Vài nhận xét về vai trò chăm sóc và dạy dỗ của người cha - Mai Huy Bích

X· héi häc sè 2 (82), 2003 13 Bản quyền thuộc Viện Xã hội học.<br /> www.ios.org.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc<br /> vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> Mai Huy BÝch<br /> <br /> <br /> Nãi tíi "gia ®×nh" nhiÒu ng−êi ViÖt Nam chóng ta th−êng h×nh dung mét m¸i<br /> nhµ Ýt nhÊt cã ®Çy ®ñ cha mÑ vµ con c¸i. Kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng ng−êi mÑ ®ãng<br /> vai trß hÕt søc lín lao trong quan hÖ ®èi víi con c¸i. V¨n häc nghÖ thuËt, tõ th¬ ca<br /> d©n gian ®Õn nh÷ng kiÖt t¸c cña c¸c nghÖ sÜ lín, ®Òu cã v« vµn nh÷ng tông ca, hÕt lêi<br /> ca ngîi ng−êi mÑ; vµ nh÷ng b»ng chøng x¸c thùc cña khoa häc còng kh¼ng ®Þnh vai<br /> trß kh«ng thÓ thiÕu, kh«ng thÓ thay thÕ cña c¸c bµ mÑ. Cßn vÒ ng−êi cha, vai trß cña<br /> cha ®èi víi con c¸i ®· ®−îc ghi nhËn, vÝ dô qua tæng kÕt cña trÝ tuÖ d©n gian: "C«ng<br /> cha nh− nói Th¸i S¬n, nghÜa mÑ nh− n−íc trong nguån ch¶y ra". Tuy nhiªn, so víi<br /> ng−êi mÑ, th× nh×n chung vai trß cña cha Ýt ®−îc chó ý vµ nhÊn m¹nh h¬n, nÕu kh«ng<br /> nãi lµ mê nh¹t h¬n. §¸ng tiÕc lµ cho tíi nay c¸c nhµ khoa häc x· héi míi tiÕn hµnh<br /> rÊt Ýt nghiªn cøu cã ®é tin cËy cao vµ giµu søc thuyÕt phôc vÒ vai trß ng−êi cha.<br /> ý thøc ®−îc tÇm quan träng cña vai trß lµm cha, giíi x· héi häc ph−¬ng T©y<br /> cho r»ng viÖc thiÕu v¾ng ng−êi cha ®· thay ®æi h¼n c¸ch ng−êi mÑ t¹o lËp vµ ph¸t<br /> triÓn quan hÖ víi con c¸i, vµ v× thÕ hä ®· dµnh kh¸ nhiÒu c«ng søc vµ th× giê kh¶o s¸t<br /> kh¸c biÖt gi÷a gia ®×nh cã cha (hay gia ®×nh cßn nguyªn vÑn) víi gia ®×nh v¾ng cha.<br /> Ch¼ng h¹n ë nhiÒu gia ®×nh Mü, (cha) mÑ ®¬n th©n gÇn gòi con c¸i h¬n, vµ ®¸p øng<br /> ®−îc nhiÒu nhu cÇu cña con c¸i h¬n. QuyÒn uy còng thay ®æi. Trong gia ®×nh cã ®ñ<br /> cha mÑ, c¸c quy t¾c ®−îc c¶ cha lÉn mÑ x¸c lËp; cha mÑ hiÓu r»ng cÇn ñng hé lÉn<br /> nhau trong nu«i d¹y con c¸i. Cßn trong gia ®×nh (cha) mÑ ®¬n th©n, kh«ng ai gióp ®Ó<br /> t¹o ra vµ duy tr× sù tháa thuËn ®ã. Do vËy, con c¸i cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®Ó th−¬ng<br /> l−îng, mÆc c¶ c¸c quy t¾c, vµ (cha) mÑ ®¬n th©n dÔ ph¶i nh−îng bé h¬n, v× khã mµ<br /> lóc nµo còng tranh c·i víi con c¸i. Rót côc, con c¸i trong gia ®×nh (cha) mÑ ®¬n th©n<br /> dÔ cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm h¬n, hîp t¸c nhiÒu h¬n víi (cha) mÑ (Strong et al.,<br /> 1986:520-527).<br /> Tãm l¹i, lý thuyÕt x· héi häc Mü ®· chia hai lo¹i gia ®×nh. Cßn c¸c nhµ x·<br /> héi häc ph−¬ng T©y nãi chung ®−a ra kh¸i niÖm “thùc tiÔn kÐp vÒ lµm cha” (a dual<br /> practice of fatherhood), vµ ph©n biÖt r¹ch rßi hai lo¹i gia ®×nh: cã cha vµ v¾ng cha.<br /> §©y lµ mét trong nh÷ng sù cô thÓ hãa cña c¸c kh¸i niÖm “gia ®×nh ®Çy ®ñ” vµ “gia<br /> ®×nh kh«ng ®Çy ®ñ”, nh−ng gÇn ®©y cÆp kh¸i niÖm nµy bÞ phª ph¸n v× hµm ý tiªu<br /> cùc ngÇm Èn trong khi nãi vÒ sù kh«ng ®Çy ®ñ, kh«ng b×nh th−êng. NhiÒu nhµ x·<br /> héi häc ®· nç lùc hiÖu chØnh bé m¸y kh¸i niÖm lý thuyÕt b»ng c¸ch lo¹i bá cÆp kh¸i<br /> niÖm mang nÆng s¾c th¸i ®¸nh gi¸ ®¹o ®øc trªn ®©y, vµ thay thÕ nã b»ng nh÷ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 14 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> kh¸i niÖm trung tÝnh h¬n nh− “gia ®×nh (cha) mÑ ®¬n th©n” (single-parent family,<br /> lone-parent family, one-parent family) vµ “gia ®×nh cã hai bè mÑ” (two-parent<br /> family). Vµ kh¸i niÖm “gia ®×nh v¾ng cha” (father-absent family) - ®èi lËp víi “cã<br /> cha” (father-present) - chÝnh lµ mét d¹ng cña “gia ®×nh (cha) mÑ ®¬n th©n”. T¹i Mü,<br /> khi ly h«n (tØ lÖ nµy ë Mü thuéc lo¹i cao nhÊt thÕ giíi) vµ sè nh÷ng gia ®×nh mÑ ®¬n<br /> th©n t¨ng lªn trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, ®· xuÊt hiÖn kh¸i niÖm "ng−êi cha<br /> v¾ng mÆt" (absent father) ®Ó chØ nh÷ng ng−êi cha - do ly h«n hoÆc ly th©n - Ýt khi<br /> tiÕp xóc víi con c¸i hoÆc hoµn toµn kh«ng gi÷ liªn l¹c g× víi chóng. NhiÒu ng−êi cho<br /> r»ng tØ lÖ ngµy cµng t¨ng nh÷ng gia ®×nh kh«ng cha lµ nguån gèc cña nhiÒu vÊn ®Ò<br /> x· héi kh¸c nhau. Trong cuèn s¸ch "N−íc Mü kh«ng cha" (1995), David<br /> Blankenhorn cho r»ng: c¸c x· héi cã tØ lÖ ly h«n cao ph¶i ®−¬ng ®Çu kh«ng nh÷ng<br /> víi viÖc nhiÒu con c¸i mÊt ®i ng−êi cha, mµ c¶ sù xãi mßn cña quan niÖm vÒ vai trß<br /> lµm cha, víi nhiÒu hËu qña nguy h¹i.<br /> Trong ®iÒu kiÖn t− liÖu nghiªn cøu cña ViÖt Nam cßn Ýt ái, rêi r¹c, t¶n m¹n,<br /> khã kiÓm nghiÖm vÒ ®é x¸c thùc còng nh− tÝnh phæ biÕn, bµi viÕt nµy gîi ý ®Ó t×m<br /> hiÓu mét sè nÐt trong vai trß lµm cha ë khÝa c¹nh ch¨m sãc vµ d¹y dç mµ nhiÒu<br /> ng−êi chóng ta rÊt quen thuéc, nh−ng cã thÓ coi lµ ®−¬ng nhiªn, vµ kh«ng ®Æt thµnh<br /> vÊn ®Ò. Kh«ng tham väng ®−a ra mét ®¸nh gi¸ chung, bµi viÕt sÏ chØ nªu lªn mét vµi<br /> ®iÒu ®¸ng l−u ý trong truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc vµ vai trß ng−êi cha trong gia<br /> ®×nh tr−íc n¨m 1945, còng nh− nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ x· héi gÇn ®©y vµ t¸c ®éng<br /> cña chóng ®Õn vai trß lµm cha. Qua ®ã, bµi viÕt hi väng nªu lªn ®−îc mét vµi lý do v×<br /> sao cÇn l−u ý t×m hiÓu vai trß cña ng−êi cha ®èi víi con c¸i. MÆt kh¸c, bµi viÕt còng<br /> cè g¾ng ®Æt ra mét vÊn ®Ò liªn quan tíi sù ph©n lo¹i lý thuyÕt trªn ®©y, vèn rÊt thÞnh<br /> hµnh trong x· héi häc gia ®×nh ph−¬ng T©y, vµ nhÊn m¹nh r»ng cÇn cã sù bæ sung<br /> míi cho c¸ch ph©n lo¹i Êy.<br /> I. Vai trß nãi chung cña ng−êi cha<br /> Tr−íc khi nãi vÒ vai trß ng−êi cha trong gia ®×nh ViÖt Nam, chóng ta h·y xem<br /> xÐt ng−êi cha nãi chung.<br /> Dùa trªn b»ng chøng nghiªn cøu tõ nhiÒu x· héi, nhiÒu nÒn v¨n hãa kh¸c<br /> nhau, ®«ng ®¶o c¸c nhµ nh©n häc kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng hµng ®Çu cña ng−êi<br /> mÑ ®èi víi con c¸i, vµ vai trß thø yÕu cña ng−êi cha. ThËm chÝ theo hä, ®¬n vÞ c¬ b¶n<br /> cña x· héi kh«ng ph¶i gia ®×nh h¹t nh©n, mµ lµ c¸i hä mÖnh danh "®¬n vÞ mÑ con"<br /> (mother-child unit). Nh÷ng ng−êi cha kh«ng râ rµng nh− nh÷ng ng−êi mÑ. Vai trß lµm<br /> cha kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n víi quan hÖ huyÕt thèng, nªn kh«ng tù nhiªn, mµ mang<br /> tÝnh chÊt x· héi, cßn vai trß lµm mÑ th× bÞ quy ®Þnh bëi c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn h¬n.<br /> Râ rµng so víi phô n÷, th× ë nam giíi viÖc lµm cha t¸ch rêi sù sinh s¶n sinh<br /> häc. Cã nh÷ng nam giíi kh«ng biÕt m×nh cã con trong quan hÖ víi phô n÷ cho ®Õn<br /> khi hä ®−îc phô n÷ b¸o tin cho biÕt vÒ ®iÒu ®ã.<br /> Mét t¸c gi¶ ®· cho r»ng gia ®×nh h¹t nh©n cã trong lßng nã Ýt nhÊt hai nhãm<br /> nhá, nhãm nhá ®Çu bao gåm ng−êi ®µn «ng vµ ng−êi ®µn bµ, cßn nhãm nhá kia gåm<br /> mÑ vµ con. Sù tån t¹i cña hai nhãm nhá nµy kh«ng nhÊt thiÕt trïng nhau vÒ mÆt<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 15<br /> <br /> thêi gian. NÕu hai nhãm nhá trïng nhau, ®Êy lµ v× b¶n chÊt mèi quan hÖ gi÷a ng−êi<br /> ®µn «ng víi ng−êi ®µn bµ (Harris, 1983:34). Nãi c¸ch kh¸c, theo t¸c gi¶ nµy, ng−êi<br /> ®µn «ng gép nhËp vµo gia ®×nh chÝnh v× quan hÖ víi ng−êi ®µn bµ; quan hÖ cha con<br /> chØ ®−îc coi lµ sù nèi dµi quan hÖ nam n÷ gi÷a cha vµ mÑ.<br /> ViÖc thùc thi vai trß cha mÑ mang ®Ëm mµu s¾c giíi, tøc lµ cã sù kh¸c biÖt râ<br /> rÖt gi÷a lµm cha víi lµm mÑ. Nh− mét nhµ nh©n häc n÷ ®· v¹ch râ, trong viÖc t¸ch<br /> rêi ng−êi cha khái ®¬n vÞ mÑ-con, khoa häc x· héi hiÖn ®¹i ®· nhÊn m¹nh kh¸c biÖt<br /> gi÷a lµm mÑ víi lµm cha (Moore, 1988:24).<br /> VËy kh¸c biÖt ®ã lµ g×? Tr−íc tiªn vµ trªn hÕt, nh− c¸c nhµ sinh häc x· héi ®·<br /> v¹ch râ, vÒ mÆt sinh häc, nam giíi chØ cã mét ®Þnh h−íng bÈm sinh (innate<br /> orientation), ®ã lµ ®Þnh h−íng giíi tÝnh; nã h−íng hä vÒ phÝa n÷ giíi. Trong khi ®ã,<br /> n÷ giíi cã hai ®Þnh h−íng: mét lµ ®Þnh h−íng giíi tÝnh, ®−a hä vÒ phÝa nam giíi, vµ<br /> mét n÷a lµ ®Þnh h−íng sinh s¶n, nh»m vµo con c¸i. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a mÑ víi<br /> con cã nhiÒu ph¶n øng mang tÝnh tù nhiªn, vµ cã ®−îc kh«ng qua häc hái. So víi sù<br /> g¾n bã ®èi víi con c¸i cña n÷ giíi, th× sù g¾n bã cña nam giíi lµ do häc hái vÒ mÆt x·<br /> héi mµ cã. C¸c ®éng vËt linh tr−ëng kh¸c th−êng kh«ng lµm cha, vµ ë con ng−êi, viÖc<br /> thùc thi vai trß nµy phÇn nhiÒu lµ do häc hái tõ phô n÷ còng nh− do ®ßi hái cña c¸c<br /> chuÈn mùc vÒ quan hÖ th©n téc, chø Ýt bÈm sinh ë nam giíi (Rossi, 1978:5-6).<br /> Chóng ta sÏ thÊy râ nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ vai trß lµm cha vµ lµm mÑ qua<br /> xem xÐt thªm ë mét vÝ dô sau ®©y.<br /> Theo nhµ nghiªn cøu Mü N. Townsend, vai trß cña ng−êi cha ®èi víi con c¸i<br /> kh«ng mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, mµ cÇn th«ng qua vai trß trung gian cña ng−êi mÑ.<br /> Ng−êi ta kh«ng thÓ m« t¶ hay suy nghÜ vÒ quan hÖ cha con mét c¸ch ®éc lËp víi quan<br /> hÖ vî chång, hay thiÕu vai trß hÕt søc c¬ b¶n lµ liªn kÕt hoÆc lµm trung gian cña phô<br /> n÷. TÊt nhiªn nhiÒu nam giíi cã ý thøc râ rÖt vÒ sè con, thêi ®iÓm sinh vµ nh÷ng nÐt<br /> ®¹i thÓ vÒ ®øa con mµ hä mong muèn, nh−ng vµo nh÷ng thêi ®iÓm hÖ träng trong<br /> ®êi, viÖc lµm cha cña hä phô thuéc vµo sù hîp t¸c cña vî hä. Hä kh«ng thô ®éng phô<br /> thuéc vµo phô n÷, mµ tÝch cùc chän, cè thuyÕt phôc, g©y ¸p lùc vµ Ðp buéc ng−êi phô<br /> n÷, nh−ng mèi liªn hÖ trung gian cña phô n÷ vÉn rÊt quan träng. Townsend cho<br /> r»ng cã 5 thêi ®iÓm mµ vai trß trung gian cña ng−êi mÑ râ rÖt nhÊt: khi kÕt h«n, khi<br /> quyÕt ®Þnh vÒ thêi ®iÓm sinh vµ sè con, khi ph©n c«ng lao ®éng sau kÓ tõ ngµy con ra<br /> ®êi (ai ®i lµm, ai ë nhµ tr«ng con), khi lµm cha lµm mÑ vµ khi ly h«n. Cô thÓ nh− sau:<br /> §èi víi nam giíi, kÕt h«n nghÜa lµ cã vî vµ cã con. §Ó lµm cha, hä ph¶i kÕt<br /> h«n, do ®ã vai trß lµm cha cña hä phô thuéc vµo viÖc hä cã vî. Hä cïng mét lóc ra<br /> quyÕt ®Þnh vÒ "lÊy vî vµ cã mÑ cho c¸c con t«i". §©y lµ mét "tháa thuËn trän gãi"<br /> (package deal). Nh÷ng nam giíi ®−îc hái ý kiÕn kh«ng thÓ nãi vÒ "cã con" nÕu kh«ng<br /> nãi vÒ "cã gia ®×nh". Víi hä, "cã con" lµ mét phÇn cña viÖc "kÕt h«n vµ cã gia ®×nh"; hä<br /> chØ cã thÓ quan niÖm vÒ quan hÖ cha con trong khu«n khæ mèi liªn hÖ gia ®×nh víi<br /> mét phô n÷. Trong khi ®ã, ®Ó so s¸nh ta h·y xem nhiÒu phô n÷ ®éc th©n: hä cã kh¶<br /> n¨ng c©n nh¾c mong muèn cã con cña m×nh mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n bã l©u dµi<br /> víi mét nam giíi nµo ®Êy.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 16 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> Khi ®· kÕt h«n, viÖc chän thêi ®iÓm sinh con sÏ phô thuéc vµo sù s½n sµng vµ<br /> chñ ®éng cña ng−êi vî. Nam giíi tÝch cùc tham gia vµo nh÷ng quyÕt ®Þnh vÒ chän<br /> thêi ®iÓm, nh−ng viÖc tr¸nh thai - vèn ®−îc coi lµ tr¸ch nhiÖm cña phô n÷ ë Mü -<br /> khiÕn nam giíi phô thuéc vµo sù hîp t¸c cña vî. VÒ mÆt nµy, phô n÷ Mü cã tiÕng nãi<br /> ®Ó quyÕt ®Þnh nhiÒu h¬n phô n÷ ViÖt Nam, nh÷ng ng−êi chÞu søc Ðp cña chång vµ hä<br /> hµng bªn chång lµ ph¶i cã con sím, ®Æc biÖt con trai. Trong viÖc thùc thi vai trß lµm<br /> cha lµm mÑ vµ nu«i con, mét lÇn n÷a nam giíi ®Æt phô n÷ ë gi÷a hä vµ con c¸i.<br /> Kh«ng chØ th× giê vµ c«ng søc ch¨m sãc con cña mçi giíi cã kh¸c nhau, mµ lµm cha<br /> rÊt kh¸c víi lµm mÑ. NhiÒu nam giíi tin r»ng vai trß lµm mÑ lµ "®−¬ng nhiªn", nghÜa<br /> lµ mÑ ph¶i gÇn gòi, th©n t×nh víi con h¬n, lµ ng−êi ®Çu tiªn con c¸i t×m ®Õn t©m sù<br /> vµ xin lêi khuyªn, vµ cã tr¸ch nhiÖm hiÓu biÕt nh÷ng nhu cÇu vµ giê giÊc cña con c¸i.<br /> Tãm l¹i, ng−êi mÑ kh«ng cã sù lùa chän vÒ vai trß cña m×nh. Cßn ng−êi cha cã thÓ<br /> thùc thi vai trß cña m×nh Ýt nhiÒu tïy høng, theo sù lùa chän.<br /> Kh«ng riªng trong gia ®×nh Mü, mµ ë nhiÒu nÒn v¨n hãa kh¸c, ng−êi ta<br /> th−êng chê ®îi cha thùc thi vai trß khÐp con c¸i vµo kû luËt, trong khi mÑ th× ®èi xö<br /> mÒm máng h¬n. Ng−êi Kinh ViÖt Nam chóng ta th−êng nãi "nghiªm phô, tõ mÉu" vµ<br /> cã c©u: "MÑ ®¸nh mét tr¨m kh«ng b»ng cha h¨m mét tiÕng". NhiÒu bµ mÑ c¶ ë Mü<br /> lÉn ViÖt Nam th−êng m¸ch ng−êi cha vÒ nh÷ng hµnh vi ngç nghÞch cña con c¸i ®Ó<br /> cha trõng ph¹t. ChÝnh v× thÕ viÖc ®e däa m¸ch cha lµ lêi c¶nh c¸o nghiªm kh¾c vµ<br /> th−êng cã hiÖu qu¶ trong viÖc ng¨n con c¸i khái ngç nghÞch, h− ®èn. Nh−ng ngay c¶<br /> trong lÜnh vùc kû luËt vµ trõng ph¹t, n¬i uy quyÒn cña ng−êi cha cã vÎ cùc lín, th×<br /> theo N. Townsend, mÑ vÉn lµ ng−êi trung gian quan träng. Gièng víi nhiÒu phô n÷<br /> ViÖt Nam, khi chång v¾ng nhµ, nh÷ng ng−êi mÑ Mü còng th−êng r¨n ®e con c¸i b»ng<br /> c¸ch däa sÏ m¸ch cha chóng. Song chÝnh hä lµ ng−êi quyÕt ®Þnh khi nµo th× m¸ch,<br /> m¸ch nh÷ng g×, v.v..., vµ do vËy, khi nµo cha cã thÓ ra tay hµnh ®éng, còng nh− hµnh<br /> ®éng tíi møc nµo. Nh− vËy, mÑ lµm trung gian luång th«ng tin vµ kú väng gi÷a cha<br /> vµ con, quy ®Þnh lo¹i t¸c ®éng qua l¹i cña cha víi con. Theo nghÜa ®ã, «ng chång chØ<br /> lµ mét nguån lùc cã thÓ ®−îc vî huy ®éng trong quan hÖ cña ng−êi vî víi con c¸i, vµ<br /> nh− vËy, hä n»m trong mèi quan hÖ víi con c¸i do vî lµm trung gian.<br /> TiÕp ®ã, khi ng−êi cha næi giËn víi con, qu¸ nãng, th× bµ mÑ th−êng can thiÖp,<br /> gióp cha b×nh tÜnh trë l¹i. ViÖc khÐp con c¸i vµo kû luËt cã thÓ diÔn ra d−íi hai h×nh<br /> thøc n÷a, kh¸ phæ biÕn. Mét, cha ñng hé, hËu thuÉn mÑ trong viÖc thùc thi quyÒn uy<br /> vµ khÐp con c¸i vµo kû luËt. Hai lµ nÕu mÑ ®· nghiªm kh¾c th× cha ®−îc phÐp tæ chøc<br /> vui ch¬i, bµy trß cho con c¸i ®Ó bï l¹i cho viÖc ®ã (dÉn con ®i ch¬i bªn ngoµi ph¹m vi<br /> nhµ ë, t¹i nh÷ng n¬i vui ch¬i c«ng céng ch¼ng h¹n), v× nhiÒu ng−êi tin r»ng trong gia<br /> ®×nh th−êng ph¶i cã mét ng−êi nghiªm kh¾c vµ mét ng−êi mÒm máng. Nh−ng thùc<br /> tÕ, kh¶ n¨ng cha xö sù tïy høng, ngÉu høng phô thuéc vµo giê giÊc sinh ho¹t vµ lµm<br /> viÖc hµng ngµy cña mÑ. Nh− vËy, cha vui ch¬i hay tøc giËn víi con ®Òu cã vai trß<br /> trung gian cña mÑ (Townsend, 2001).<br /> Kh¸c biÖt giíi trong vai trß cha mÑ vµ vai trß trung gian cña ng−êi mÑ trong<br /> quan hÖ cha con cßn thÓ hiÖn ë nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c n÷a. C¸c nghiªn cøu n−íc<br /> ngoµi cho thÊy nãi chung c¸c bµ mÑ cã møc ®Çu t− cao cho con c¸i, kÓ c¶ khi xung ®ét<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 17<br /> <br /> vî chång vµ ly h«n. Tr¸i l¹i, vai trß lµm cha bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu h¬n cña nh÷ng t×nh<br /> huèng cô thÓ: sù ®Çu t− cña cha vµo con c¸i gi¶m xuèng khi quan hÖ cña cha víi mÑ<br /> xÊu ®i. Nãi c¸ch kh¸c, lµm cha phô thuéc nhiÒu vµo quan hÖ víi mÑ cña bän trÎ;<br /> nhiÒu ng−êi cha sau ly h«n, hoÆc nh÷ng ng−êi chØ chung sèng nhÊt thêi víi mÑ chø<br /> kh«ng cã ý ®Þnh g¾n bã l©u dµi, hay cã con ngoµi gi¸ thó, v.v... th−êng Ýt g¾n bã víi<br /> con c¸i. Trong khi ®ã, viÖc lµm mÑ th−êng tån t¹i ®éc lËp theo nghÜa nã Ýt phô thuéc<br /> vµo quan hÖ vî chång. Quan hÖ gi÷a cha vµ mÑ cã t¸c ®éng ®Õn - nh−ng kh«ng quyÕt<br /> ®Þnh - viÖc lµm mÑ. Lµm cha “lµ mét qu¸ tr×nh nh¹y c¶m víi t×nh huèng h¬n lµ lµm<br /> mÑ” (Doherty et al., 1998:207). Nh− vËy, ng−êi mÑ t¹o ra mét bèi c¶nh quan träng<br /> cho viÖc lµm cha.<br /> HiÖn t−îng nµy kh«ng chØ riªng cã ë ph−¬ng T©y, mµ còng thÊy ë ViÖt Nam.<br /> Trong x· héi ®a thª tr−íc n¨m 1960, t×nh tr¹ng “vî nä, con kia” kh«ng ph¶i lµ hiÕm,<br /> vµ quan hÖ vî chång t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn mèi liªn hÖ cha con m¸u mñ, mÆc dï nhiÒu<br /> ng−êi nãi “con nµo còng lµ con”. Kh«ng Ýt nam giíi thiªn vÞ vµ biÖt ®·i nh÷ng ®øa con<br /> cña ng−êi vî nµo mµ hä c−ng h¬n; nhê thÕ ng−êi vî cã thÓ giµnh ®o¹t nh÷ng nguån<br /> lùc quý hiÕm cho con m×nh. Con hä ®−îc nhiÒu t×nh c¶m, sù chó ý vµ cña c¶i h¬n.<br /> §iÒu nµy ®Æc biÖt râ khi vua chóa chän ng−êi kÕ vÞ. Chóa TrÞnh S©m ë thÕ kû XVIII<br /> v× nghe theo lêi ng−êi vî bÐ §Æng ThÞ HuÖ mµ bá con tr−ëng TrÞnh Kh¶i, lËp con thø<br /> TrÞnh C¸n. §©y lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ vai trß trung gian cña ng−êi mÑ trong quan<br /> hÖ cha con.<br /> II. Ng−êi cha ë téc ng−êi Kinh ViÖt Nam<br /> Nh− vËy, do thiªn h−íng tù nhiªn, ng−êi cha nãi chung h−íng vµo vî nhiÒu<br /> h¬n, Ýt ®Þnh h−íng vµo con c¸i h¬n, vµ so víi ng−êi mÑ, hä cÇn häc hái nhiÒu h¬n ®Ó<br /> thùc thi vai trß cña m×nh (lµm cha). Ng−êi cha thuéc téc Kinh ë ViÖt Nam nãi riªng<br /> cßn ph¶i v−ît qua nhiÒu khã kh¨n h¬n n÷a ®Ó g¾n bã víi con, do quan niÖm truyÒn<br /> thèng vÒ vai trß nam giíi.<br /> a. Vai trß ng−êi cha trong truyÒn thèng d©n téc<br /> TruyÒn thèng v¨n hãa ng−êi ViÖt ®Ò cao vai trß kh«ng thÓ thiÕu cña cha ®èi<br /> víi con c¸i. "Con kh«ng cha nh− nhµ kh«ng nãc" lµ c©u tôc ng÷ thÓ hiÖn tinh thÇn ®ã.<br /> Cã thÓ thÊy ®iÒu nµy tõ mét sè nh©n vËt lÞch sö, mét sè c©u ca dao tôc ng÷ vµ t¸c<br /> phÈm v¨n nghÖ, v.v. Tuy nhiªn, nh÷ng cø liÖu nµy khã kiÓm nghiÖm vÒ tÝnh ®¹i<br /> diÖn, ®é tin cËy; chóng ta kh«ng biÕt ®Ých x¸c nh÷ng tr−êng hîp ®ã phæ biÕn tíi ®©u,<br /> vµ x¸c thùc ®Õn møc ®é nµo.<br /> Trong khi ®ã, gia ®×nh ng−êi Kinh, nhÊt lµ ë miÒn B¾c nhÊn m¹nh vai trß cña<br /> nam giíi, t¸ch biÖt r¹ch rßi vÒ giíi, vµ kh«ng khuyÕn khÝch sù hßa nhËp gi÷a hai giíi.<br /> Mçi giíi kh«ng chØ cã vai trß cña m×nh, mµ cßn chiÕm lÜnh mét kho¶ng kh«ng gian<br /> riªng trong nhµ. Nh− t«i ®· ph©n tÝch ë mét nghiªn cøu kh¸c (Pham Van Bich,<br /> 1999:35-36), hai giíi trong gia ®×nh thËm chÝ t¸ch biÖt nhau vÒ kh«ng gian ng«i nhµ,<br /> theo ®ã th−êng hä kh«ng chØ ¨n ngñ, cã chç ngåi biÖt lËp nhau, mµ cßn ph¬i quÇn ¸o<br /> riªng, v.v. ChÝnh "n¬i tèi t¨m Èm thÊp nhÊt, c¹nh bå thãc, hßm ®å, bªn bÕp nóc, v¹i<br /> cµ lµ chç ë cña phô n÷" (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:89-90). Trong nhiÒu gia ®×nh, do<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 18 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a ng−êi mÑ vµ trÎ s¬ sinh, con c¸i nhá ®−îc mÑ ch¨m sãc<br /> nhiÒu h¬n. Nh− nhµ nghiªn cøu Hue Tam Ho Tai ®· nªu râ, con nhá - c¶ trai lÉn g¸i<br /> - ®−îc mÑ ch¨m sãc cho ®Õn kho¶ng 6-7 tuæi ë gãc vÉn dµnh riªng cho phô n÷. Nh−ng<br /> tõ tuæi nµy trë ®i, con trai th−êng ®−îc chuyÓn sang cho cha kÌm cÆp, trong khi con<br /> g¸i vÉn tiÕp tôc ®−îc cïng mÑ, cho tíi khi em lín lªn, lÊy chång vµ vÒ nhµ chång.<br /> Nh− vËy, gia ®×nh Khæng gi¸o ®ßi hái sù ®øt ®o¹n vµ dêi chç cña phô n÷ khi hä kÕt<br /> h«n, rêi nhµ cha mÑ ®Î, ®Õn sèng ë m«i tr−êng míi l¹ vµ nhiÒu khi ®¸ng sî. Song<br /> nam giíi bÞ mÊt m¸t vµ dêi chç cßn sím h¬n, khi hä ®−îc chuyÓn tõ vßng tay mÑ sang<br /> ®i theo cha, nhËn sù kÌm cÆp cña cha ®Ó ®−îc x· héi hãa theo thÕ giíi ®µn «ng. §iÒu<br /> nµy ®· t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn vai trß ng−êi mÑ vµ ký øc vÒ tuæi th¬. ChÝnh h×nh ¶nh<br /> ng−êi mÑ (chø kh«ng ph¶i ai kh¸c, kh«ng ph¶i ng−êi cha) lµ thÓ hiÖn tuæi th¬ ®· qua<br /> ®Çy nuèi tiÕc vµ c¶m gi¸c vÒ sù g¾n bã víi qu¸ khø riªng cña mçi ng−êi (Hue Tam Ho<br /> Tai, 2001:169). Cã thÓ nãi kh«ng qu¸ r»ng: dï ®−îc ngîi ca, vai trß ng−êi cha kh«ng<br /> hÒ t−¬ng xøng víi vai trß ng−êi mÑ.<br /> Ng−êi ViÖt tin r»ng kh«ng nh÷ng sinh ®Î, mµ c¶ ch¨m sãc vµ d¹y dç con c¸i<br /> ®Òu tr−íc hÕt vµ chñ yÕu thuéc tr¸ch nhiÖm bµ mÑ, chø kh«ng ph¶i cha. V× thÕ thµnh<br /> c«ng hay thÊt b¹i vÒ mÆt nµy ®Òu do mÑ: "§øc hiÒn t¹i mÉu", "Con d¹i c¸i mang",<br /> "Con h− t¹i mÑ, ch¸u h− t¹i bµ", v.v. §èi víi con g¸i, vai trß ng−êi mÑ lín ®Õn nçi gÇn<br /> nh− lµm lu mê ng−êi cha. Tr−íc khi quyÕt ®Þnh vÒ mét cuéc h«n nh©n x−a, ë nhiÒu<br /> n¬i, kÌm víi viÖc t×m hiÓu vÒ c« g¸i, nhµ trai cßn hái kü vÒ mÑ cña c« - chø kh«ng<br /> ph¶i cha - víi lý do r»ng "cæ nh©n träng vÒ sù mÉu gi¸o, con ngoan hay h− phÇn<br /> nhiÒu lµ ë ng−êi mÑ. Hái thÕ ®Ó biÕt tÝnh nÕt cña ng−êi con g¸i ra sao" (Lª ThÞ Nh©m<br /> TuyÕt, 1975:92).<br /> Khi tham gia d¹y dç con, cha th−êng tu©n theo nh÷ng quy t¾c chÆt chÏ:<br /> "Trong viÖc gi¸o dôc con c¸i, ng−êi cha ph¶i nghiªm, nãi Ýt nh−ng ®óng, c«ng b»ng vµ<br /> døt kho¸t, th−¬ng con nh−ng quyÕt kh«ng ®Ó con nhên, tù ý muèn lµm g× th× lµm"<br /> (TrÇn §×nh H−îu, 1991:42-43). KÕt qu¶ lµ kh«ng chØ ë nh÷ng gia ®×nh thuéc tÇng líp<br /> trªn, mµ c¶ ë c¸c gia ®×nh lao ®éng ngµy tr−íc, ng−êi cha "th−¬ng con th× ®Ó trong<br /> lßng", t¹o ra mét kho¶ng c¸ch cè ý gi÷a cha vµ con, nhÊt lµ víi con g¸i. DÜ nhiªn, mét<br /> sè ng−êi cha cã thÓ gÇn gòi vµ c−ng chiÒu ®øa con mµ d©n gian gäi lµ “con g¸i r−îu”,<br /> nh−ng trong nÒn v¨n hãa t¸ch biÖt giíi, ®iÒu ®ã kh«ng phæ biÕn. V× sao cÇn cã<br /> kho¶ng c¸ch? Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµ tÝnh chÊt t«n ti thø bËc s©u s¾c theo<br /> thÕ hÖ, løa tuæi vµ giíi tÝnh cña gia ®×nh ViÖt Nam, vµ kho¶ng c¸ch ®ã rÊt cÇn thiÕt<br /> ®Ó ng−êi cha duy tr× t«n ti, thø bËc vµ uy quyÒn cña m×nh. Trong khi ®ã, gi÷a mÑ vµ<br /> con kh«ng cã sù c¸ch biÖt nh− vËy. H¬n thÕ n÷a, mÑ vµ con g¸i cïng mét giíi, cïng<br /> “th©n phËn ®µn bµ” vµ chÞu chung c¶nh ngé nªn cã sù ®ång c¶m "gÇn nh− bÌ b¹n".<br /> Do vËy, ngoµi viÖc cÇn vai trß trung gian nãi chung cña bµ mÑ trong quan hÖ víi con<br /> c¸i (Ýt nhiÒu t−¬ng tù nh− c¸c «ng bè Mü mµ ta ®· xÐt ë trªn), ng−êi cha Kinh cßn<br /> cÇn bµ mÑ lµm trung gian trong quan hÖ víi con ®Ó v−ît qua kho¶ng c¸ch cha con vÒ<br /> thÕ hÖ vµ giíi. "Ng−êi cha muèn ë con c¸i m×nh ®iÒu g×, th× truyÒn ý muèn ®ã qua<br /> ng−êi mÑ. §øa con muèn ë cha m×nh ®iÒu g×, còng qua ng−êi mÑ mµ truyÒn ®i" (Lª<br /> ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:91). Nãi c¸ch kh¸c, ngay c¶ khi cha con gÇn kÒ nhau d−íi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 19<br /> <br /> cïng mét m¸i nhµ, nh−ng chØ qua nhÞp cÇu trung gian cña bµ mÑ mµ "th«ng lé giao<br /> tiÕp" gi÷a hä míi ®−îc x¸c lËp ®Ó hiÓu nhau.<br /> T¹i vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long, vai trß ng−êi cha ë nhiÒu gia ®×nh l¹i cã<br /> mét nÐt kh¸c. Theo mét nhµ nghiªn cøu trong ch−¬ng tr×nh "Ng−êi x©y tæ Êm" nhan<br /> ®Ò "Sau lòy tre lµng" ph¸t trªn VTV3 tèi ngµy 20/6/2002, rÊt ®«ng ®¶o nam giíi say<br /> xØn s¸ng tèi, tõ ngµy nµy sang ngµy kh¸c, vµ c¬n say khiÕn hä kh«ng cßn nhí g× ®Õn<br /> vî con n÷a. Kh«ng râ tËp qu¸n nµy b¾t nguån tõ bao giê, nh−ng cã lÏ viÖc uèng r−îu<br /> vµ say xØn xem ra ®−îc hä coi lµ biÓu hiÖn nam tÝnh râ rÖt h¬n lµ thùc thi tèt vai trß<br /> lµm chång lµm cha.<br /> Trong khi ®ã, mét ®Æc ®iÓm râ rÖt n÷a vÒ c¬ cÊu cña gia ®×nh nhiÒu ng−êi Kinh<br /> suèt bao ®êi lµ sù v¾ng mÆt th−êng xuyªn vµ kÐo dµi cña ng−êi cha. Theo sù ph©n lo¹i<br /> gia ®×nh trong lý thuyÕt x· héi häc ph−¬ng T©y, chØ cã hai lo¹i gia ®×nh (cã cha hay<br /> kh«ng cha); nh−ng ë ViÖt Nam cÇn nhËn thÊy mét lo¹i h×nh gia ®×nh mµ trªn danh<br /> nghÜa lµ cã cha, song trªn thùc tÕ, ng−êi cha th−êng v¾ng nhµ rÊt l©u dµi v× nhiÒu lý do<br /> kh¸c nhau. §iÒu nµy cã liªn quan ®Õn niÒm tin v¨n hãa r»ng nam giíi cã thÓ vµ cÇn<br /> bay nh¶y, "hå thØ tang bång", trong khi phô n÷ th× g¾n víi nÕp nhµ vµ gãc bÕp. Cã thÓ<br /> thÊy sù v¾ng mÆt ®ã cña nam giíi qua nh÷ng c©u ca dao nh−: "Anh ®i, em ë l¹i nhµ,<br /> v−ên d©u em h¸i, mÑ giµ em th−¬ng". ThËm chÝ khi nhiÒu ng−êi vî sinh con, chång hä<br /> vÉn v¾ng nhµ. Hä ph¶i "v−ît c¹n mét m×nh", cßn ng−êi chång ng−êi cha chØ cã thÓ b¨n<br /> kho¨n lo ng¹i tõ xa: "Th−¬ng nµng ®· ®Õn th¸ng sinh, ¨n ë mét m×nh, tr«ng cËy vµo<br /> ai? Råi khi sinh g¸i sinh trai, sím khuya m−a n¾ng lÊy ai b¹n cïng?"<br /> Cã thÓ nãi t×nh c¶nh gia ®×nh ph©n ly, "chång Nam vî B¾c", nh÷ng h×nh ¶nh<br /> phô n÷ mét m×nh nu«i con, tr«ng nom cha mÑ chång trong khi chång v¾ng nhµ biÒn<br /> biÖt... ®· ¨n s©u vµo t©m thøc v¨n hãa ng−êi Kinh. H¼n Ýt ai kh«ng biÕt c©u chuyÖn<br /> buån, ®Çy xóc ®éng vÒ nµng T« ThÞ mét m×nh vß vâ nu«i con, mßn mái chê chång ®Õn<br /> nçi hãa thµnh ®¸, vµ ®· trë thµnh biÓu tr−ng v¨n hãa qua h×nh t−îng Väng phu.<br /> Ên t−îng vÒ sù v¾ng nhµ cña ng−êi cha mµ chóng ta cã ®−îc tõ v¨n nghÖ ®−îc<br /> khoa häc x¸c nhËn vµ cñng cè. Suèt trong lÞch sö ®Êt n−íc, nguy c¬ th−êng trùc cña<br /> n¹n ngo¹i x©m ®ßi hái nam giíi ph¶i gia nhËp qu©n ®éi, v¾ng nhµ ®i ®¸nh giÆc. Thêi<br /> b×nh, mét sè l−îng lín nam giíi vÉn ph¶i rêi nhµ vµo qu©n ngò ®Ó s½n sµng chèng<br /> giÆc. Nh÷ng cuéc tranh giµnh chÐm giÕt lÉn nhau gi÷a c¸c phe ph¸i cÇm quyÒn d−íi<br /> c¸c chÕ ®é cò, nh÷ng cuéc ®µn ¸p khëi nghÜa n«ng d©n khiÕn c¸c giai cÊp thèng trÞ<br /> th−êng huy ®éng nam giíi vµo lÝnh ("LÝnh vua, lÝnh chóa, lÝnh lµng, vua quan b¾t<br /> lÝnh nªn chµng ph¶i ®i"). Nh÷ng cuéc khëi nghÜa n«ng d©n thu hót nam giíi vµo<br /> hµng ngò cña hä ("Anh ®i theo chóa T©y S¬n, em vÒ cµy cuèc mµ th−¬ng mÑ giµ").<br /> Mét ®Æc ®iÓm kh¸c cña lÞch sö ViÖt Nam lµ chÝnh quyÒn c¸c cÊp huy ®éng<br /> nh÷ng lùc l−îng lao ®éng lín vµo c¸c c«ng tr×nh tËp trung: ®µo s«ng, kh¬i m−¬ng, ®¾p<br /> m¸ng, lµm kªnh vµ ®¾p ®ª phßng lôt, dinh t¹o, kiÕn thiÕt, ®¾p thµnh lòy, x©y cung<br /> ®iÖn, dùng ®Òn ®µi v.v., thu hót rÊt nhiÒu nam giíi, buéc ®«ng ®¶o ng−êi cha ph¶i xa<br /> vî con, ®i v¾ng l©u dµi (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:73-85). Êy lµ ch−a kÓ v« sè ng−êi<br /> cha d−íi chÕ ®é cò th−êng xuyªn v¾ng nhµ ®i häc, ®i lµm quan, ®i lµm thî rong kiÕm<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 20 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> sèng, v.v. Tãm l¹i, tõ ngµn x−a, ®i phu, ®i lÝnh, ®i lµm nghÒ, ®i häc, ®i lµm quan, v.v.<br /> ®· khiÕn v« sè ng−êi cha xa gia ®×nh, xa vî con, v¾ng nhµ biÒn biÖt. V× thÕ mét nhµ<br /> nghiªn cøu ®· nãi ®Õn sù hiÖn diÖn th−êng xuyªn cña phô n÷ vµ v¾ng nhµ cña nam<br /> giíi (female constancy and male absence) trong gia ®×nh (Hue Tam Ho Tai, 2001:168).<br /> Kh«ng nh÷ng ®«ng ®¶o ng−êi cha th−êng xuyªn v¾ng nhµ, mµ trong nhiÒu<br /> tr−êng hîp, khi trë vÒ, hä cßn xuÊt hiÖn nh− nh÷ng ng−êi kh«ng ®¸ng tin cËy. Trong<br /> c©u chuyÖn d©n gian thÕ kû XVI "ThiÕu phô Nam X−¬ng", mét ng−êi lÝnh trë vÒ sau<br /> nhiÒu n¨m ®i v¾ng. §øa con trai nhá ch−a ra ®êi khi anh ta rêi nhµ; nã chØ biÕt mÑ<br /> mµ kh«ng biÕt mÆt cha. GÆp anh ta lÇn ®Çu tiªn, nã kh«ng chÞu nhËn anh ta lµ cha,<br /> mµ nãi víi anh ta r»ng cha nã chØ vÒ nhµ vµo mçi buæi tèi. Ngay lËp tøc, ng−êi cha<br /> sinh nghi, cho r»ng vî ph¶n béi m×nh, khiÕn c« vî ph¶i nh¶y xuèng s«ng tù vÉn. Tèi<br /> ®ã ng−êi cha ®−a con ®Õn lµm lÔ bªn bµn thê tæ tiªn. Chó bÐ chØ vµo bãng ng−êi cha<br /> trªn t−êng vµ b¶o ®Êy lµ cha nã. ChØ khi ®ã ng−êi cha míi nhËn ra r»ng vî m×nh<br /> kh«ng hÒ ph¶n béi, mµ tr¸i l¹i ®· cè b»ng mäi c¸ch ®Ó nu«i d−ìng h×nh ¶nh cha<br /> trong lßng con. "Nh÷ng c©u chuyÖn nh− thÕ th−êng ®−îc kÓ ®Ó gióp c¸c bÐ g¸i ph¶i<br /> hiÓu ®−îc tÇm quan träng cña lßng chung thñy phô n÷, nh−ng thay vµo ®ã, l¹i nhÊn<br /> m¹nh sù kh«ng ®¸ng tin cËy ®¸ng sî cña nam giíi" (Hue Tam Ho Tai, 2001:170).<br /> H×nh ¶nh kÐp vÒ ng−êi mÑ ®¸ng tin cËy vµ ng−êi cha bÊt tr¾c, khã l−êng vÉn<br /> tiÕp tôc ®−îc thÓ hiÖn trong v¨n nghÖ ViÖt Nam hiÖn nay, trong ®ã cã bé phim sinh<br /> ®éng nh− "ChuyÖn tö tÕ" (1988) cña ®¹o diÔn TrÇn V¨n Thñy. Chóng ta chØ cÇn nªu<br /> lªn ë ®©y chuyÖn mét phô n÷ n«ng d©n bÞ chång ruång bá, vµ bÞ ®uæi ra khái lµng v×<br /> m¾c bÖnh hñi trong phim. V× muèn lµm nhµ cho ®øa con trai bÐ nhá cña m×nh cã chç<br /> n−¬ng th©n, bµ mÑ ®· tay kh«ng lµm tõng viªn g¹ch, bÊt chÊp bÖnh tËt ®ang ¨n côt<br /> da thÞt m×nh. Theo ®¹o diÔn, ng−êi mÑ nµy lµ biÓu hiÖn cao nhÊt cña sù tö tÕ. H×nh<br /> ¶nh lý t−ëng vÒ ng−êi mÑ ®Çy lßng hi sinh nµy l¹i gîi lªn mét lÇn n÷a sù kh«ng ®¸ng<br /> tin cËy cña nam giíi, cña ng−êi cha (Hue Tam Ho Tai, 2001:184).<br /> C¸c nhµ nghiªn cøu ch−a cho ta biÕt nh÷ng h×nh t−îng v¨n nghÖ Êy x¸c thùc<br /> ®Õn ®é nµo theo tiªu chuÈn chÆt chÏ cña khoa häc, vµ thËt lµ kh¸i qu¸t hãa qu¸ møc<br /> nÕu nãi r»ng ®Êy lµ ®iÒu phæ biÕn cña nh÷ng ng−êi cha. Tuy thÕ, ®¸ng chó ý lµ hoµn<br /> toµn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ng−êi cha th−êng ®−îc kh¾c häa nh− vËy.<br /> Tãm l¹i, theo truyÒn thèng v¨n hãa ng−êi Kinh, nhiÒu ng−êi cha th−êng Ýt<br /> gÇn gòi con (nhÊt lµ con g¸i vµ con nhá) h¬n mÑ, l¹i hay v¾ng nhµ do nhiÒu nguyªn<br /> nh©n kh¸c nhau. HÇu hÕt chóng ta kh«ng lÊy lµm l¹, kh«ng ng¹c nhiªn, thËm chÝ ®·<br /> quen víi nh÷ng gia ®×nh v¾ng cha, vµ kh«ng xem ®Êy lµ ®iÒu g× ®Æc biÖt. Ng−êi ta<br /> cho lµ ®−¬ng nhiªn r»ng mÑ ph¶i thay cha, mét m×nh g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm gia ®×nh,<br /> nu«i d¹y con c¸i. Trong khi ®ã, mét gia ®×nh chØ cã cha vµ con, mµ v¾ng mÑ th× bÞ coi<br /> lµ tr¸i tù nhiªn, ®ét xuÊt, hiÕm l¹, dÔ ®−îc c¶m th«ng, th−¬ng xãt, nh− c©u tôc ng÷<br /> d©n gian ®· ®Æt tªn rÊt sinh ®éng lµ "gµ trèng nu«i con".<br /> b. Nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ - x· héi nöa thÕ kû qua vµ vai trß ng−êi cha<br /> Tõ kho¶ng nöa sau thÕ kû XX tíi nay, kÓ tõ khi thiÕt lËp chÝnh thÓ míi, gia<br /> ®×nh ViÖt Nam ®· vµ ®ang tr¶i qua nhiÒu biÕn ®æi s©u s¾c, lín lao. NhiÒu biÕn ®æi kinh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 21<br /> <br /> tÕ, v¨n hãa, x· héi liªn quan ®Õn tuæi th¬ ®· vµ ®ang ¶nh h−ëng lín tíi vai trß lµm<br /> cha, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn quan hÖ cha con, Ýt nhiÒu n©ng cao vai trß ng−êi cha. ViÖc<br /> phª chuÈn C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn trÎ em vµ truyÒn b¸ kh¸i niÖm quyÒn trÎ em -<br /> vèn xuÊt ph¸t tõ bªn ngoµi - ®· gãp phÇn dÇn dµ x©y dùng vµ phæ biÕn quan niÖm coi<br /> tuæi th¬ nh− mét thêi kú yÕu ít, bÊt lùc, cÇn sù ch¨m sãc vµ b¶o vÖ ®Æc biÖt. Häc ®−êng<br /> ®−îc më réng vµ thêi gian ®i häc kÐo dµi kh«ng chØ cho trÎ em thµnh phè vµ con em c¸c<br /> gia ®×nh kh¸ gi¶, mµ c¶ ë n«ng th«n vµ gia ®×nh trung b×nh. Mét trong nh÷ng kÕt qu¶<br /> cña nh÷ng thay ®æi nµy lµ t¨ng nghÜa vô cña cha mÑ ®èi víi con c¸i. Nh÷ng nghÜa vô<br /> ®ã bao gåm tr¸ch nhiÖm tµi chÝnh (kh«ng chØ lo cung cÊp c¬m ¨n ¸o mÆc b×nh th−êng,<br /> mµ trong nhiÒu tr−êng hîp c¶ ®ång phôc häc sinh, tiÒn ¨n ë tr−êng, ®å ch¬i gi¸o dôc,<br /> v.v.); th−êng xuyªn cã mÆt ®Ó phôc vô, nhÊt lµ trong 5 n¨m ®Çu ®êi; kh«ng riªng t×nh<br /> c¶m nång hËu vµ sù b¶o vÖ tr−íc mäi t¸c h¹i (nhÊt lµ trong bèi c¶nh m«i tr−êng sèng<br /> ®« thÞ, n¬i cã nhµ cao tÇng, xe cé ®«ng ®óc khiÕn viÖc ®Ó trÎ tù ch¬i mét m×nh trë nªn<br /> nguy hiÓm), mµ cßn sù kÝch thÝch trÝ tuÖ, v.v. Tãm l¹i, so víi tr−íc, nh÷ng biÕn ®æi nµy<br /> ®Æt ra nhiÒu yªu cÇu míi vµ cao h¬n cho vai trß lµm cha.<br /> Tuy nhiªn, mÆt kh¸c, cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng cho ®Õn nay, vÉn cßn truyÒn thèng<br /> coi tr¸ch nhiÖm ch¨m sãc, nu«i d¹y con c¸i tr−íc hÕt vµ chñ yÕu lµ cña mÑ, chø<br /> kh«ng ph¶i cha. Kho¶ng c¸ch cha con vÉn tån t¹i. Mét nghiªn cøu ng«n ng÷ x· héi<br /> ®· so s¸nh quan hÖ qua l¹i gi÷a mét bªn lµ mÑ (vµ bµ) víi con, vµ bªn kia lµ gi÷a cha<br /> («ng) víi con ë gia ®×nh trung l−u thµnh phè Hå ChÝ Minh. KÕt qu¶ cho thÊy trong<br /> x−ng h« vµ giao tiÕp gi÷a mÑ vµ bµ víi con ch¸u, hä nãi b«ng ®ïa kh¸ tho¶i m¸i, theo<br /> mét phong c¸ch kh¸ “ngang hµng”, “b×nh ®¼ng”, vµ Ýt cã kho¶ng c¸ch “gi÷ kÏ” gi÷a<br /> c¸c thÕ hÖ. Ng−îc l¹i, gi÷a cha «ng víi con ch¸u th× rÊt Ýt khi b«ng ®ïa tho¶i m¸i mét<br /> c¸ch b×nh ®¼ng nh− thÕ (Phan ThÞ YÕn TuyÕt et al., 2000:107). Nguyªn nh©n tr−íc<br /> hÕt lµ c¸c truyÒn thèng v¨n hãa th−êng biÕn ®æi chËm h¬n so víi nh÷ng thay ®æi vÒ<br /> kinh tÕ - x· héi vµ kü thuËt (t×nh tr¹ng mµ c¸c nhµ x· héi häc gäi lµ sù chËm trÔ vÒ<br /> v¨n hãa). Thªm n÷a, ngoµi nh÷ng ®iÒu trong bé LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh quy ®Þnh<br /> tr¸ch nhiÖm lµm cha cïng mét vµi chÝnh s¸ch kh¸c, chóng ta ch−a lµm ®−îc nhiÒu<br /> ®Ó thay ®æi s©u s¾c truyÒn thèng v¨n hãa trong quan hÖ cha con. Nguyªn nh©n tiÕp<br /> theo lµ nhiÒu biÕn ®æi kinh tÕ x· héi ®· nèi dµi thªm nh÷ng truyÒn thèng nãi trªn<br /> trong quan hÖ cha con vµ vai trß lµm cha, vµ sù v¾ng nhµ th−êng xuyªn cña ng−êi<br /> cha. Cã thÓ thÊy ®iÒu ®ã ë nh÷ng khÝa c¹nh sau ®©y:<br /> 1) Tr−íc hÕt, ®ã lµ t¸c ®éng cña c¸c cuéc chiÕn tranh. Hµng chôc n¨m chiÕn<br /> tranh liªn tiÕp hÕt chèng thùc d©n Ph¸p ®Õn ®Õ quèc Mü, c¸c cuéc chiÕn tranh biªn giíi<br /> phÝa b¾c vµ phÝa t©y nam ®· khiÕn kh«ng chØ hµng triÖu trÎ em mÊt cha, hay cha bÞ<br /> th−¬ng tËt kh«ng thÓ ®¶m nhiÖm ®Çy ®ñ vai trß lµm cha, mµ cßn khiÕn biÕt bao ng−êi<br /> cha ph¶i xa gia ®×nh, xa con c¸i suèt nh÷ng thêi kú dµi, nhËp ngò ®¸nh giÆc. Sau cuéc<br /> kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, mét sè l−îng lín c¸n bé c¸ch m¹ng vµ chiÕn sÜ qu©n ®éi tõ<br /> miÒn Nam tËp kÕt ra B¾c; vî con cña nhiÒu ng−êi trong sè hä ë l¹i quª. Do vËy, nhiÒu<br /> con c¸i tõ khi lät lßng ®Õn khi lín lªn, tr−ëng thµnh vÉn xa cha. NhiÒu ng−êi cha ®i<br /> biÒn biÖt gÇn nh− suèt ®êi, chØ thØnh tho¶ng míi cã dÞp vÒ nhµ d¨m b÷a nöa th¸ng. Hä<br /> kh«ng thÓ vµ kh«ng ph¶i ch¨m lo nu«i d¹y con c¸i, nh− n÷ nh©n vËt Lý ®· nãi vÒ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> chång m×nh, mét qu©n nh©n chuyªn nghiÖp vÒ h−u, trong cuèn tiÓu thuyÕt "Mïa l¸<br /> rông trong v−ên" (1985) cña Ma V¨n Kh¸ng. KÕt qña lµ gi÷a nhiÒu ng−êi cha vµ con<br /> c¸i, ngoµi kho¶ng c¸ch quen thuéc trong truyÒn thèng gia ®×nh mµ ta ®· nªu trªn, cßn<br /> cã nh÷ng kho¶ng c¸ch kh«ng sao kh¾c phôc ®−îc do sèng xa nhau qu¸ l©u, khiÕn cã<br /> ng−êi cha - dï con ch¸u ®ang bao quanh - c¶m thÊy m×nh "cø nh− kÎ l¹c loµi" (lêi nh©n<br /> vËt chÝnh trong truyÖn ng¾n "T−íng vÒ h−u", 1987, cña NguyÔn Huy ThiÖp).<br /> 2) Thø hai lµ viÖc ghi nhËn c«ng lao, ®ãng gãp sau chiÕn tranh cã t¸c ®éng<br /> ®Õn quan niÖm vÒ vai trß lµm cha.<br /> Vµo thêi ®iÓm ¸c liÖt cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü (1966), Hå Chñ TÞch ®· ca<br /> ngîi c¸c bµ mÑ ViÖt Nam: "Nh©n d©n ta rÊt biÕt ¬n c¸c bµ mÑ c¶ hai miÒn Nam B¾c ®·<br /> sinh ra vµ nu«i d¹y nªn nh÷ng thÕ hÖ anh hïng cña n−íc ta" (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt,<br /> 1975:332-333). C«ng lao cña mÑ trong viÖc sinh ra vµ nu«i d¹y c¸c anh hïng cho d©n<br /> téc ®−îc tiÕp tôc thõa nhËn trong thêi gian gÇn ®©y: n¨m 1994, Quèc héi th«ng qua<br /> nghÞ quyÕt vÒ viÖc phong tÆng danh hiÖu "MÑ ViÖt Nam anh hïng". ViÖc lµm nµy thÓ<br /> hiÖn tinh thÇn biÕt ¬n, theo ®óng truyÒn thèng "uèng n−íc nhí nguån" cña d©n téc, vµ<br /> ®−îc thùc hiÖn s«i næi ë nhiÒu n¬i. Tuy nhiªn, cã mét thùc tÕ sau ®©y: kh«ng cã danh<br /> hiÖu t−¬ng ®−¬ng cho ng−êi cha, vµ kh«ng ng−êi cha nµo cña c¸c anh hïng ®−îc ghi<br /> nhËn c«ng lao. VËy trong nh÷ng gia ®×nh ®ñ tiªu chuÈn phong tÆng danh hiÖu "MÑ<br /> ViÖt Nam anh hïng" ®ã, vai trß cña ng−êi cha ra sao? C©u hái nµy gîi cho ta thÊy r»ng<br /> mét hËu qña bÊt ngê, kh«ng ®Þnh tr−íc cña viÖc phong tÆng rÊt cã thÓ lµ bá qua vai trß<br /> ng−êi cha trong nh÷ng gia ®×nh Êy, vµ ®¸nh gi¸ thÊp vai trß cña cha nãi chung.<br /> Muèn hay kh«ng muèn, ng−êi ta v« h×nh chung nhí ®Õn mét nÐt truyÒn thèng<br /> nh− sau. Bµ mÑ ng−êi anh hïng lµng Giãng bao th¸ng ngµy mang nÆng ®Î ®au, chÞu<br /> ®ùng tai tiÕng ®Ó suèt ba n¨m trêi kiªn tr× nu«i d−ìng, ch¨m sãc ®øc con tËt nguyÒn ®Õn<br /> khi tù tay m×nh më ®−êng cho con ®i cøu n−íc (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:92). Kh«ng<br /> riªng Th¸nh Giãng, mµ nhiÒu anh hïng d©n téc kh¸c còng ®Òu cã nÐt t−¬ng tù. Vai trß<br /> cña bµ mÑ thËt næi bËt, "trong khi ng−êi cha hÇu nh− kh«ng ®−îc biÕt ®Õn, hoÆc chØ biÕt<br /> ®Õn mét c¸ch m¬ hå" kh«ng riªng trong ®êi nh÷ng nh©n vËt kiÖt xuÊt buæi ®Çu C«ng<br /> nguyªn nh− Hai Bµ Tr−ng, Bµ TriÖu, mµ c¶ trong tôc thê bµ mÑ c¸c anh hïng, t−íng vâ,<br /> quan v¨n cã c«ng gióp vua Hïng (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:62-63).<br /> RÊt cã thÓ ai ®ã lËp luËn r»ng viÖc phong tÆng hiÖn nay lµ sù tiÕp nèi ®Æc<br /> ®iÓm truyÒn thèng nµy. NÕu ®óng vËy, th× liÖu cã nªn l−u ý ®Õn hËu qu¶ kh«ng ®Þnh<br /> tr−íc nãi trªn?<br /> 3) Thø ba, trong thêi kú 1954-1989 ë miÒn B¾c vµ 1975-1989 ë miÒn Nam,<br /> mét sè l−îng lín nh©n lùc ®−îc thu hót tõ c¸c vïng n«ng th«n ra c¸c ®« thÞ vµ trung<br /> t©m c«ng nghiÖp trong c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc. NhiÒu ng−êi di c− nµy cã gia<br /> ®×nh ë lµng quª; hä kh«ng thÓ chuyÓn gia ®×nh theo v× nhiÒu lý do, mµ mét lý do hÕt<br /> søc quan träng lµ chÝnh s¸ch qu¶n lý hé khÈu cña nhµ n−íc. Trong nh÷ng gia ®×nh<br /> ph©n ly v× lý do nghÒ nghiÖp vµ kiÕm sèng nµy, con c¸i th−êng chØ gÆp cha khi cha vÒ<br /> th¨m nhµ: hoÆc lµ vµo c¸c thø b¶y chñ nhËt (tøc lµ thêi ®iÓm nh÷ng ng−êi cha "c¾t<br /> c¬m, b¬m xe, nghe thêi tiÕt, liÕc ®ång hå" nh− thµnh ng÷ d©n gian ®· diÔn t¶ hÕt søc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 23<br /> <br /> sèng ®éng), hoÆc nh÷ng dÞp cha nghØ phÐp, nghØ lÔ tÕt, hay khi con c¸i ®i th¨m cha.<br /> M−în mét kh¸i niÖm trong khÈu ng÷ d©n gian Mü, cã thÓ nãi vai trß cña cha ë ®©y<br /> phÇn nµo t−¬ng tù nh− "nh÷ng ng−êi chØ lµm bè vµo chñ nhËt" (Sunday daddies)! Sù<br /> tån t¹i cña lo¹i h×nh gia ®×nh nµy vµ viÖc c¸c cÆp vî chång, c¸c bËc cha mÑ cïng con<br /> c¸i chÊp nhËn sèng xa nhau l©u dµi v.v. ®· tõng g©y kinh ng¹c cho nhiÒu ng−êi<br /> ph−¬ng T©y, v× ng−êi ta khã lßng h×nh dung mét ®êi sèng gia ®×nh nh− vËy. Nhµ x·<br /> héi häc Thôy §iÓn Rita Liljestrom gäi ®©y lµ “mét nÐt kú l¹ cña x· héi ViÖt Nam”<br /> (trÝch theo Mai Huy BÝch, 1993:84).<br /> Thªm n÷a, theo chÝnh s¸ch nhµ n−íc thÞnh hµnh vµo thêi Êy vÒ c¸ch tÝnh<br /> ng−êi ¨n theo vµ chÕ ®é tem phiÕu, nghØ con èm v.v., con c¸i c¸c c«ng chøc nhµ n−íc<br /> ®−îc coi lµ ¨n theo mÑ, chø kh«ng ph¶i cha. Víi nh÷ng gia ®×nh mµ cha lµ c«ng chøc<br /> nhµ n−íc vµ mÑ lµm ngoµi khu vùc nhµ n−íc, th× chÝnh s¸ch nµy kh«ng nh÷ng ph©n<br /> biÖt ®èi xö vai trß lµm cha vµ lµm mÑ, mµ cßn t« ®Ëm thªm quan niÖm cò r»ng con<br /> c¸i lµ tr¸ch nhiÖm ng−êi mÑ, chø kh«ng ph¶i cha.<br /> Trong khi ®ã ®Ó so s¸nh, cÇn l−u ý r»ng ë nhiÒu n−íc tiªn tiÕn nh− Thôy<br /> §iÓn, nhµ n−íc thi hµnh nhiÒu chÝnh s¸ch ®Ó khuyÕn khÝch vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn<br /> lîi cho ng−êi cha tÝch cùc tham gia nu«i d¹y, ch¨m sãc vµ gi¸o dôc con c¸i. C¶ mÑ lÉn<br /> cha ®Òu cã quyÒn nghØ ®Î, nghØ ch¨m sãc con nhá vµ con èm mµ vÉn h−ëng nguyªn<br /> l−¬ng, v.v. vµ v.v. ChØ ®¬n cö mét vÝ dô: ë Thôy §iÓn, nÕu mét ng−êi cha lµm nghÜa<br /> vô qu©n sù (trong thêi h¹n hai n¨m), kh«ng cã thu nhËp nu«i con, th× anh ta ®−îc<br /> nhµ n−íc trî cÊp theo sè con, bÊt kÓ thu nhËp cña ng−êi mÑ ra sao (Nasman,<br /> 1993:17). Râ rµng nh÷ng chÝnh s¸ch nµy ®· khuyÕn khÝch nam giíi thùc thi tèt vai<br /> trß lµm cha cña m×nh.<br /> 4) Thø t−, kÓ tõ sau chÝnh s¸ch ®æi míi, rÊt ®«ng ®¶o c¸c gia ®×nh n«ng th«n tù<br /> ph©n c«ng l¹i lao ®éng gi÷a hai giíi, dÉn ®Õn viÖc nhiÒu nam giíi rêi lµng quª ®i kiÕm<br /> tiÒn ë c¸c ®« thÞ vµ c¸c trung t©m s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, kinh doanh, dÞch vô v.v. vµ<br /> t×nh tr¹ng n÷ hãa n«ng nghiÖp, n«ng th«n. Sè l−îng c¸c gia ®×nh v¾ng cha t¨ng lªn. §Ó<br /> so s¸nh, ta thÊy nh÷ng phô n÷ ®· kÕt h«n mµ rêi gia ®×nh, ®i lµm xa nhµ (vÝ dô lµm<br /> thuª viÖc nhµ cho c¸c gia ®×nh thµnh phè v.v.) ®ang t¨ng lªn, nh−ng nam giíi chiÕm sè<br /> ®«ng trong nh÷ng lao ®éng ®ang kÐo vÒ c¸c ®« thÞ. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n rÊt<br /> cã thÓ lµ sù t¸c ®éng cña nh©n tè mÖnh danh "nÒn kinh tÕ vÒ sù ghi ¬n". Khi kh¶o s¸t<br /> sù ph©n c«ng lao ®éng gia ®×nh theo giíi, nhiÒu nhµ nghiªn cøu Mü nhËn thÊy sù ph©n<br /> c«ng nµy ®· ®−a ®Õn viÖc ghi nhËn kh¸c nhau vÒ ®ãng gãp cña mçi giíi, mét thùc tÕ<br /> mµ nhµ nghiªn cøu Mü Arlie Hochschild gäi lµ nÒn kinh tÕ vÒ sù ghi ¬n (an economy of<br /> gratitude). Cèng hiÕn cña ai ®−îc c«ng nhËn, vµ cña ai bÞ coi lµ ®−¬ng nhiªn v.v. kh«ng<br /> h¼n t−¬ng xøng víi b¶n th©n cèng hiÕn, mµ chñ yÕu liªn quan víi giíi tÝnh cña ng−êi<br /> ®ãng gãp. Theo ph¸t hiÖn cña hai nhµ nghiªn cøu Carolyn Cowan vµ Philip Cowan, víi<br /> nam giíi, "®i lµm" ®−îc "tÝnh" nh− lµ "ch¨m lo cho con c¸i", nghÜa lµ khi nam giíi lµm<br /> viÖc, hä ®−îc coi lµ ®ang lµm g× ®ã cho con c¸i. Thªm n÷a, nh÷ng ng−êi vî coi viÖc<br /> chång hä chó ý ®Õn con c¸i lµ ®ãng gãp vµo quan hÖ vî chång. Trong khi ®ã, viÖc phô<br /> n÷ ®i lµm bÞ coi lµ gi¶m sù chó ý cña hä ®Õn vai trß lµm mÑ, vµ chång hä kh«ng coi viÖc<br /> vî ch¨m sãc con lµ cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn quan hÖ h«n nh©n (Cowan et al., 1999). Nãi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> c¸ch kh¸c, cïng ®i lµm kiÕm sèng nh−ng ë mçi giíi viÖc ®ã l¹i ®−îc g¾n cho ý nghÜa<br /> kh¸c nhau liªn quan ®Õn con c¸i.<br /> Thªm n÷a, b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1980, mét sè l−îng lín ng−êi ViÖt Nam ®i<br /> lao ®éng ë Liªn X« vµ c¸c n−íc §«ng ¢u cò; tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980, toµn cÇu hãa vµ<br /> sù héi nhËp cña ViÖt Nam vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®· thu hót ®«ng ®¶o nh©n lùc lao<br /> ®éng cña chóng ta ra rÊt nhiÒu n−íc kh¸c nhau. Do t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè (nh−<br /> truyÒn thèng v¨n hãa dÔ chÊp nhËn sù xa nhµ cña nam giíi h¬n lµ phô n÷, còng nh−<br /> nhu cÇu cña thÞ tr−êng lao ®éng quèc tÕ v.v.) sè l−îng nam giíi ra ®i nãi chung cã thÓ<br /> cao h¬n phô n÷. Ch¾c ch¾n trong sè hä, nhiÒu ng−êi cã gia ®×nh.<br /> Nh− vËy, nh÷ng luång di c− lao ®éng néi ®Þa vµ quèc tÕ Êy ®· gãp phÇn t¨ng<br /> sè gia ®×nh v¾ng cha.<br /> 5) Thø n¨m, thêi gian qua còng chøng kiÕn sù gia t¨ng sè gia ®×nh thiÕu v¾ng cha<br /> do ly h«n vµ do nhiÒu phô n÷ kh«ng cã kh¶ n¨ng kÕt h«n, ph¶i chÊp nhËn c¶nh sèng cã<br /> con vµ nu«i con mét m×nh, tøc lµ lµm mÑ ®¬n th©n, còng nh− do c¸c c« g¸i trÎ lì lµng, v.v...<br /> §èi víi nh÷ng gia ®×nh ly h«n, viÖc cha con chia l×a råi sèng xa nhau, quan hÖ<br /> c¨ng th¼ng vµ kÐo dµi (nÕu kh«ng nãi lµ thï ®Þch) gi÷a nh÷ng ng−êi cha ng−êi mÑ<br /> sau khi gia ®×nh tan vì, viÖc hä tr¶ thï nhau b»ng c¸ch l«i kÐo con c¸i thµnh ®ång<br /> minh víi m×nh còng nh− sù thiÕu tr¸ch nhiÖm cña mét sè ng−êi cha v.v. ®· khiÕn<br /> nhiÒu con c¸i kh«ng ®−îc sù quan t©m, ch¨m sãc cña cha. S¸ch b¸o nghiªn cøu ®· ®Ò<br /> cËp kh¸ nhiÒu ®Õn t×nh tr¹ng nµy.<br /> Riªng ®èi víi nh÷ng gia ®×nh mÑ ®¬n th©n theo ý nguyÖn ng−êi mÑ, th× nhiÒu<br /> phô n÷ th−êng x¸c lËp quan hÖ ng¾n ngñi mét nam giíi nµo ®ã cèt ®Ó cã mét ng−êi<br /> cha sinh häc cho con m×nh; sau khi thô thai hä th−êng c¾t ®øt quan hÖ ®ã. Do vËy,<br /> con c¸i sinh ra kh«ng nh÷ng kh«ng biÕt bè, mµ nhiÒu tr−êng hîp cßn mang hä mÑ<br /> (tøc lµ gia ®×nh theo h×nh th¸i mÉu hÖ). §©y thùc sù lµ lo¹i h×nh gia ®×nh kh«ng cha<br /> (fatherless family) mµ giíi nghiªn cøu nãi ®Õn, vµ hä cã mét sè vÊn ®Ò nan gi¶i trong<br /> bèi c¶nh hiÖn nay.<br /> 6) Cuèi cïng, kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn mét biÕn ®æi liªn quan ®Õn n¬i sinh<br /> con, vµ mét tËp tôc vÒ sù tham gia cña ng−êi cha vµo viÖc ch¨m sãc con s¬ sinh.<br /> Tr−íc n¨m 1960 ë n«ng th«n, s¶n phô sinh con ë nhµ chø kh«ng ph¶i n¬i nµo<br /> kh¸c, do ng−êi ta tin r»ng sinh ®Î mang l¹i ®iÒu d÷ vµ kh«ng may cho ng−êi xung<br /> quanh s¶n phô. V× thÕ th−êng th× s¶n phô cã ng−êi th©n bªn c¹nh, vµ ng−êi chång Ýt<br /> nhiÒu chøng kiÕn c¬n ®au ®Î cña vî. H¬n thÕ n÷a, theo mét tôc cæ cña ng−êi Kinh,<br /> ng−êi ®µn bµ ®Î con xong th× ngåi dËy ®Ó chång n»m vµo gi−êng vµ ¨n uèng kiªng<br /> khem nh− ®µn bµ ®Î. HoÆc ®Î con xong ®−îc ba ngµy th× ng−êi mÑ ®· trë dËy, thæi c¬m<br /> n−íc cho chång, cßn ng−êi cha l¹i ngåi trªn gi−êng bÕ con, gäi lµ "®µn «ng ®Î". Theo<br /> mét nhµ nghiªn cøu, "cho ®Õn thêi gian gÇn ®©y, ë n«ng th«n ng−êi ViÖt, mçi khi ng−êi<br /> vî ®Î khã, th× anh chång còng ph¶i h× hôc trÌo qua m¸i nhµ, hoÆc léi v−ît ao... ®Ó gióp<br /> cho vî m×nh sinh në dÔ dµng h¬n" (Lª ThÞ Nh©m TuyÕt, 1975:35-36). Nhµ nghiªn cøu<br /> kh«ng cho biÕt ®iÒu nµy ®−îc thùc thi ë nh÷ng nhãm nµo vµ phæ biÕn ra sao, nh−ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 25<br /> <br /> ®©y chÝnh lµ tôc lÖ mµ c¸c nhµ nh©n häc gäi lµ "s¶n «ng" (couvade).<br /> Míi tho¹t nh×n, theo con m¾t cña y häc hiÖn ®¹i, tËp tôc nµy cã vÎ kú quÆc.<br /> §èi víi s¶n phô, nã kh«ng nh÷ng v« bæ vÒ c¸ch gióp hä khi khã sinh, mµ cßn ng−îc<br /> ®êi khi ®−a s¶n phô rêi khái gi−êng qu¸ sím; thay vµo ®ã, nã l¹i phã th¸c ®øa con<br /> míi sinh cho ®«i tay ng−êi cha. Nh−ng xÐt kü, ta thÊy tËp tôc t−ëng chõng chØ mang<br /> tÝnh chÊt t−îng tr−ng vµ kú quÆc nµy l¹i cã t¸c ®éng kÐp kh«ng chØ ®Õn quan hÖ vî<br /> chång, mµ c¶ quan hÖ cha con. T¸c ®éng s©u s¾c vµ tinh tÕ Êy bao gåm c¶m nhËn cña<br /> ng−êi chång ng−êi cha vÒ nçi ®au ®Î cña vî, vÒ sù g¾n bã cha con vµ vai trß tr¸ch<br /> nhiÖm cña cha ngay tõ khi con míi lät lßng. NÕu l−u ý r»ng sù g¾n bã cha con phÇn<br /> lín lµ do häc hái, rÌn luyÖn vÒ mÆt x· héi mµ cã (nh− trªn ®· nªu), th× tôc “®µn «ng<br /> ®Î” ®−a ng−êi cha tiÕp xóc vÒ c¬ thÓ, da thÞt víi con tõ khi con cßn ®á hán, yÕu ít, bÊt<br /> lùc vµ rÊt cÇn sù n©ng niu, c−u mang, che chë... §©y qu¶ lµ nh÷ng bµi häc trùc quan,<br /> sinh ®éng nhÊt vÒ tr¸ch nhiÖm lµm cha.<br /> Tuy nhiªn, trong thêi kú kho¶ng tõ n¨m 1960 ®Õn n¨m 1989, do sù më réng<br /> cña m¹ng l−íi y tÕ, hÇu hÕt phô n÷ n«ng th«n miÒn B¾c sinh con ë tr¹m y tÕ x·, nhµ<br /> hé sinh hay bÖnh viÖn phô s¶n. Thªm vµo ®ã, cã sù "y tÕ hãa" nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi<br /> sèng x· héi, nghÜa lµ kiÕn thøc ®−îc coi lµ khoa häc cña y khoa vµ s¶n khoa hiÖn ®¹i<br /> ph−¬ng T©y th©m nhËp vµ truyÒn b¸, lÊn ¸t c¸c lo¹i kiÕn thøc kh¸c. Kh«ng ai nghe nãi<br /> ®Õn tôc “®µn «ng ®Î” n÷a. Nh− vËy, Ýt ng−êi chång ng−êi cha cã dÞp chøng kiÕn vî<br /> m×nh l©m bån, vµ bÕ ½m «m Êp ®øa con tõ khi con cßn ®á hán. M−în lêi nhµ x· héi häc<br /> ng−êi Anh A. Giddens, nam giíi bÞ "t−íc ®o¹t mét kinh nghiÖm sèng". ¤ng cho r»ng<br /> vµo thêi tiÒn hiÖn ®¹i, mçi ng−êi ®Òu cã thÓ chøng kiÕn vµ tr¶i nghiÖm nhiÒu hiÖn<br /> t−îng nh− bÖnh ®iªn, èm ®au, c¸i chÕt v.v. Nh−ng sù chuyªn biÖt hãa cña c¸c thÓ chÕ<br /> thêi hiÖn ®¹i vµ sù xuÊt hiÖn cña bÖnh viÖn nãi chung, bÖnh viÖn t©m thÇn v.v. ®·<br /> khiÕn cho nh÷ng hiÖn t−îng nãi trªn kh«ng diÔn ra ë nhµ, trong ph¹m vi gia ®×nh n÷a,<br /> vµ nhiÒu ng−êi bÞ "t−íc ®o¹t kinh nghiÖm sèng" vÒ nh÷ng hiÖn t−îng nãi trªn. Trong<br /> mét nghiªn cøu kh¸c, t«i ®· ph©n tÝch (Pham Van Bich, 1999:207-209) r»ng nÕu ¸p<br /> dông kh¸i niÖm cña Giddens, cã thÓ nãi: víi viÖc ®«ng ®¶o s¶n phô sinh con kh«ng<br /> ph¶i ë nhµ, nam giíi bÞ t−íc ®o¹t kinh nghiÖm sèng vÒ mét thêi ®iÓm th−êng nguy<br /> hiÓm ®èi víi tÝnh m¹ng vî m×nh ("chöa cöa m¶" nh− d©n gian ®· nãi). RÊt cã thÓ nhiÒu<br /> ng−êi trong sè hä trë nªn xa l¹ víi mét vÊn ®Ò nh©n sinh c¬ b¶n, vµ dÔ cã kh¶ n¨ng Ýt<br /> hiÓu biÕt vµ th«ng c¶m víi vî h¬n. Kh«ng nh÷ng thÕ, nhiÒu ng−êi cha mÊt ®i c¬ héi<br /> tiÕp xóc trùc tiÕp vÒ c¬ thÓ víi con ngay tõ khi con míi lät lßng, do vËy c¶m gi¸c cña hä<br /> vÒ con nh− "giät m¸u, khóc ruét" cña m×nh sÏ kÐm phÇn sèng ®éng.<br /> Do sù biÕn ®æi cña hÖ thèng y tÕ sau khi thi hµnh chÝnh s¸ch ®æi míi, tõ ®Çu<br /> nh÷ng n¨m 1990, nhiÒu s¶n phô thµnh phè tiÕp tôc vµo c¸c nhµ hé sinh, bÖnh viÖn<br /> phô s¶n, thËm chÝ bÖnh viÖn cã c¸c chuyªn gia s¶n khoa quèc tÕ (vµ ë nh÷ng bÖnh<br /> viÖn nµy, sù hiÖn diÖn cña ng−êi chång ®−îc coi lµ b¾t buéc). Trong khi ®ã th× ë nhiÒu<br /> vïng n«ng th«n ®· xuÊt hiÖn trë l¹i xu h−íng mét sè s¶n phô sinh ®Î ë nhµ. Tuy<br /> nhiªn, kh«ng cã b»ng chøng r»ng nh÷ng «ng chång ®ang trë l¹i ®ãng vai trß hç trî -<br /> dï lµ cã tÝnh chÊt t−îng tr−ng - cho vî ®Î còng nh− bÕ ½m con míi sinh nh− tôc “®µn<br /> «ng ®Î” x−a kia. Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i kh«i phôc c¸i tôc lÖ rÊt cã thÓ bÞ coi lµ l¹c<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 Vµi nhËn xÐt vÒ vai trß ch¨m sãc vµ d¹y dç cña ng−êi cha<br /> <br /> hËu, lçi thêi, nh−ng cÇn thõa nhËn ý nghÜa cña nã ®èi víi quan hÖ vî chång vµ cha<br /> con, ®Ó t×m ra h×nh thøc thÝch hîp thay thÕ nã. Nh− ®· ph©n tÝch trªn ®©y, tôc lÖ nµy<br /> lµ mét "tr−êng häc lµm chång, lµm cha". Khi tr−êng häc cæ nµy mÊt ®i, nã cÇn ®−îc<br /> thay thÕ b»ng h×nh thøc häc hái míi, thÝch hîp víi hoµn c¶nh míi. NÕu l−u ý r»ng<br /> nhiÒu ng−êi cha chØ ph¸t huy vai trß lµm cha víi con khi con ®ñ lín, trong khi ng−êi<br /> ta khuyÕn khÝch hä thùc thi vai trß cña m×nh cµng sím cµng tèt, th× viÖc tôc s¶n «ng<br /> ®ßi hái sù tiÕp xóc cha con ngay khi con võa ra ®êi lµ rÊt cã ý nghÜa.<br /> Tãm l¹i, bµi viÕt nµy kh«ng nh»m phñ nhËn ng−êi cha, mµ chØ muèn l−u ý<br /> ®Õn mét sè ®iÒu trong vai trß lµm cha mµ h¼n ®a sè chóng ta rÊt quen biÕt, quen tíi<br /> møc coi lµ ®−¬ng nhiªn, nªn kh«ng ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Nh−ng thùc ra nh÷ng ®iÒu Êy<br /> t¸c ®éng rÊt lín ®Õn vai trß lµm cha ë ng−êi Kinh ViÖt Nam, vµ cÇn tÝnh ®Õn, kiÓm<br /> nghiÖm, vµ kh¶o s¸t chóng trong c¸c nghiªn cøu cô thÓ. Thiªn nhiªn ®· h−íng nam<br /> giíi vµo vî nhiÒu h¬n vµo con; nh−ng ®Þnh h−íng thiªn bÈm ®ã kh«ng ph¶i tÜnh t¹i,<br /> mµ thay ®æi theo t¸c ®éng cña tõng thêi gian vµ kh«ng gian cô thÓ. Theo mét nghÜa<br /> nhÊt ®Þnh, tôc “®µn «ng ®Î” lµ mét nç lùc vÒ mÆt v¨n hãa nh»m phÇn nµo kh¾c phôc<br /> thiªn h−íng nµy. Nh−ng mÆt kh¸c, nhiÒu truyÒn thèng ng−êi Kinh l¹i bæ sung thªm<br /> vµo thiªn h−íng ®ã nh÷ng khã kh¨n n÷a do ®· coi con c¸i lµ tr¸ch nhiÖm chñ yÕu cña<br /> bµ mÑ, vµ kh«ng Ýt ng−êi cha nÕu cã tham gia ch¨m sãc gi¸o dôc con, th× th−êng gi÷<br /> kho¶ng c¸ch. H¬n n÷a, t×nh tr¹ng cha v¾ng nhµ kh¸ phæ biÕn.<br /> Víi di s¶n ®−îc thõa h−ëng Êy, nhiÒu biÕn ®æi hiÖn nay ®ang t¨ng lªn t×nh<br /> tr¹ng gia ®×nh v¾ng cha. Mét sè diÔn biÕn kinh tÕ x· héi hiÖn nay thùc chÊt lµ sù tiÕp<br /> nèi qu¸ khø: quan niÖm coi con c¸i lµ tr¸ch nhiÖm ng−êi mÑ chø kh«ng ph¶i cha,<br /> kho¶ng c¸ch cha con, viÖc cha th−êng xuyªn v¾ng nhµ, vµ sù mê nh¹t cña vai trß<br /> ng−êi cha... Trong khi ®ã, nh÷ng thay ®æi t¹o nªn sù ®øt ®o¹n so víi qu¸ khø (vÝ dô<br /> sù biÕn mÊt cña tôc “®µn «ng ®Î”) l¹i lµm mÊt ®i nhiÒu nÒn t¶ng v÷ng ch¾c ®Ó thiÕt<br /> lËp quan hÖ th©n thÓ gi÷a cha víi con tõ rÊt sím, ngay khi con míi ra ®êi. Sù mÊt ®i<br /> cña tËp tôc nµy víi t− c¸ch mét yÕu tè cña nÒn v¨n hãa cho thÊy v¨n hãa kh«ng nhÊt<br /> thµnh bÊt biÕn, mµ cã thay ®æi. PhÇn chóng ta ®iÓm l¹i nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ x· héi<br /> nöa sau thÕ kû XX cµng chøng minh sù cÇn thiÕt ph¶i kÕt hîp c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa<br /> víi c¸ch tiÕp cËn x· héi ®Ó tr¸nh quan ®iÓm tÜnh t¹i vÒ v¨n hãa.<br /> §Ó kÕt luËn, cã thÓ nãi: nÕu mét x· héi muèn chia sÎ viÖc lµm cha lµm mÑ, th× chØ<br /> khuyÕn khÝch nam giíi lµm cha kh«ng th«i ch−a ®ñ. CÇn thÓ chÕ hãa viÖc ®µo t¹o, yªu<br /> cÇu ch¨m sãc trÎ s¬ sinh vµ con c¸i cho nam giíi nh»m bï l¹i cho ®Þnh h−íng tù nhiªn<br /> cña hä, vµ t¨ng c−êng sù häc hái vÒ mÆt x· héi vµ rÌn luyÖn vai trß lµm cha cña hä.<br /> MÆt kh¸c, vÒ mÆt lý thuyÕt, viÖc ph©n biÖt hai vµ chØ hai lo¹i h×nh gia ®×nh<br /> (cã cha vµ v¾ng cha) râ rµng lµ kh«ng ®Çy ®ñ, v× sù l−ìng ph©n nµy tÝnh ®Õn duy<br /> nhÊt mét ®iÒu r»ng cã ng−êi cha trong gia ®×nh hay kh«ng. Nã kh«ng hÒ xÐt c¸ch<br /> thùc thi vai trß lµm cha. Lo¹i h×nh gia ®×nh trong ®ã ng−êi cha v¾ng nhµ suèt thêi<br /> gian dµi ch¾c ch¾n kh«ng gièng víi gia ®×nh mµ ng−êi cha th−êng xuyªn ë nhµ, v× ë<br /> ®©y nh÷ng ng−êi cha chØ thùc thi vai trß cña m×nh vµo chñ nhËt ngµy lÔ, hoÆc lµm<br /> cha tõ xa; nã còng kh¸c h¼n nh÷ng gia ®×nh kh«ng cha do ly h«n hoÆc lµm mÑ ®¬n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Mai Huy BÝch 27<br /> <br /> th©n. Trong khi mét sè nhµ nghiªn cøu x©y dùng mét kh¸i niÖm lý thuyÕt gäi lµ “bÞ<br /> ®o¹t mÊt mÑ” (maternal deprivation) nh»m chØ t×nh tr¹ng con c¸i ph¶i xa mÑ do<br /> ng−êi mÑ v¾ng nhµ (dï chØ ®Ó ®i lµm viÖc mÊy tiÕng ®ång hå mçi ngµy), th× kh«ng<br /> mét kh¸i niÖm lý thuyÕt nµo ®−îc ®−a ra ®Ó chØ t×nh tr¹ng v¾ng nhµ cña ng−êi cha.<br /> Theo nghÜa ®ã, phÐp l−ìng ph©n trªn ®· ®¬n gi¶n hãa thùc tÕ, vµ cÇn bæ sung cho nã<br /> Ýt nhÊt mét biÕn thÓ: nh÷ng gia ®×nh cã cha, nh−ng th−êng xuyªn v¾ng nhµ l©u dµi.<br /> <br /> S¸ch b¸o trÝch dÉn<br /> 1. Barnes, J.A. 1973. "Genetrix:genitor:nature:culture?". Trong: Goody, J. (ed.). The<br /> character of kinship, 61-73. Cambridge: Cambridge university press.<br /> 2. Blankenhorn, D. 1995. Fatherless America: confronting our most urgent social problem.<br /> New York: Basic books.<br /> 3. Cowan, C. et al., 1999. When partners become parents: the big life change for couples.<br /> Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.<br /> 4. Doherty et al., 1998. “Responsible fathering: an overview and conceptual framework”.<br /> Journal of marriage and the family, 60.<br /> 5. Harris, C. 1983. The family and industrial society. London: George Allen & Unwin.<br /> 6. Hue Tam Ho Tai. 2001. "Faces of remembrance and forgetting". Trong: Hue Tam Ho Tai<br /> (ed.). The country of memory. Remaking the past in late socialist Vietnam. Berkeley:<br /> University of California press.<br /> 7. Lª ThÞ Nh©m TuyÕt. 1975. Phô n÷ ViÖt Nam qua c¸c thêi ®¹i. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n<br /> khoa häc x· héi.<br /> 8. Mai Huy BÝch. 1993. §Æc ®iÓm gia ®×nh ®ång b»ng s«ng Hång. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n<br /> V¨n hãa - Th«ng tin.<br /> 9. Moore, H. 1988. Feminism and anthropology. Cambridge: Polity press.<br /> 10. Nasman, E. 1993. Childhood as a social phenomenon. National report. Sweden. Vienna:<br /> European centre for social welfare policy and research.<br /> 11. Pham Van Bich. 1999. The Vietnamese family in change. The case of the Red river delta.<br /> Surrey: Curzon press.<br /> 12. Phan ThÞ YÕn TuyÕt et al., 2000. “Vµi nÐt vÒ ng«n ng÷ giao tiÕp trong c¸c cuéc nãi chuyÖn<br /> gi÷a ba thÕ hÖ «ng bµ - cha mÑ - con ch¸u t¹i mét sè gia ®×nh ë thµnh phè Hå ChÝ Minh”.<br /> Trong: L−¬ng V¨n Hy (chñ biªn). Ng«n tõ, giíi vµ nhãm x· héi tõ thùc tiÔn tiÕng ViÖt. Hµ<br /> Néi: Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi.<br /> 13. Strong et al., 1986. The marriage and family experrience. St Paul: West publishing company.<br /> 14. Rossi, A. 1978. "A biosocial perspective on parenting". Trong: Rossi et al. (eds.). The<br /> family. New York: Norton & Company.<br /> 15. Townsend, N. 2001. "Fatherhood and the mediating role of women". Trong: Brettell, C.B.<br /> et al. (eds.). Gender in cross-cultural perspective. Third edition. Upper Saddle River, New<br /> Jersey: Prentice Hall.<br /> 16. TrÇn §×nh H−îu. 1991. “VÒ gia ®×nh truyÒn thèng ViÖt Nam víi ¶nh h−ëng Nho gi¸o”.<br /> Trong: Liljestrom, R. et al. (eds.). Nh÷ng nghiªn cøu x· héi häc vÒ gia ®×nh ViÖt Nam. Hµ<br /> Néi: Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />