Vai trò của xã hội học đối với chính sách giảm sinh ở Việt Nam - Võ Thị Hồng Loan

X· héi häc sè 1 (93), 2006 73<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Vai trß cña x· héi häc<br /> ®èi víi chÝnh s¸ch gi¶m sinh ë ViÖt Nam<br /> Vâ ThÞ Hång Loan<br /> <br /> <br /> HiÖn nay ViÖt Nam ®· gÇn ®¹t møc sinh thay thÕ (trung b×nh mét phô n÷<br /> trong ®é tuæi sinh s¶n cã 2,1 con) vµ quy m« d©n sè kho¶ng trªn 83 triÖu ng−êi. §©y<br /> lµ mét thµnh tùu quan träng ®¸nh gi¸ sù thµnh c«ng cña chÝnh s¸ch d©n sè- kÕ<br /> ho¹ch hãa gia ®×nh cña ViÖt Nam trong h¬n bèn thËp kû qua. Thµnh c«ng nµy héi tô<br /> nhiÒu nguyªn nh©n vÒ chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch d©n sè ®óng ®¾n, phï hîp víi tõng<br /> giai ®o¹n d−íi t¸c ®éng cña ®−êng lèi ®æi míi toµn diÖn ®Êt n−íc vµ sù nç lùc cña c¸c<br /> cÊp c¸c ngµnh, trong ®ã cã ®ãng gãp tÝch cùc cña ngµnh X· héi häc. Tõ sù ph©n tÝch<br /> hiÖn tr¹ng cña ®éng th¸i d©n sè, x· héi häc cung cÊp c¸c th«ng tin cÇn thiÕt cho c«ng<br /> t¸c qu¶n lý, dù b¸o quy m« biÕn ®æi vµ nh÷ng ®Æc tr−ng xu h−íng x· héi, sù t¸c ®éng<br /> cña c¬ cÊu x· héi - d©n sè ®Õn sè l−îng vµ chÊt l−îng d©n c−, lµm c¬ së ®Ó ho¹ch ®Þnh<br /> chiÕn l−îc quèc gia vÒ d©n sè vµ ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi.<br /> X· héi häc kh«ng chØ nghiªn cøu lý thuyÕt, nghiªn cøu c¬ b¶n mµ cßn nhiÒu<br /> nghiªn thùc nghiÖm vµ nghiªn cøu øng dông. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ<br /> cÊu tróc x· héi, quan hÖ x· héi, hµnh vi x· héi vµ sù biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi theo<br /> h−íng tiÕp cËn x· héi häc. §¸ng chó ý lµ c¸c nghiªn cøu liªn quan ®Õn d©n sè, gia<br /> ®×nh ®· ®−îc x· héi hãa nh−: "Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1992-1993"<br /> (1994), "Kh¶o s¸t x· héi häc vÒ ph©n tÇng x· héi" (1995), "Nh÷ng nghiªn cøu x· héi<br /> häc vÒ gia ®×nh ViÖt Nam" (1996), "D©n sè ®ång b»ng B¾c Bé: nh÷ng nghiªn cøu tõ<br /> gãc ®é x· héi häc" (1996), "Bé tµi liÖu KÕt qu¶ ®iÒu tra nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994"<br /> (1997), "Dù b¸o d©n sè theo ch−¬ng tr×nh môc tiªu cho 61 tØnh, thµnh phè ®Õn n¨m<br /> 2020" (1998), "Hé gia ®×nh ViÖt Nam nh×n qua ph©n tÝch ®Þnh l−îng" (1999), "B¸o c¸o<br /> kÕt qu¶ dù b¸o d©n sè ViÖt Nam, 1999-2024" (2000), "Mét sè nghiªn cøu x· héi häc<br /> vÒ d©n sè" (2000), "§iÒu tra møc sèng d©n c− 1997-1998" (2000), "§iÒu tra møc sèng<br /> hé gia ®×nh" (2002), "Sè liÖu ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ gia ®×nh viÖt Nam vµ ng−êi phô n÷<br /> trong gia ®×nh thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa" (2002)...<br /> VÒ lÜnh vùc d©n sè x· héi häc tÝch cùc cung cÊp nh÷ng luËn cø khoa häc cho<br /> x©y dùng vµ triÓn khai thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè-kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh.<br /> ChÝnh s¸ch d©n sè lµ mét lo¹t c¸c chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p cña §¶ng, Nhµ n−íc<br /> nh»m ®iÒu tiÕt qu¸ tr×nh biÕn ®æi d©n sè theo nh÷ng môc tiªu nhÊt ®Þnh. ChÝnh s¸ch<br /> d©n sè bao trïm toµn bé c¸c qu¸ tr×nh sinh, chÕt vµ di d©n cña d©n c−. NhËn thøc<br /> ®−îc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò d©n sè, ngay tõ nh÷ng n¨m 60 ®Õn nay §¶ng vµ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 74 Vai trß cña x· héi häc ®èi víi chÝnh s¸ch gi¶m sinh ë ViÖt Nam<br /> <br /> Nhµ n−íc ta lu«n quan t©m ®Õn viÖc ho¹ch ®Þnh vµ thùc thi chÝnh s¸ch d©n sè quèc<br /> gia. Ngµy 26/12/1961 ChÝnh phñ ®· ra v¨n b¶n d©n sè ®Çu tiªn vÒ "Sinh ®Î cã h−íng<br /> dÉn", sau nµy ®−îc gäi lµ "sinh ®Î cã kÕ ho¹ch". Tr−íc giai ®o¹n 1990, d©n sè n−íc ta<br /> t¨ng nhanh víi tèc ®é trªn 2% mçi n¨m ®· cã nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc, c¶n trë ®Õn<br /> qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi. NghÞ quyÕt Trung −¬ng 4 (khãa VII) ra ngµy<br /> 14/01/1993 ®· kh¼ng ®Þnh: "C«ng t¸c d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh lµ mét bé phËn<br /> quan träng cña chiÕn l−îc ph¸t triÓn ®Êt n−íc, lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ-x·<br /> héi hµng ®Çu cña n−íc ta, lµ mét yÕu tè c¬ b¶n ®Ó n©ng cao chÊt l−îng sèng cña tõng<br /> ng−êi, tõng gia ®×nh vµ cña toµn x· héi". KÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë ngµy<br /> 1/4/1999 cho thÊy: d©n sè ViÖt Nam lµ 76.327.919 ng−êi, xÕp thø 3 ë §«ng Nam ¸ vµ<br /> thø 14 trong tæng sè h¬n 200 quèc gia vµ vïng l·nh thæ trªn thÕ giíi. V× vËy, viÖc<br /> thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè-kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, d©n sè vµ ph¸t triÓn lµ vÊn ®Ò rÊt<br /> quan träng vµ cÊp thiÕt ®èi víi n−íc ta. Muèn thùc hiÖn thµnh c«ng chÝnh s¸ch nµy,<br /> ®ßi hái sù tham gia cña c¸c cÊp, c¸c ngµnh khoa häc vµ cña toµn x· héi.<br /> §Ó chÝnh s¸ch gi¶m sinh triÓn khai cã hiÖu qu¶, tr−íc hÕt ph¶i t×m hiÓu c¸c<br /> nguyªn nh©n lµm cho møc sinh cao, nãi c¸ch kh¸c lµ c¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn møc<br /> sinh, tõ ®ã t×m ra c¸c gi¶i ph¸p kh¾c phôc. Muèn n¾m b¾t ®−îc c¸c yÕu tè nµy cÇn<br /> ph¶i sö dông ph−¬ng ph¸p x· héi häc, nghÜa lµ tiÕn hµnh kh¶o s¸t, ®iÒu tra trong<br /> d©n c−. §©y lµ lÜnh vùc së tr−êng cña X· héi häc so víi c¸c ngµnh kh¸c. C¸c nghiªn<br /> cøu x· héi häc ®· chØ ra r»ng: nghÌo ®ãi, häc vÊn thÊp, t©m lý, tËp qu¸n muèn ®«ng<br /> con, träng con trai h¬n con g¸i, møc chÕt trÎ em cao, nhu cÇu dÞch vô kÕ ho¹ch hãa<br /> gia ®×nh kh«ng ®−îc ®¸p øng, chÝnh s¸ch thiÕu ®ång bé... sÏ lµm cho møc sinh cao.<br /> ChÝnh t©m lý "nhÊt thiÕt ph¶i cã con trai" hoÆc ph¶i "cã nÕp cã tÎ" lµ mét<br /> trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng lµm cho møc sinh cao ë nhiÒu khu vùc, nhÊt<br /> lµ vïng miÒn nói, n«ng th«n cã møc sèng thÊp. MÆc dï tû lÖ sinh c¶ n−íc ®· ®¹t<br /> 19%o n¨m 2002 nh−ng cßn tíi 27 tØnh, thµnh phè møc sinh gi¶m ch−a ®ång ®Òu. Mét<br /> sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c, T©y Nguyªn, B¾c Trung Bé vµ duyªn h¶i miÒn Trung tû<br /> lÖ sinh cao h¬n møc b×nh qu©n cña toµn quèc. §¸ng chó ý lµ 7 tØnh cã tû lÖ sinh cßn ë<br /> møc cao (trªn 25%o) nh− Kon Tum: 31,2%o, Gia Lai: 25,5%o, §¨k L¾c: 25,8%o, Lai<br /> Ch©u: 29,4%o, Hµ Giang: 26,5%o, S¬n La: 25,2%o, Hµ Giang: 26,5%o. KÕt qu¶ Tæng<br /> ®iÒu tra d©n sè vµ Nhµ ë n¨m 1999 cho thÊy tû sè giíi tÝnh khi sinh cña nhiÒu tØnh<br /> rÊt cao: An Giang: 128 trai/100 g¸i, Kiªn Giang: 125 trai/100 g¸i, Th¸i B×nh: 120<br /> trai/100 g¸i, Trµ Vinh: 124 trai/100 g¸i, Sãc Tr¨ng: 124 trai/100 g¸i. Tû lÖ sinh con<br /> thø 3 trë lªn gi¶m rÊt chËm, tõ 37,14 % n¨m 1993 xuèng cßn 21,7% n¨m 2002. B×nh<br /> qu©n mçi n¨m chØ gi¶m 1,48%.<br /> Tõ thùc tr¹ng nµy, c¸c nhµ X· héi häc vµ D©n sè häc ®· ®−a ra c¸c khuyÕn<br /> nghÞ vÒ chÝnh s¸ch d©n sè kh«ng nªn dµn tr¶i mµ −u tiªn tËp trung ®Çu t− nguån lùc,<br /> ®Èy m¹nh th«ng tin-gi¸o dôc truyÒn th«ng kÕt hîp víi dÞch vô kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh<br /> tíi miÒn nói, vïng s©u, vïng xa, vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè lµ nh÷ng vïng khã<br /> kh¨n, cã møc sèng thÊp vµ møc sinh cao.<br /> Møc sinh cao phÇn lín do h¹n chÕ vÒ nhËn thøc, vÒ møc sèng thÊp nh−ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Vâ ThÞ Hång Loan 75<br /> <br /> còng cã phÇn do nhu cÇu vÒ dÞch vô kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ch−a ®−îc ®¸p øng ®Çy<br /> ®ñ. KÕt qu¶ ®iÒu tra biÕn ®éng d©n sè n¨m 2002 cho thÊy: vÉn cßn 21 % phô n÷ cã<br /> chång trong ®é tuæi sinh ®Î (15 - 49 tuæi) ch−a ®−îc tiÕp cËn víi c¸c biÖn ph¸p<br /> tr¸nh thai.<br /> Khi nghiªn cøu c¬ cÊu x· héi - d©n sè, x· héi häc chñ yÕu tËp trung ph©n tÝch<br /> c¸c biÕn sè c¬ b¶n nh−: møc sinh, møc chÕt, di d©n, c¬ cÊu tuæi, giíi tÝnh, d©n téc, t«n<br /> gi¸o trong c− d©n nh»m lý gi¶i nguyªn nh©n t¨ng gi¶m d©n sè vµ v× sao gi÷a c¸c<br /> nhãm x· héi kh¸c nhau, gi÷a c¸c vïng n«ng th«n, ®« thÞ, miÒn nói, ®ång b»ng l¹i cã<br /> møc sinh kh¸c nhau.<br /> C¸c nhµ x· héi häc, sau khi tËp trung kh¶o s¸t d©n sè ®ång b»ng B¾c Bé ®· cã<br /> nh÷ng ®Ò xuÊt kh¸ x¸c ®¸ng: xÐt ®Õn cïng, viÖc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó vÊn ®Ò d©n sè cña<br /> ®ång b»ng B¾c Bé ph¶i ®−îc ®Æt ra trªn c¨n b¶n hai yÕu tè: sù hiÖn ®¹i hãa t¹i chç<br /> cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n vµ sù hiÖn ®¹i hãa ng−êi n«ng d©n th«ng qua qu¸ tr×nh<br /> di d©n tõ n«ng th«n ra c¸c khu ®« thÞ vµ c«ng nghiÖp1. Qua ®ã, cho thÊy c¸c nhµ x·<br /> héi häc ®· sím cã t− duy gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sè l−îng, chÊt l−îng, ph©n bè d©n sè g¾n<br /> víi vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, n«ng th«n. Kh«ng nh÷ng thÕ, tõ c¸c kÕt qu¶<br /> nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu d©n sè - lao ®éng ë n«ng th«n miÒn B¾c hä ®· rót ra nh÷ng kÕt<br /> luËn, nh÷ng dù b¸o quan träng, lµm c¬ së cho c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®−a ra<br /> nh÷ng chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p k×m chÕ sù gia t¨ng d©n sè qu¸ nhanh2<br /> Sau khi n¾m b¾t ®−îc thùc tr¹ng d©n sè vµ nh÷ng t¸c ®éng ®Õn sù gia t¨ng<br /> d©n sè, dùa vµo c¸ch tÝnh to¸n khoa häc, x· héi häc cã thÓ ®−a ra nh÷ng dù b¸o kh¸<br /> tin cËy lµm c¬ së cho viÖc ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc d©n sè nãi riªng vµ chiÕn l−îc ph¸t<br /> triÓn kinh tÕ - x· héi nãi chung cña quèc gia vµ tõng vïng, miÒn. Dù b¸o trong vßng<br /> 25 n¨m tõ 1999 - 2024 quy m« d©n sè n−íc ta lµ 96,1 triÖu ng−êi theo ph−¬ng ¸n<br /> thÊp, 98,9 triÖu ng−êi theo ph−¬ng ¸n trung b×nh vµ 101,8 triÖu ng−êi theo ph−¬ng<br /> ¸n cao.3<br /> C¸c nhµ x· héi häc kh«ng chØ chøng minh r»ng t¨ng nhanh d©n sè lµ nguyªn<br /> nh©n cña ®ãi nghÌo, l¹c hËu mµ cßn cïng c¸c ban ngµnh, ®oµn thÓ kh¸c vËn ®éng<br /> toµn x· héi tham gia thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè- kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. C¸c nghiªn<br /> cøu kh¶o s¸t cho thÊy ®· cã sù chuyÓn ®æi tÝch cùc trong nhËn thøc vµ thùc hiÖn<br /> chÝnh s¸ch d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh cña toµn x· héi. C¸c cÊp uû, chÝnh quyÒn,<br /> ®oµn thÓ x· héi tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng ®· hiÓu ®−îc tÇm quan träng cña gi¶m<br /> sinh, coi c«ng t¸c d©n sè- kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh lµ mét bé phËn quan träng cña chiÕn<br /> l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi, lµ mét yÕu tè c¬ b¶n ®Ó n©ng cao chÊt l−îng sèng cña<br /> c¸ nh©n, gia ®×nh vµ x· héi. Quan niÖm vÒ h«n nh©n vµ sinh ®Î cña nh©n d©n ®·<br /> chuyÓn biÕn tÝch cùc theo h−íng ngµy cµng cã nhiÒu ng−êi chÊp nhËn kÕt h«n muén,<br /> ®Î muén, ®Î th−a, ®Î Ýt ®Ó cã ®iÒu kiÖn ch¨m sãc, gi¸o dôc con c¸i tèt h¬n. Tuæi kÕt<br /> <br /> 1<br /> Ph¹m BÝch San. D©n sè ®ång b»ng B¾c Bé: nh÷ng nghiªn cøu tõ gãc ®é x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi.<br /> 1996, tr.11.<br /> 2<br /> S§D, tr.27-28.<br /> 3<br /> B¸o c¸o kÕt qu¶ dù b¸o d©n sè ViÖt Nam ,1999-2024. Nxb Thèng kª. 2000. Tr 31.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 76 Vai trß cña x· héi häc ®èi víi chÝnh s¸ch gi¶m sinh ë ViÖt Nam<br /> <br /> h«n lÇn ®Çu cña nam giíi t¨ng tõ 25,3 tuæi n¨m 1999 lªn 26,7 tuæi n¨m 2004, cña n÷<br /> t¨ng víi thêi gian t−¬ng øng tõ 22,7 tuæi lªn 23,4 tuæi. Nhê cã sù chuyÓn biÕn vÒ<br /> nhËn thøc, ®· cã sù thay ®æi lín vÒ hµnh vi thùc hiÖn kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. Tû lÖ<br /> c¸c cÆp vî chång trong ®é tuæi sinh ®Î sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai t¨ng nhanh, tõ<br /> 53,75 % n¨m 1993 lªn 75,31 % n¨m 1997; tû suÊt sinh th« gi¶m tõ 30,1 %o n¨m 1989<br /> xuèng cßn 19,9%o n¨m 1999; tæng tû suÊt sinh ®· gi¶m kh¸ nhanh tõ 3,8 con n¨m<br /> 1989 xuèng cßn 2,3 con n¨m 1999 4.<br /> Nh÷ng ph©n tÝch trªn ®· chØ ra phÇn nµo vai trß cña x· héi häc ®èi víi viÖc<br /> x©y dùng, thùc hiÖn chÝnh s¸ch d©n sè- kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. §ãng gãp cña c¸c nhµ<br /> x· héi häc, cña ngµnh x· héi häc tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu, ®µo t¹o vÒ d©n sè, tõ ph−¬ng<br /> ph¸p kh¶o s¸t thùc nghiÖm, ®· cã t¸c ®éng thiÕt thùc cho viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch,<br /> ®Ò ra chiÕn l−îc d©n sè thÝch hîp víi tõng thêi kú. Trong thêi gian tíi, x· héi häc tiÕp<br /> tôc ph¸t huy vai trß cña m×nh phôc vô cho môc tiªu: duy tr× v÷ng ch¾c xu thÕ gi¶m<br /> sinh, thùc hiÖn gia ®×nh Ýt con, khoÎ m¹nh, tiÕn tíi æn ®Þnh quy m« d©n sè ë møc hîp<br /> lý n©ng cao chÊt l−îng d©n sè, ph¸t triÓn nguån nh©n lùc chÊt l−îng cao ®¸p øng<br /> nhu cÇu cña c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, gãp phÇn vµo sù ph¸t triÓn nhanh vµ bÒn<br /> v÷ng cña ®Êt n−íc.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. Tæng côc Thèng kª: B¸o c¸o kÕt qu¶ dù b¸o d©n sè ViÖt Nam,1999-2024. Nxb Thèng<br /> kª - 2000.<br /> 2. ñy ban Quèc gia D©n sè - KÕ ho¹ch hãa gia ®×nh: ChiÕn l−îc d©n sè ViÖt Nam 2001-<br /> 2010. 2000.<br /> 3. Ph¹m BÝch San: D©n sè ®ång b»ng B¾c Bé: nh÷ng nghiªn cøu tõ gãc ®é x· héi häc.<br /> Nxb Khoa häc X· héi. Hµ Néi - 1996.<br /> 4. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh. Dù ¸n VIE/01/P09. D©n sè vµ ph¸t triÓn-<br /> mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n. (XuÊt b¶n lÇn thø ba cã söa ch÷a, bæ sung). Nxb ChÝnh trÞ Quèc<br /> gia - 2004.<br /> 5. Lª Ngäc V¨n... Sè liÖu ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ gia ®×nh viÖt Nam vµ ng−êi phô n÷ trong<br /> gia ®×nh thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa (Khu vùc miÒn B¾c). Nxb Khoa häc<br /> x· héi - 2002.<br /> 6. Tæng côc Thèng kª. Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë 1999. Nxb Thèng kª, 2000.<br /> 7. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh. Trung t©m X· héi häc: X· héi häc trong<br /> qu¶n lý. 2000.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> §iÒu tra Nh©n khÈu häc vµ søc khoÎ 1997; Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë n¨m 1999.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />