trị tốt đẹp của thế hệ trước cho thế hệ sau, các phương thức trao truyền truyền thống thông qua các thành tố của kho tàng di sản văn hoá vật thể và phi vật thể gắn với cộng đồng. 1.2.1.4. Biến đổi Bùi Xuân Đính (2020) [40], trong sách Làng Việt ở Bắc Bộ truyền thống và biến đổi tác giả đưa ra định nghĩa: Biến đổi là những thay đổi của một hiện tượng, sự vật so với thời điểm ban đầu, do những nguyên nhân khác nhau, được hiểu theo hai nghĩa: Biến đổi vĩ mô và Biến đổi vi mô. Nhà khoa học Lewis. H. Morgan (1877) đã phân chia xã hội theo thứ bậc và có chung một mẫu hình văn hoá. Các tác giả Elliot Smith (1911) và W.Rivers (1914) trong nghiên cứu về Thuyết truyền bá văn hoá cho rằng sự biến đổi văn hoá là sự vay mượn hoặc truyền bá các đặc trưng văn hoá từ xã hội này sang xã hội khác. C.L.Wissler (1923) với Lý thuyết vùng văn hoá, đưa ra các khái niệm cơ bản về vùng văn hoá, loại hình văn hoá, trọng tâm văn hoá, tổ hợp văn hoá. Các nhà địa lý học như Carl Ortwin Sauer (1925), Joen Bonnemaison (2005) và nhà nhân học Julian Haynes Steward (1955) nghiên cứu sự tạo thành các cảnh quan văn hoá từ các dạng thức xếp chồng lên cảnh quan tự nhiên và sinh thái học văn hoá. Từ những khái niệm trên, NCS đưa ra định nghĩa ban đầu về biến đổi như sau: Biến đổi là sự thay đổi của sự vật, hiện tượng trong một quá trình, sự vật hiện tượng đó được chuyển đổi trạng thái ban đầu sang trạng thái mới có liên quan đến sự thay đổi tích cực hoặc tiêu cực trong không gian và thời gian nhất định.
13 1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu Lý thuyết chức năng (Functionalism, Functional theory) đã được một số học giả Phương Tây nghiên cứu trong nhiều năm. Các học giả này chủ trương tất cả các thực hành và thể chế văn hoá đều có một chức năng nào đó trong bức tranh tổng thể của nền văn hoá sinh ra nó và nuôi dưỡng nó. Lý thuyết chức năng trong Nhân loại học cơ bản được chia thành hai hệ tư tưởng và hai trường phái rõ rệt. Trường phái Cấu trúc chức năng gắn với học giả A.R. Radcliffe - Brown, còn trường phái Chức năng về tâm lý gắn với lý thuyết của nhà khoa học người Anh gốc Ba Lan là Bronislaw Malinowski. 1.3. Khái quát về hệ thống nhà thờ họ ở Bắc Ninh 1.3.1. Vài nét về lịch sử hình thành tỉnh Bắc Ninh 1.3.1.1. Lịch sử, địa lý - giao thông, tài nguyên thiên nhiên 1.3.1.2. Kinh tế, văn hoá, xã hội 1.3.2. Tổng quan về nhà thờ họ ở Bắc Ninh Nghiên cứu nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền thống và hiện đại, NCS nhận thấy có sự khác nhau về tính chất thông qua tên gọi. Một số nhà thờ họ trong lịch sử đã chuyển thành loại hình đền thờ là nơi thờ Thuỷ tổ của dòng họ phát triển thành đền hoặc nhà thờ danh nhân trong họ được tôn vinh như ngôi đền của cộng đồng:. Phân loại nhà thờ họ Theo số liệu từ Ban quản lý di tích tỉnh Bắc Ninh (nay là Trung tâm bảo tồn di tích và xúc tiến du lịch tỉnh Bắc Ninh) và qua kết quả khảo sát thực tế 127 nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay có: 17 nhà thờ họ nhà thờ họ được cấp bằng di tích cấp Quốc gia (chiếm 13%), 43 nhà thờ họ được cấp bằng di tích cấp Tỉnh (chiếm 34%), 67 nhà thờ họ chưa được cấp bằng di tích các cấp (chiếm 53%). Luận án đã lựa chọn 10 nhà thờ họ trong tổng số 127 nhà thờ họ ở Bắc Ninh: Thành phố Bắc Ninh 2 nhà thờ họ, thành phố Từ Sơn 3 nhà thờ họ, huyện Tiên Du: 3 nhà thờ họ, huyện Yên Phong 1 nhà thờ họ, huyện Gia Bình 1 nhà thờ họ. Tiểu kết chương 1 Bắc Ninh là tỉnh được thừa hưởng truyền thống lịch sử - văn hoá đặc sắc từ vùng đất Kinh Bắc. Đây là địa phương có hệ thống các di tích lịch sử - văn hoá dày đặc, vùng đất có đóng góp nhiều hiền tài, danh nhân, khoa bảng cho đất nước dưới thời phong kiến. Qua đó đã để lại cho Bắc Ninh ngày nay nhiều di sản văn hoá có giá trị trong đó có có hệ thống nhà thờ họ.
14 Nhiều nhà nghiên cứu đã quan tâm đến nhưng những kết quả đã công bố chưa được nghiên cứu một cách toàn diện về các chức năng của nhà thờ họ và sự biến đổi của nhà thờ họ ở Bắc Ninh. Qua tổng quan tình hình nghiên cứu, NCS đã điền dã, thu thập số liệu, phỏng vấn, điều tra về nhà thờ họ ở Bắc Ninh. Kết quả đạt được cho thấy nhà thờ họ ở Bắc Ninh có ba chức năng cơ bản: thờ cúng tổ tiên, giáo dục và sinh hoạt văn hoá cộng đồng dòng họ. Có thể thấy giá trị nổi bật của loại hình di tích nhà thờ họ gắn với văn hoá dòng họ và các danh nhân văn hoá của địa phương. Đây cũng nguồn tư liệu làm cơ sở nghiên cứu về các chức năng của nhà thờ họ trong truyền thống và những biến đổi trong giai đoạn hiện nay. Chương 2 BIẾN ĐỔI CHỨC NĂNG CỦA NHÀ THỜ HỌ Ở BẮC NINH 2.1. Chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong truyền thống 2.1.1. Chức năng thờ cúng tổ tiên Ngay từ buổi đầu khi các dòng họ định cư và phát triển trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh họ đã có ý thức xây dựng nơi cư trú đồng thời là nơi thờ cúng tổ tiên mang tính ổn định, bền vững. Điều này được chứng minh qua những giá trị văn hoá dòng họ lưu truyền như: sắc phong, gia phả, đồ thờ, nếp sống, gia phong, gia lễ, truyền thống văn hoá dòng họ - gia đình. Ở Bắc Ninh, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hình thành và phát triển dưới “vỏ bọc kiến trúc” là nhà thờ họ, trong lịch sử nó được hỗn dung các yếu tố văn hoá gia đình - dòng họ, tín ngưỡng dân gian, các hệ tư tưởng tôn giáo khác như Nho, Phật, Đạo giáo bổ sung cho văn hoá dòng họ ngày một hoàn chỉnh. Những dấu ấn của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở Bắc Ninh hình thành đậm nét từ thời Lê Sơ cho đến nay và đã ăn sâu vào tiềm thức người dân như một “tôn giáo” hay còn gọi là “Đạo Tổ tiên”, “Đạo Ông Bà”. 2.1.2. Chức năng giáo dục 2.1.2.1. Đạo lý uống nước nhớ nguồn Đạo lý uống nước nhớ nguồn là việc thể hiện những đức tính trong đạo lý làm người, thể hiện các mối quan hệ của con người với con người trong dòng tộc, và con người với tổ tiên của mình như cây có gốc, nước có nguồn, con người có tổ tông, ngàn đời nay vẫn thế. Đạo lý này được thể hiện rõ qua kết quả phỏng vấn 45/45 người thuộc các dòng họ khác
15 nhau ở Bắc Ninh đều cho rằng trong chức năng giáo dục truyền thống của nhà thờ họ thể hiện rất rõ đạo lý uống nước nhớ nguồn. Gia giáo trong gia đình và dòng họ: được hiểu là truyền thống giáo dục của các gia đình, dòng tộc, dòng họ bởi mỗi dòng họ tồn tại lâu đời thể hiện qua: Gia lễ, Quan lễ, Tang lễ, Gia phả, tộc phả. 2.1.2.3. Truyền thống khoa cử - văn học, tinh thần thượng võ Luôn đi đôi với truyền thống của những dòng họ khoa bảng. Ở Bắc Ninh, dù là dòng họ khoa bảng, danh nhân hay dòng họ thường dân cũng luôn xây dựng những tiêu chí của dòng họ về con đường khoa cử. Truyền thống hiếu học ở các dòng họ luôn được đặt lên hàng đầu trong truyền thống giáo dục, ngoài mục đích học hành đỗ đạt làm quan là để rạng danh truyền thống khoa bảng của dòng tộc, mà qua đó; truyền thống hiếu học của dòng họ cũng thể hiện khí tiết của người xưa truyền lại cho các con cháu hậu thế noi theo để phấn đấu có chỗ đứng trong xã hội và đóng góp cho nền học vấn nước nhà. 2.1.3. Chức năng sinh hoạt văn hoá cộng đồng dòng họ 2.1.3.1. Vinh danh, khuyến học, khuyến tài Nhà thờ họ là nơi diễn ra các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng dòng họ ở mỗi địa phương; trong các sinh hoạt văn hóa đó có các hoạt động liên quan đến việc vinh danh, khuyến học, khuyến tài những con cháu trong dòng họ khi ai đó đạt được những thành tích cao trong công việc và cuộc sống. 2.1.3.2. Trao truyền tri thức, kinh nghiệm, hỗ trợ cuộc sống Nhà thờ họ là căn nhà chung của họ tộc, những ngôi nhà thờ họ cũng là nơi diễn ra các sinh hoạt cộng đồng của các thế hệ con cháu trong dòng tộc. Trong những nhà thờ họ, dưới thời phong kiến ở một số nơi có truyền thống khoa bảng còn được dùng làm trường học chốn hương thôn. Những thầy đồ làng hoặc những vị quan của triều đình với phương châm “Tiến vi quan - thoái vi sư” (Khi trai trẻ thì phấn đấu làm quan trong triều, khi về già thì lui về quê dạy học) có thể sẽ lấy ngôi nhà thờ họ làm “trường” dạy học cho con cháu trong dòng tộc và con em các gia đình khác trong làng xã đến học. 2.1.3.3. Phong trào khuyến học Yêu cầu đặt ra đối với dòng họ khuyến học là mọi trẻ em trong độ tuổi đều được đến trường, không có trẻ phạm pháp, mắc vào các tệ nạn xã hội. Phấn đấu mỗi dòng họ có từ 45% gia đình hiếu học. Chu cấp một phần cho những gia đình khó khăn (nhà giúp nhà, trích quỹ khuyến học của dòng họ...) Tổ chức giáo dục truyền thống của dòng họ để các cháu tự hào, noi theo.
16 2.1.3.4. Kết nối, giao lưu, hội họp, giải trí. Cũng với tính chất cộng đồng, các ngôi nhà thờ họ ở các địa phương, làng xã là nơi để con cháu các gia đình trong họ dùng là nơi chốn để gặp gỡ, giao lưu kết nối tình thân trong họ, trong làng. Nhà thờ họ được dùng để con cháu trong họ tụ hội những dịp lễ tết, cũng là nơi để các họ tộc trong hương thôn giao lưu kết nối giữa các dòng họ trong làng trong xã. 2.2. Sự biến đổi chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay 2.2.1. Biến đổi chức năng thờ cúng 2.2.1.1. Biến đổi chức năng thờ cúng tổ tiên Ở các ngôi nhà thờ họ này, đối tượng thờ cúng vốn là Tổ tiên đã trở nên “Thánh hóa”, trở thành vị Thần trong tâm thức cộng đồng dòng họ và cộng đồng cư dân địa phương. Qua đó cho thấy sự biến đổi nhà thờ họ từ chức năng thờ cúng tổ tiến thành chức năng tâm linh là một quá trình thay đổi từ nhận thức của chủ thể văn hoá nhà thờ họ cùng với sự tác động của xã hội, từ đó dẫn đến quá trình phát triển yếu tố tâm linh trong nhà thờ họ, từ cái gốc ban đầu thờ tổ tiên trở thành ngôi nhà chung của dòng họ, là nơi sinh hoạt văn hoá tâm linh. Nhà thờ họ còn là nơi: Thờ ông tiền chủ, bà tiền chủ, thờ Tổ nghề, “Cải gia vi từ” với xu hướng biến đổi nhà thờ họ thành ngôi đền. 2.2.2. Biến đổi về chức năng giáo dục - Biến đổi đạo lý uống nước nhớ nguồn Đạo lý uống nước nhớ nguồn trong văn hoá nhà thờ họ ở Bắc Ninh biến đổi trong bối cảnh đô thị hoá đã dẫn đến hai phương thức thể hiện đạo lý phụng dưỡng Cha Mẹ, Ông Bà, chăm nom lễ nghi, hương khói với tổ tiên. 2.2.3. Biến đổi chức năng sinh hoạt văn hoá cộng đồng dòng họ Hiện nay một số họ được gọi là danh gia vọng tộc đang có xu hướng kết nối các chi, nhánh trên toàn quốc để thành lập một Hội đồng gia tộc rất qui mô, bề thế. Nhân sự của Hội đồng họ tộc thường bao gồm các vị trưởng tộc, trưởng chi, trưởng ngành… Các chức năng trong dòng họ bao gồm: Chức năng trưởng tộc, Chức năng của người phụ nữ trong dòng tộc. - Vinh danh, khuyến học, khuyến tài Ngày nay, sự phát triển mạnh mẽ của xã hội và quá trình hội nhập quốc tế của đất nước, việc vinh danh, khuyến học, khuyến tài đã có nhiều thay đổi theo xu thế chung. Những nghi thức, nghi lễ “vinh quy bái tổ” không còn và được chuyển biến sang hình thức hoạt động khác, mang tính tập thể và tập trung hơn. Vào mỗi dịp kỵ nhật Thuỷ tổ, tết nguyên đán…
17 các thành viên trong họ tộc ở khắp nơi trở về với dòng họ, tập trung ở nhà thờ họ gặp mặt, thăm hỏi, động viên và tổ chức các hoạt động văn hoá của dòng họ như: mừng thọ, tế tổ… Kết nối, giao lưu, hội họp, giải trí: Nhà thờ họ ở Bắc Ninh là nơi sinh hoạt văn hoá của dòng họ và cộng đồng. Nơi diễn ra các hoạt động văn hoá như: vinh danh, khuyến học, trao truyền tri thức, kết nối giao lưu, giải trí. Biến đổi thực hành nghi lễ trong sinh hoạt văn hoá ở nhà nhà thờ họ: Nghi lễ Hợp tự: là nghi lễ 5 đời tống giỗ, chôn thần chủ từ xưa đã là thông lệ. - Một số nghi lễ khác trong sinh hoạt văn hoá tâm linh ở nhà thờ họ:Lễ đầy tháng, đầy năm (Lễ Cúng Mụ). Lễ mừng thọ. Những vấn đề biến đổi văn hoá nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay cho thấy: Việc phục hồi việc họ là để phục hồi thuần phong mỹ tục cần phải có định hướng của các cấp chính quyền và trao đổi cùng chủ thể văn hoá nhà thờ họ xây dựng quy chế hoạt động trên cơ sở tôn trọng quy định được áp dụng cho mọi chủ thể, tất cả các công dân trong cùng mối quan hệ với cộng đồng, xã hội hay nhà nước đều phải tuân thủ pháp luật như nhau. Tiểu kết chương 2 Chức năng của nhà thờ họ ở Bắc Ninh trong tương quan với chức năng của nhà thờ họ ở nước ta có sự đồng nhất trong các chức năng truyền thống. Tuy nhiên, Bắc Ninh là vùng đất có những giá trị lịch sử - văn hoá truyền thống lâu đời, là vùng đất sản sinh ra nhiều giá trị văn hoá vật thể, phi vật thể, qua gương của nhiều anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá. Đặc biệt hơn nữa, đây là địa phương có truyền thống khoa bảng, đó cũng là cơ sở quan trọng nhất hình thành những dòng họ danh tiếng và những nhà thờ họ tiêu biểu ở nước ta. Bắc Ninh là địa phương đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về kinh tế - xã hội, quá trình đô thị hoá rất nhanh, sự phát triển từ xã lên phường, từ làng lên phố đã có tác động không nhỏ tới mọi mặt của đời sống xã hội của địa phương trong đó có nhà thờ họ. Sự biến đổi các chức năng nhà thờ họ là quá trình thay đổi, bổ sung các giá trị văn hoá mới, đời sống và sinh hoạt văn hoá gia đình - dòng họ trong bối cảnh hiện nay. Đó cũng là một xu thế tất yếu của xã hội Việt Nam hiện nay. Qua kết quả nghiên cứu các chức năng truyền thống và sự biến đổi các chức năng đã cung cấp cho luận án cơ sở khoa học làm tiền đề cho việc triển khai nội dung tiếp theo cần bàn luận về vấn đề nhà thờ ở Bắc Ninh hiện nay và trong tương lai.
18 Chương 3 BÀN LUẬN VỀ CHỨC NĂNG CỦA NHÀ THỜ HỌ Ở BẮC NINH HIỆN NAY 3.1. Những vấn đề đặt ra với chức năng nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay 3.1.1. Tác động cơ chế chính sách và quá trình công nghiệp hoá đối với nhà thờ họ ở Bắc Ninh hiện nay 3.1.1.1. Cơ chế, chính sách đối với nhà thờ họ Những cơ chế, chính sách mới đã phần nào tác động đến loại hình di tích nhà thờ họ ở Bắc Ninh. Từ việc đánh giá những giá trị văn hoá-lịch sử đã làm thay đổi diện mạo của một số dòng họ và nhà thờ họ. 3.1.1.2. Tác động của quá trình công nghiệp hoá, đô thị hoá đối với nhà thờ họ Xu thế công nghiệp hoá, đô thị hoá, còn có nhiều thay đổi trong làng xóm và các quan hệ xóm làng, họ tộc. Một số gia đình sản xuất trong làng nghề việc sử dụng thời gian kinh doanh, sản xuất đã ảnh hưởng đến các mối quan hệ gặp gỡ nhau, sự thân thiết giữa các gia đình đi vào tính khép kín, ít quan tâm đến nhau, thờ ơ với vụ việc của nhau… Nhiều dòng họ ở Bắc Ninh đã xây nhà thờ họ bề thế, tốn kém. 3.1.1.3. Tác động của đời sống kinh tế Bắc Ninh là thành phố trẻ nhưng có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh. Khi nền kinh tế thị trường phát triển, cơ cấu xã hội cũng có sự biến đổi theo, văn hoá dòng họ cũng chịu tác động và biến đổi theo. Những vấn đề tiêu cực, hệ luỵ khó lường làm mất đi những giá trị văn hoá truyền thống thay vào đó là sự tiếp nhận văn hoá lệch chuẩn, mối quan hệ giữa các thành viên trong dòng họ lỏng lẻo hơn, ích kỷ trong lối sống, nếp sống. Con cái không quan tâm chăm sóc cha mẹ, ông bà và ngược lại thế hệ đi trước dạy bảo con cháu không nghe theo; “trên bảo dưới không nghe, trên đe dưới không sợ”. Lối sống thiếu trách nhiệm, chạy theo kinh thế thị trường sẽ là tác nhân không nhỏ làm tổn hại đến văn hoá dòng họ và các chức năng của nhà thờ họ trong tương lai. 3.1.2. Chủ thế văn hoá đối với các chức năng của nhà thờ họ. Chủ thể văn hoá nhà thờ họ trong truyền thống đồng thời là người đặt nền móng và tiền đề cho sự hình thành và phát triển nhà thờ họ ở Bắc Ninh. Những dòng họ khoa bảng, dòng họ danh nhân có công trạng với đất nước, được triều