Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Sinh học: Vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- Sinh học 12 – trung học phổ thông

Chia sẻ: Dilysstran Dilysstran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:43

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là phân tích chương trình sinh thái học - sinh học 12 trung học phổ thông làm cơ sở để vận dụng kiến thức tiến hóa khi giảng dạy phần này. Phân tích các kiến thức tiến hóa có thể vận dụng để dạy học nội dung kiến thức sinh thái từ đó tìm ra mối quan hệ logic giữa kiến thức sinh thái học và kiến thức tiến hóa làm cơ sở vừa tổ chức học sinh lĩnh hội kiến thức sinh thái vừa qua đó rèn luyện các kĩ năng tư duy.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Sinh học: Vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- Sinh học 12 – trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI THỊ SINH VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM TIẾN HÓA ĐỂ TỔ CHỨC DẠY HỌC SINH THÁI HỌC - SINH HỌC 12 – TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC HÀ NỘI – 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI THỊ SINH VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM TIẾN HÓA ĐỂ TỔ CHỨC DẠY HỌC SINH THÁI HỌC – SINH HỌC 12- TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN SINH HỌC) Mã số: 60 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. Đinh Quang Báo HÀ NỘI – 2016
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, phòng Sau đại học và các thầy giáo, cô giáo trong trƣờng Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi đƣợc học tập nghiên cứu trong suốt khóa học. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong nhà trƣờng đã truyền thụ cho tôi vốn kiến thức vô cùng quý báu để tôi có thể hoàn thành tốt đề tài và làm giàu thêm hành trang kiến thức trên con đƣờng sự nghiệp của mình. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và thành kính tới thầy giáo GS. TS. Đinh Quang Báo đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin gửi lời chân thành cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn Sinh học tại trƣờng trung học phổ thông Đan Phƣợng, huyện Đan Phƣợng, thành phố Hà Nội, cùng các thầy cô giáo tham gia cộng tác đã nhiệt tình tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực nghiệm sƣ phạm. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình đã luôn tạo điều kiện, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, tháng10 năm 2016 Tác giả Bùi Thị Sinh i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 CLTN Chọn lọc tự nhiên 2 ĐC Đối chứng 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 HST Hệ sinh thái 6 NL Năng lực 7 QT Quần thể 8 QX Quần xã 9 SGK Sách giáo khoa 10 SQ Sinh quyển 11 SV Sinh vật 12 THPT Trung học phổ thông 13 TN Thực nghiệm 14 VD Ví dụ ii
MỤC LỤC Lời cảm ơn .................................................................................................................................. i Danh mục chữ viết tắt ............................................................................................................... ii Danh mục các bảng ................................................................................................................... v Danh mục các sơ đồ, hình vẽ, biểu đồ ..................................................................................... v MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI.............................. .7 1.1. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài. ....................................................... .7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu và dạy học sinh thái trên thế giới ...................................... .7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu và dạy học sinh thái ở Việt Nam ....................................... .7 1.2. Cơ sở lí luận của đề tài.........................................................................................9 1.2.1.Cơ sở về lí luận dạy học…………………………………….............................9 1.2.2. Mối quan hệ giữa tiến hóa và sinh thái học…...................….................…...11 1.2.3. Ý nghĩa của việc vận dụng quan điểm tiến hóa để giải thích các vấn đề của sinh thái...................................................………......................................................13 1.2.4. Dạy học sinh thái để rèn luyện năng lực tƣ duy..............................................22 1.3. Cơ sở thực tiễn…………………………………...........................................…28 1.3.1. Thực trạng việc vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- Sinh học 12 hiện nay.........................................................................................28 1.3.2. Thực trạng về chất lƣợng kiến thức sinh thái, tiến hóa của HS......................31 Kết luận chƣơng 1 ................................................................................................................... 33 CHƢƠNG 2. VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM TIẾN HÓA ĐỂ TỔ CHỨC DẠY HỌC SINH THÁI HỌC – SINH HỌC 12 – THPT..............................................34 2.1. Phân tích cấu trúc nội dung chƣơng trình phần tiến hóa Sinh học 12 – trung học phổ thông............................................................................................................34 2.2. Phân tích cấu trúc nội dung chƣơng trình phần sinh thái - Sinh học 12 – trung học phổ thông....................................................................................................36 2.3. Vận dụng kiến thức đã có về tiến hóa để tổ chức học sinh lĩnh hội kiến thức sinh thái học.............................................................................................................37 2.3.1. Các mục tiêu vận dụng quan điểm tiến hóa....................................................37 2.3.2.Yêu cầu khi vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học phần sinh thái iii
hoc............................................................................................................................47 2.3.2.1. Yêu cầu đối với GV.....................................................................................47 2.3.2.2. Yêu cầu đối với HS......................................................................................47 2.4.Quy trình vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học phần sinh thái hoc.47 2.5. Xây dựng câu hỏi, bài tập phát huy tính tích cực của HS để tổ chức dạy học vận dụng kiến thức tiến hóa tìm hiểu kiến thức sinh thái học.........................................49 2.5.1 . Cấu trúc của câu hỏi, bài tập..........................................................................49 2.5.2. Các nguyên tắc xây dựng câu hỏi , bài tập.......................................................50 2.5.3. Yêu cầ u sƣ pha ̣m của câu hỏi, bài tập............................................................51 2.5.4. Quy triǹ h xây dƣ̣ng câu hỏi , bài tập theo hƣớng phát huy tính tích cực của HS để tổ chức dạy học vận dụng kiến thức tiến hóa tìm hiểu kiến thức sinh thái học.............................................................................................................................52 2.6. Một số giáo án chƣơng thực nghiệm theo hƣớng nghiên cứu............................55 Kết luận chƣơng 2 ................................................................................................................... 55 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................................................................ 56 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sƣ phạm ........................................................ 56 3.1.1. Mục đích thực nghiệm....................................................................................56 3.1.2.Nhiệm vụ thực nghiệm ....................................................................................56 3.2. Tổ chức thực nghiệm ....................................................................................................... 56 3.2.1. Chon trƣờng, chọn lớp...................................................................................56 3.2.2. Bố trí thực nghiệm..........................................................................................57 3.2.3. Các bƣớc nghiên cứu.......................................................................................58 3.2.4. Xử lí số liệu.....................................................................................................59 3.3. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................60 3.3.1. Phân tích định lƣợng các bài kiểm tra.............................................................60 3.3.2. Phân tích định tính các bài kiểm tra................................................................65 3.3.3. Đánh giá định tính về sự tiến bộ tƣ duy.........................................................66 Kết luận chƣơng 3.................................................................................................................67 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................................... 68 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................................... 70 PHỤ LỤC......................................................................................................................... .......72 iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Kết quả khảo sát việc sử dụng phƣơng pháp dạy học của GV.................29 Bảng 1.2. Điều tra GV về kiến thức tiến hóa có liên quan đến các lĩnh vực kiến thức khác...........................................................................................................................30 Bảng 1.3. Kết quả điều tra vận dụng quan điểm tiến hóa để dạy học sinh thái học.............................................................................................................................31 Bảng 1.4. Kết quả điều tra hứng thú của HS khi học sinh thái học..........................32 Bảng 2.1. Các đại địa chất và sinh vật tƣơng ứng....................................................43 Bảng 3.1 Thành phần điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm..............................60 Bảng 3.2. Số liệu kết quả các bài kiểm tra...............................................................61 Bảng 3.3. Phân phối tần số, tần suất và tần suất tích lũy của các bài kiểm tra........62 Bảng 3.4. Phần trăm số HS đạt điểm yếu, kém, trung bình(TB), khá, giỏi..............64 Bảng 3.5. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng.....................................................65 v
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 1.1. Sơ đồ logic cấu trúc nội dung phần Sinh thái học THPT....................... 36 Sơ đồ 2.1. Quy trình vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học phần sinh thái học.............................................................................................................................48 Hình 1.1.Tỉ lệ phần trăm về việc học tiến hóa và sinh thái....................................32 Hình 3.1. Đồ thị đƣờng lũy tích bài kiểm tra 1.........................................................62 Hình 3.2. Đồ thị đƣờng tích lũy bài kiểm tra 2........................................................63 Hình 3.3. Đồ thị đƣờng tích lũy bài kiểm tra 3........................................................63 Hình 3.4. Đồ thị đƣờng tích lũy bài kiểm tra 4........................................................63 Biểu đồ 3.1. Tỉ lệ các bài kiểm tra ............................................................................64 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hiện nay Sự phát triển kinh tế - xã hội trong kỷ nguyên toàn cầu hóa đã đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Mục tiêu giáo dục ở nƣớc ta không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức, kỹ năng mà còn quan tâm tới tạo hứng thú, bồi dƣỡng năng lực sáng tạo, cách giải quyết vấn đề. Theo W. B. Yeats: “Giáo dục không nhằm mục tiêu nhồi nhét kiến thức mà là thắp sáng niềm tin”. Đặc biệt là ngƣời học phải đạt bốn mục tiêu mà UNESCO đƣa ra: “Học để hiểu, Học để làm, Học để hợp tác, cùng chung sống và Học để làm ngƣời”. Muốn vậy, giáo dục nƣớc ta phải đổi mới mạnh mẽ, sâu sắc, toàn diện nhằm nâng cao chất lƣợng giáo dục. Luật Giáo dục năm 2005 điều 28.2 cũng đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS”. Trong “thƣ gửi các thầy giáo, cô giáo, các bậc cha mẹ và các em HS, sinh viên nhân ngày nhà giáo Việt Nam 20-11-2007”, Bộ trƣởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Thiện Nhân đã nhắn gửi: “Trong thế kỷ 21 của hội nhập và cạnh tranh toàn cầu, của xã hội thông tin và kinh tế tri thức, thời gian là tài nguyên vô giá, không tái tạo được… Hãy làm sao mỗi giờ các em tới trường là một giờ khám phá, nhận thức được nhanh, sâu sắc thế giới tự nhiên, cuộc sống văn hóa, lịch sử dân tộc và nhân loại”. Đổi mới phƣơng pháp dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động của HS, tạo ra sản phẩm giáo dục là con ngƣời chủ động, tích cực, sáng tạo, gắn học tập với lao động sản xuất, có sức cạnh tranh trong thời đại mà thông tin, công nghệ và kinh tế bùng nổ nhƣ hiện nay là mục tiêu chiến lƣợc, là nhu cầu bức thiết mà nghành giáo dục hiện nay đang nỗ lực đạt đƣợc. Đổi mới mục tiêu, nội dung, chƣơng trình sách giáo khoa qui định sự đổi mới phƣơng pháp dạy học: Hiện nay mục tiêu của môn sinh là cung cấp hệ thống kiến thức khoa học cho HS, hình thành và rèn luyện cho HS các năng lực cần thiết của 1
ngƣời lao động mới. Từ đó nội dung và chƣơng trình sách giáo khoa cũng thay đổi để phù hợp với mục tiêu dạy học. Kiến thức cơ bản đƣợc trình bày dƣới nhiều hình thức đa dạng, thuận lợi cho GV tổ chức các hoạt động lĩnh hội tri thức cho HS. 1.2. Xuất phát từ vai trò của dạy học tích hợp Quan điểm của Ban chỉ đạo đổi mới chương trình, sách giáo khoa sau 2015 cho rằng: Dạy học tích hợp đƣợc hiểu là GV tổ chức để HS huy động đồng thời kiến thức, kỹ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập, thông qua đó lại hình thành những kiến thức, kỹ năng mới, từ đó phát triển những năng lực cần thiết . Nhƣ vậy, dạy học tích hợp có thể hiểu đó là một quan điểm dạy học nhằm hình thành và phát triển ở HS những năng lực cần thiết, qua đó trở thành một ngƣời công dân có trách nhiệm, một ngƣời lao động có năng lực. Dạy học tích hợp đòi hỏi việc học tập ở nhà trƣờng phổ thông phải đƣợc gắn với các tình huống của cuộc sống sau này mà HS có thể phải đối mặt và chính vì thế nó trở nên có ý nghĩa đối với HS. Nhƣ vậy, dạy học tích hợp sẽ phát huy tối đa sự trƣởng thành và phát triển cá nhân mỗi HS, giúp các em thành công trong vai trò ngƣời chủ gia đình, ngƣời công dân, ngƣời lao động tƣơng lai. Theo GS.TS Đinh Quang Báo, thực tiễn và lí luận đã đúc kết một trong những điều kiện đảm bảo thành công của tất cả các kiểu bài lên lớp là sử dụng các kiến thức từ các bài đã học và từ các môn học khác là yêu cầu sƣ phạm quan trọng trong dạy học sinh học. 1.3. Xuất phát từ đặc điểm của kiến thức phần sáu Tiến hóa và phần bảy Sinh thái học – sinh học 12. Nội dung chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Sinh học thể hiện các quan điểm sinh thái và tiến hóa. Các kiến thức Sinh học trong chƣơng trình trung học phổ thông đƣợc trình bày theo các cấp tổ chức sống, từ các hệ nhỏ đến các hệ trung lên các hệ lớn: tế bào cơ thể QT QX sinh quyển, chƣơng trình Sinh học 12 là lớp cuối cấp chủ yếu đề cập đến cấp độ cơ thể trở lên. Điều này phù hợp với một đặc điểm của sinh học hiện đại là dựa trên lí thuyết về các cấp độ tổ chức của sự sống, xem giới hữu cơ nhƣ những hệ thống có cấu trúc, gồm các thành phần tƣơng tác với nhau và với môi trƣờng. Mỗi hệ lớn lại gồm những hệ nhỏ, mỗi hệ nhỏ lại 2
gồm những hệ nhỏ hơn. Giữa các hệ nhỏ với nhau, giữa các hệ nhỏ với hệ lớn, giữa các hệ lớn với môi trƣờng đều có những mối quan hệ tƣơng tác phức tạp, tạo nên những đặc trƣng của mỗi cấp tổ chức. Chƣơng trình giáo dục phổ thông môn Sinh học thể hiện mối liên quan về kiến thức giữa các phân môn, các vấn đề có quan hệ mật thiết nhƣ: giữa tế bào học, sinh lí học, sinh thái học, di truyền học và tiến hóa. Sự phát triển mạnh mẽ của sinh thái học tập trung chủ yếu vào hai thập kỷ đầu của thế kỷ 20, nhƣng hầu hết sự tiến bộ của sinh thái học đạt đƣợc trong khoảng 60 năm qua (từ 1920 đến nay). Vào khoảng giữa những năm 1920, sinh thái cá thể đã phát triển cao hơn thành sinh thái học QT và sinh thái học QX. Nhiệm vụ cơ bản của sinh thái học QT và sinh thái học QX là nghiên cứu sự tƣơng tác qua lại giữa các sinh vật với ngoại cảnh và quá trình hình thành các mối liên hệ đó. Để giải quyết những nhiệm vụ trên đây, sinh thái học QT và sinh thái học QX phải nghiên cứu các nội dung: (1) khả năng thích nghi của cơ thể sinh vật với ngoại cảnh, (2) các mối liên hệ trong loài và cấu trúc đặc trƣng của QT ứng với phƣơng thức sinh sống, (3) phƣơng thức sinh sản và phát tán, (4) quy luật hình thành QX thông qua những mối quan hệ khác loài, (5) quan hệ giữa QX và ngoại cảnh.... Sinh quyển là lớp vỏ của trái đất chứa sự sống - đó là tập hợp các HST trên bề mặt trái đất.Vậy sự sống trên trái đất phát triển nhƣ là sự tổng hợp các mối liên hệ qua lại giữa các cơ thể sống, đảm bảo cho các yếu tố có nguồn gốc sinh vật tạo thành dòng liên tục trong quá trình trao đổi vật chất. Nhƣ vậy, trong kiến thức về tiến hóa đƣợc tích hợp rất nhiều trong kiến thức sinh thái. Chƣơng trình Sinh học 12, kiến thức tiến hóa đƣợc giảng dạy trƣớc kiến thức sinh thái, Do đó, việc vận dụng tiếp cận tiến hóa để rèn năng lực tƣ duy sinh thái là cần thiết và khả thi hiện nay. Đó chính là các lí do chúng tôi chọn đề tài: “Vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- sinh học 12 – trung học phổ thông”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu những phƣơng pháp vận dụng quan điểm tiến hóa để rèn luyên năng lực tƣ duy kiến thức sinh thái, nhằm tổ chức cho HS lĩnh hội một số kiến thức sinh thái, nhằm nâng cao chất lƣợng dạy và học kiến thức sinh thái, củng cố vững 3
chắc kiến thức tiến hóa cho HS, vận dụng kiến thức để giải quyết các tình huống thực tế có liên quan. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài. 3.2. Phân tích chƣơng trình sinh thái học - sinh học 12 trung học phổ thông làm cơ sở để vận dụng kiến thức tiến hóa khi giảng dạy phần này. 3.3. Phân tích các kiến thức tiến hóa có thể vận dụng để dạy học nội dung kiến thức sinh thái từ đó tìm ra mối quan hệ logic giữa kiến thức sinh thái học và kiến thức tiến hóa làm cơ sở vừa tổ chức học sinh lĩnh hội kiến thức sinh thái vừa qua đó rèn luyên các kĩ năng tƣ duy. 3.4. Thiết kế các câu hỏi, bài tập để tổ chức học sinh vận dụng kiến thức tiến hóa tìm hiểu nội dung sinh thái học. 3.5. Xác định các phƣơng pháp, phƣơng tiện để vận dụng tiến hóa vào rèn năng lực tƣ duy sinh thái. 3.6. Thiết kế mẫu giáo án để dạy các bài thuộc phần sinh thái, sinh học 12, trung học phổ thông. 3.7. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá hiệu quả vận dụng kiến thức tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học. 4. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu Phƣơng pháp dạy học sinh học. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- sinh học 12- trung học phổ thông. 5. Giả thuyết nghiên cứu Nếu xây dựng đƣợc logic quan hệ giữa nội dung tiến hóa và sinh thái học để tổ chức HS vận dụng phần kiến thức tiến hóa học nội dung sinh thái (Sinh học 12) sẽ giúp HS vừa nắm vững kiến thức sinh thái, vừa củng cố vững chắc kiến thức tiến hóa, vừa phát huy năng lực tƣ duy của HS. 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 4
Các khảo sát và thực nghiệm sƣ phạm đƣợc tiến hành tại một số lớp 12 Trƣờng THPT Đan Phƣợng- Thành phố Hà Nội. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu: Luận văn có sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau: 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận Thứ nhất: Nghiên cứu về chủ chƣơng đƣờng lối lãnh đạo của Đảng và Nhà nƣớc trong công tác giáo dục, các tài liệu về lí luận dạy học, các công trình cải tiến phƣơng pháp dạy học hƣớng vào việc tổ chức các hoạt động học tập của HS, các tƣ liệu sách báo có liên quan đến đề tài. Thứ hai: Nghiên các khái niệm, đặc điểm của năng lực tƣ duy, các phƣơng pháp phát triển năng lực tƣ duy, dạy học tích hợp. Thứ ba: Nghiên cứu nội dung kiến thức tiến hóa, sinh thái trong chƣơng trình Sinh học 12- trung học phổ thông. Thứ tư: Nghiên cứu khả năng vận dụng kiến thức tiến hóa để tổ chức hoạt động dạy học sinh thái. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực trạng - Điều tra thực trạng về khả năng vận dụng kiến thức tiến hóa trong dạy học phần sinh thái bằng phiếu hỏi, hồ sơ dạy học của giáo viên. - Điều tra chất lƣợng học tập của HS thông qua phiếu điều tra, vở ghi của HS. 7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm. * Mục đích: Nhằm thu thập số liệu và xử lý bằng toán học thống kê, xác định chỉ tiêu đo lƣờng và đánh giá chất lƣợng vận dụng tiếp cận tiến hóa để dạy học sinh thái. * Phƣơng pháp thực nghiệm: - Có đối chứng song song: Thiết kế giáo án cho lớp TN và lớp ĐC. - Tổ chức thực nghiệm tại trƣờng THPT: + Chọn các trƣờng thực nghiệm: Các trƣờng thực nghiệm có các điều kiện tƣơng đƣơng nhau + Chọn GV thực nghiệm: GV dạy lớp TN cũng là GV dạy lớp ĐC. + Đối tƣợng thực nghiệm: HS lớp 12 THPT. 5
+ Bố trí thực nghiệm: Lớp TN và lớp ĐC có kết quả học tập tƣơng đƣơng nhau, tiến hành thực nghiệm song song. + Tiến hành thực nghiệm: Quá trình TN đƣợc tiến hành ở học kì I năm học 2015- 2016. + Ở lớp ĐC, giáo án đƣợc thiết kế với các nội dung tuần tự theo nhƣ sách giáo khoa . + Ở lớp TN, giáo án đƣợc thiết kế theo hƣớng vận dụng quan điểm tiến hóa để dạy học sinh thái. + Xây dựng hệ thống câu hỏi đánh giá chung cho cả lớp TN và lớp ĐC. + Phân tích, xử lý và thống kê số liệu thực nghiệm. 7.4. Phương pháp xử lý thông tin Xử lý thống kê toán học kết quả thực nghiệm, đƣa ra những kết quả phân tích định tính, định lƣợng từ đó rút ra kết luận cho đề tài. 8. Những đóng góp mới của đề tài 8.1. Phân tích đƣợc kiến thức tiến hóa tích hợp trong phần sinh thái. 8.2 . Kết quả điều tra thực trạng dạy học kiến thức tiến hóa, sinh thái, là tƣ liệu giúp cơ quan quản lý giáo dục có số liệu chỉ đạo đổi mới phƣơng pháp dạy học. 8.3. Phân tích hệ thống hóa kiến thức phần tiến hóa, sinh thái từ đó đề xuất biện pháp vận dụng quan điểm tiến hóa để dạy học sinh thái. 8.4. Đề xuất các biện pháp cụ thể tổ chức vận dụng quan điểm tiến hóa để dạy học sinh thái theo hƣớng phát huy tính tích cực của HS. 8.5.Qua thực nghiệm khẳng định vai trò việc vận dụng quan điểm tiến hóa để dạy học sinh thái. 8.6. Xây dựng mẫu giáo án theo hƣớng nghiên cứu đề tài luận văn. 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn đƣợc trình bày theo 3 chƣơng: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài; Chương 2: Vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức dạy học sinh thái học- sinh học 12 – trung học phổ thông. Chương 3: Thực nghiệm sƣ phạm. 6
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài 1.1.1. Tình hình nghiên cứu và dạy học sinh thái trên thế giới. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về dạy học sinh thái trên thế giới, có thể điểm ra nhƣ: - B.P. Êxipôp (1971), “Những cơ sở lý luận dạy học”. - Ko-dơ-lô-va-T.A (1978) với công trình “Các biện pháp sư phạm dạy HS lớp cuối cấp về mối quan hệ giữa sự kiện và lý thuyết”. - Anataxo L.P trong (1981).“Công tác độc lập của học sinh về sinh học đại cương”. - Gerhard Dietrich, Marfred Ackerman, Christa Hocke (1984), “Phương pháp dạy học sinh học”. - Odum P.E (1978), Cơ sở sinh thái học (Phạm Bình Quyền, Hoàng Kim Nhuệ, Lê Vũ Khôi, Mai Đình Yên dịch)[17]. - Phu-rơ-man A.E (1980), Quan niệm biện chứng về sự phát triển trong sinh học hiện đại (Trần Bá Hoành dịch), NXB Giáo dục, Hà Nội[18]. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu và dạy học sinh thái ở Việt Nam Ở Việt Nam có nhiều tài liệu nghiên cứu về phƣơng pháp dạy học sinh học trong đó có đề cập đến phƣơng pháp dạy học kiến thức sinh thái, nhƣ: - Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2000) ;“Lí luận dạy học sinh học phần đại cƣơng”[2]. - Trần Bá Hoành (Chủ biên), Trịnh Nguyên Giao (2007), “Giáo trình đại cƣơng phƣơng pháp dạy học Sinh học” [7]. - Nguyễn Kim Hồng, Lê Bá Huy, Phạm Xuân Hậu, Nguyễn Đức Vũ, Đàm Nguyễn Thùy Dƣơng (2002) ,“Giáo dục môi trƣờng” [10]. - Đinh Quang Báo(1995),“Dạy học ở trường phổ thông theo hướng hoạt động hóa người học”[3]. Những tài liệu trên đã bƣớc đầu làm cơ sở cho phƣơng pháp dạy kiến thức tiến hóa và sinh thái học. 7
Mặt khác, sinh thái học là môn khoa học đƣợc chính thức đƣa vào dạy học trong chƣơng trình sinh học THPT từ năm 1991. Đã có nhiều nghiên cứu về đổi mới phƣơng pháp dạy học sinh thái học – THPT theo hƣớng phát huy tính tích cực, sáng tạo của ngƣời học. Có thể điểm ra sau đây những luận án, luận văn đã bảo vệ thành công liên quan đến đề tài nghiên cứu của chúng tôi nhƣ: Luận án tiến sỹ của tác giả Dƣơng Tiến Sỹ (1998),” Giáo dục bảo vệ môi trường qua giảng dạy Sinh thái học lớp 11 ở trường trung học phổ thông Việt nam”[20]. Luận văn thạc sỹ của tác giả Đỗ Thị Hà (2002): “Sử dụng tiếp cận hệ thống hình thành các khái niệm sinh thái học trong chương trình sinh học lớp 11 trung học phổ thông”. Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Thị Cẩm Khuê (2015): Phát triển năng lực học tập cho học sinh trong dạy học “phần 7: sinh thái học ”- Sinh học 12, trung học phổ thông bằng phương pháp giải quyết vấn đề. Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Thị Thu Hiền (2011), “Vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học sinh chương I, II phần sinh thái học sinh học 12 THPT”. Luận văn thạc sỹ của tác giả Trƣơng Đức Kiên (2001),” Sưu tầm và sử dụng tư liệu về đặc điểm thích nghi của sinh vật để tích cực hóa hoạt động học tập của HS trong qúa trình dạy học sinh học ở phổ thông”. Luận văn thạc sỹ của tác giả Bùi Thị Phƣợng (2001), “Sử dụng câu hỏi để tổ chức học sinh tự lực nghiên cứu sách giáo khoa trong giảng dạy sinh thái học -11”. Luận văn thạc sỹ của tác giả Lê Thanh Oai (2003),” Sử dụng câu hỏi bài tập để tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học Sinh thái học 11 - Trung học phổ thông”. Nhìn chung các tác giả đã đề cập đƣợc các nội dung sinh thái học một cách có hệ thống, có mối liên quan logic chặt chẽ. Các tác giả cũng đã đề xuất và áp dụng một số phƣơng pháp dạy học tích cực để tăng tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh đồng thời góp phần nâng cao chất lƣợng dạy và học sinh thái học ở trƣờng phổ thông. Ngoài ra, cũng có một số luận văn thạc sĩ khoa học nghiên cứu mối quan hệ giữa lí luận tiến hóa và sinh thái học để vận dụng dạy học tích hợp giữa nội dung tiến hóa và nội dung sinh thái nhƣ: Luận văn thạc sỹ của tác giả Tạ Thị Thu (2009), “Vận dụng tiếp cận hằng số sinh học trong dạy học sinh thái học quần thể, quần xã, sinh quyển - Sinh học 12 – THPT”. 8
Tóm lại, các nghiên cứu trên đã đi sâu phân tích các dấu hiệu bản chất để hình thành các khái niệm sinh thái học, đã phân tích một cách có hệ thống những đặc trƣng cơ bản của các cấp tổ chức sống trên cơ thể (QT, QX, SQ), đã đề xuất những phƣơng pháp và biện pháp để tăng tính tích cực của học sinh trong dạy học sinh thái học, đã tích hợp giáo dục môi trƣờng vào nội dung bài học từ đó nâng cao ý thức, trách nhiệm của học sinh đối với công tác bảo vệ môi trƣờng và phát triển bền vững. Những thành công này của các tác giả sẽ đƣợc chúng tôi kế thừa trong luận văn của mình. Tuy nhiên, việc nghiên cứu phƣơng pháp dạy học sinh thái đã đƣợc chú ý nhƣng còn rất hạn chế. Việc phân tích các kiến thức tiến hóa có thể vận dụng để dạy học sinh thái để từ đó tìm ra mối quan hệ logic giữa kiến thức sinh thái học và tiến hóa chƣa đƣợc nghiên cứu rộng rãi. Hƣớng nghiên cứu xây dựng logic quan hệ giữa nội dung tiến hóa và sinh thái học để phát huy năng lực tƣ duy là một định hƣớng mới. Vì vậy, chúng tôi xin tiếp thu và kế thừa những thành công đó để vận dụng vào giải quyết đề tài của mình. 1.2. Cơ sở lí luận 1.2.1. Cơ sở về lí luận dạy học. 1.2.1.1. Phương pháp dạy học[2], [4]. Trong đề án đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, năm 2013 cũng đã chỉ rõ nhiệm vụ và giải pháp: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp dạy và học theo hƣớng khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của ngƣời học, tập trung dạy cách học, cách nghĩ và tự học, theo phƣơng châm “giảng ít, học nhiều”. Chuyển quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo. Bồi dƣỡng khát vọng học tập suốt đời”[2]. - Đổi mới phƣơng pháp là một quá trình liên tục phát huy, kế thừa những tinh hoa của giáo dục truyền thống và tiếp thu có chọn lọc những phƣơng pháp hiện đại trên thế giới. - Cần khuyến khích sự phong phú đa dạng của các phƣơng pháp cũng nhƣ là sự phong phú đa dạng của các ý tƣởng. 9
- Trọng tâm của việc đổi mới phƣơng pháp dạy học hiện nay là hƣớng vào ngƣời học. - Cái đích cuối cùng của việc đổi mới phƣơng pháp là nâng cao hiệu quả của quá trình dạy học. - Học là hiểu, ghi nhớ, liên hệ, áp dụng. Ngƣời HS giỏi là ngƣời HS có tƣ duy tốt chứ không phải ngƣời HS chỉ biết thuộc bài. - Ngƣời GV giỏi không phải là cho HS biết nhiều kiến thức mà là dạy cho HS biết cách tƣ duy, biết cách sử dụng những kiến thức vào các tình huống mới, vào đời sống thực tế. - GV chỉ dạy tốt khi có sự đồng cảm với HS. - Những điều kiện để HS học tập có hiệu quả là sức khỏe, vốn kiến thức, khả năng ghi nhớ, khả năng tƣ duy sáng tạo, phƣơng pháp học tập, điều kiện cơ sở vật chất phục vụ cho học tập, có thầy giỏi. Hiện nay, chúng ta đang thực hiện đổi mới chƣơng trình và SGK phổ thông mà trọng tâm là đổi mới PPDH. Chỉ có đổi mới căn bản PP dạy và học thì mới có thể tạo đƣợc sự đổi mới thực sự trong giáo dục, mới có thể đào tạo lớp ngƣời năng động, sáng tạo. 1.2.1.2. Một số xu hướng đổi mới phương pháp dạy học[3] - Phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học. Chuyển trọng tâm hoạt động từ GV sang HS. Chuyển lối học từ thông báo tái hiện sang tìm tòi khám phá. - Cá thể hóa việc dạy học. - Sử dụng tối ƣu các phƣơng tiện dạy học đặc biệt là tin học và công nghệ thông tin. - Tăng cƣờng khả năng vận dụng kiến thức vào đời sống. Chuyển từ lối học nặng về ghi nhớ kiến thức sang lối học coi trọng việc vận dụng kiến thức. - Cải tiến việc kiểm tra - đánh giá theo xu hƣớng không chỉ đánh giá nắm vững kiến thức của học sinh, mà quan trọng hơn là năng lực vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề lý thuyết và thực tiễn. - Phục vụ ngày càng tốt hơn hoạt động tự học và phƣơng châm học suốt đời. - Gắn dạy học với nghiên cứu khoa học với mức độ ngày càng cao (theo sự phát triển của HS, theo cấp học, bậc học). 10
1.2.1.3. Dạy học hướng vào người học[2],[7] Cách gọi khác: “Dạy học lấy HS làm trung tâm”. “Dạy học hƣớng tập trung vào HS”. Sau đây là một số nội dung cơ bản của tƣ tƣởng dạy học hƣớng vào ngƣời học : - Mục đích dạy học vì sự phát triển nhiều mặt của HS : * Coi trọng lợi ích, nhu cầu, hứng thú của ngƣời học. * Phát huy cao nhất các năng lực tiềm ẩn của ngƣời học. * Hình thành cho ngƣời học phƣơng pháp học tập khoa học, năng lực sáng tạo, khả năng thích ứng với môi trƣờng… - Phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học. - GV không chỉ truyền đạt kiến thức mà quan trọng hơn là tổ chức ra những tình huống học tập kích thích trí tò mò, tƣ duy độc lập, sáng tạo của HS, hƣớng dẫn HS học tập. - Ngƣời học đƣợc tham gia vào quá trình đánh giá, tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau. 1.2.1.4. Dạy học bằng hoạt động của người học[4]. Nội dung cơ bản của xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp này là tạo mọi điều kiện cho HS hoạt động càng nhiều càng tốt. Theo lối dạy học cũ, hoạt động của thầy chiếm phần lớn thời gian trên lớp. Trò chủ yếu ngồi nghe một cách thụ động, rất ít khi tham gia vào hoạt động chung của lớp. Trò ít đƣợc phát biểu, càng rất ít khi đƣợc thắc mắc, hỏi thầy những điều không hiểu hay chƣa đƣợc rõ. Ngƣời ta đã tìm cách làm giảm thời gian hoạt động của thầy và tăng thời gian hoạt động của trò trong một tiết học. Với cách tiếp cận đó, thực chất của dạy học bằng hoạt động của ngƣời học là chuyển từ thầy nặng về truyền đạt, trò tiếp thu một cách thụ động sang lối dạy mới, trong đó vai trò chủ yếu của thầy là tổ chức, hƣớng dẫn hoạt động, trò chủ động tìm kiếm, phát hiện ra kiến thức. Đối với nội dung sinh thái, nhƣ đã trình bày, nó chứa đựng các kiến thức sinh học khác, trong đó có kiến thức tiến hóa mà HS đã học. Do đó việc vận dụng quan điểm tiến hóa để tổ chức HS lĩnh hội kiến thức sinh thái là điều cần thiết và mang lại hiệu quả cao trong quá trình giảng dạy. 1.2.2. Mối quan hệ giữa tiến hóa và sinh thái học. 11
Sinh thái học là khoa học nghiên cứu những điều kiện tồn tại của sinh vât trong mối tƣơng tác về mọi mặt giữa các sinh vật với nhau, và giữa các sinh vật ấy với môi trƣờng. Theo quan điểm truyền thống, sinh thái học bao gồm những nội dung cơ bản sau: sinh thái học cá thể, sinh thái học quần thể, sinh thái học quần xã và hệ sinh thái[14]. Mọi hệ sống đều có khả năng tái sinh kế tục thế hệ. Cơ thể sống đƣợc sinh ra vừa mang các đặc điểm của thế hệ trƣớc, vừa mang những đặc điểm mới mà ở bố mẹ không có. Chính đặc điểm bảo thủ và mềm dẻo của di truyền đã làm cho sinh vật không những thích nghi với môi trƣờng sống quen thuộc mà còn trở nên phong phú và đa dạng, tạo nguyên liệu cho quá trình tiến hóa[23]. Tiến hóa đảm nhận quá trình hình thành loài mới và các nhóm đơn vị phân loại trên loài, tạo ra hàng triệu loài sinh vật nhƣ ngày nay. Trong lịch sử tiến hóa, số loài tồn tại cho đến ngày nay ít hơn rất nhiều số loài đã từng có mặt trên trái đất. Quá trình lịch sử lâu dài nhiều loài đã đƣợc hình thành nhƣng giờ đây chỉ còn là hóa thạch. Những loài còn tồn tại đến ngày nay đang sống và không ngừng tiến hóa. Chúng gắn bó với nhau trong các mối quan hệ sinh thái: quan hệ giữa sinh vật với sinh vật, giữa sinh vật với môi trƣờng[23]. Tiến hoá là chủ đề bao trùm toàn bộ sinh học, nó kết hợp tất cả các lĩnh vực sinh học dƣới một phạm trù lí thuyết chung. Sinh thái học đƣợc xem là tích hợp các khoa học sinh học, là vấn đề tổng hợp phức tạp. Với đặc trƣng nhƣ vậy, sự phát triển của sinh thái học phải dựa trên cơ sở của sự ra đời các khoa học sinh học khác nhƣ: sinh lý, sinh hóa, tế bào, di truyền, tiến hóa…. Nhƣ vậy, tiến hóa đóng vai trò quan trọng trong việc giải thích các vấn đề sinh thái học. Đồng thời sự ra đời của sinh thái học cũng góp phần cũng cố lý luận tiến hóa. Nhà nghiên cứu Pháp, Buffon J.L. (1707-1788), đã cho rằng những nguyên tắc cơ bản để từ một loài này tiến hóa thành loài khác là ảnh hƣởng của các yếu tố bên ngoài nhƣ nhiệt độ, khí hậu, thức ăn,… Lamarck G.B, là tác giả của thuyết tiến hóa đầu tiên, cho rằng ảnh hƣởng của các nhân tố bên ngoài là một trong những nguyên tắc quan trọng đối với sự thích nghi và sự tiến hóa của sinh vật. 12