Vai trò của yếu tố thần kỳ ở truyện cổ tích thần kỳ trong chương trình Văn - tiếng Việt tiểu học

Chia sẻ: LaLi Sa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:5

Thêm vào BST

Báo xấu

143
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ phong phú và đa dạng, tồn tại ở cả dạng hữu hình lẫn vô hình, bao gồm nhân vật thần kỳ, đồ vật thần kỳ và con vật thần kỳ, hay các câu thần chú, sự biến hóa, hóa thân của nhân vật. Yếu tố thần kỳ luôn xuất hiện đúng lúc để đảm đương “trách nhiệm” của nó đối với cốt truyện, nhân vật và đưa đến cách kết thúc có hậu theo quan niệm từ bao đời của tác giả dân gian.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Vai trò của yếu tố thần kỳ ở truyện cổ tích thần kỳ trong chương trình Văn - tiếng Việt tiểu học

143 VAI TRÒ CỦA YẾU TỐ THẦN KỲ Ở TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ TRONG CHƯƠNG TRÌNH VĂN - TIẾNG VIỆT TIỂU HỌC SV. Bùi Thị Huyền Trân SV. Võ Thị Ngọc Mai ThS. Phạm Thị Minh Hiếu Tóm tắt. Yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ phong phú và đa dạng, tồn tại ở cả dạng hữu hình lẫn vô hình, bao gồm nhân vật thần kỳ, đồ vật thần kỳ và con vật thần kỳ, hay các câu thần chú, sự biến hóa, hóa thân của nhân vật. Yếu tố thần kỳ luôn xuất hiện đúng lúc để đảm đương “trách nhiệm” của nó đối với cốt truyện, nhân vật và đưa đến cách kết thúc có hậu theo quan niệm từ bao đời của tác giả dân gian. 1. Mở đầu Truyện cổ tích thần kỳ giữ một vị trí khá quan trọng trong chương trình Văn- Tiếng Việt tiểu học, có mặt ở hầu hết các phân môn của sách giáo khoa Tiếng Việt, đặc biệt là phân môn kể chuyện. Nói đến truyện cổ tích thần kỳ không thể không kể đến yếu tố thần kỳ, đây cũng là yếu tố làm cho truyện cổ tích thần kỳ có sức hấp dẫn đặc biệt và ý nghĩa giáo dục sâu sắc đối với học sinh lứa tuổi tiểu học. 2. Nội dung 2.1. Yếu tố thần kỳ - đặc trưng chủ yếu của truyện cổ tích thần kỳ Truyện cổ tích là một sáng tác dân gian thuộc loại hình tự sự, chủ yếu sử dụng nghệ thuật kỳ ảo để thể hiện cái nhìn hiện thực của nhân dân đối với đời sống, ước mơ về một xã hội công bằng mà ở đó người hiền lành, lương thiện được hưởng cuộc sống ấm no, hạnh phúc, còn những kẻ xấu, làm điều ác thì bị trừng trị thích đáng. Có nhiều cách phân loại truyện cổ tích khác nhau, tuy nhiên hầu hết các nhà folklore học thống nhất chia truyện cổ tích ra làm ba tiểu loại: truyện cổ tích thần kỳ, truyện cổ tích sinh hoạt và truyện cổ tích loài vật. Trong đó, truyện cổ tích thần kỳ là tiểu loại cơ bản và quan trọng nhất. Truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích thần kỳ nói riêng là truyện kể hoàn toàn hư cấu và kỳ ảo. Truyện cổ tích đã tạo ra một thế giới khác hẳn với thế giới thực tại. Chỉ trong thế giới cổ tích thì cô Tấm dịu hiền, chăm chỉ và bất hạnh mới được hưởng hạnh phúc (truyện Tấm Cám), chàng trai nông dân nghèo nàn, thật thà như anh Khoai mới được lấy con gái phú ông (Cây tre trăm đốt), người em siêng năng, hiền lành, tốt bụng mới trở nên giàu có (Cây khế). Các nhân vật như Tiên, Bụt, Phật đầy phép màu hay các đồ vật như rìu thần, cung thần, đàn thần, viên ngọc ước… hoàn toàn không có thật. Đó chính là các yếu tố thần kỳ, một trong những yếu tố quan trọng không thể thiếu, làm nên đặc trưng chủ yếu của truyện cổ tích thần kỳ.Nếu không có yếu tố thần kỳ thì truyện cổ tích thần kỳ không có cơ sở để tồn tại, và sẽ biến thành một loại truyện khác.Các mâu thuẫn sẽ không được giải quyết và kết thúc sẽ không có hậu như mơ ước của nhân dân. Yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ tồn tại ở dạng hữu hình và vô hình. Ở dạng hữu hình, yếu tố thần kỳ bao gồm nhân vật thần kỳ nhưông Bụt (truyện Tấm Cám, Cây tre trăm đốt), Vua Thủy Tề, Ngọc Hoàng (truyệnThạch Sanh), Tiên (truyệnAnh chàng ngốc và con ngỗng vàng, Bông hoa cúc trắng, Ba điều ước, Sự
144 tích hồ Ba Bể, Nàng tiên ốc, Ba lưỡi rìu, Cô bé Lọ Lem, Cây tre trăm đốt); con vật thần kỳ như Trăn Tinh, Hồ Tinh (truyện Thạch Sanh), chim Đại Bàng (Thạch Sanh, Cây khế), chim Vàng Anh, cá Bống, con gà trống (Tấm Cám), Cá vàng (Ông lão đánh cá và con cá vàng)…Yếu tố thần kỳ còn có thể là đồ vật thần kỳ nhưbúa thần, cung thần, đàn thần, niêu cơm thần (truyện Thạch Sanh)… Các yếu tố thần kỳ như trên đều không có và không thể có trong thực tế nhưng nó biểu hiện rất rõ, rất sống động trong niềm tin và lý tưởng của nhân dân. Yếu tố thần kỳ tồn tại ở dạng vô hình thường xuất hiện ít hơn so với dạng hữu hình, như các câu thần chú hoặc sự biến hóa, hóa thân có trong các truyện như Tấm Cám, Cây tre trăm đốt,… Truyện cổ tích thần kỳ luôn có sự phân tuyến đối lập, mô tả sự xung đột không thể dung hòa của các thế lực đối lập trong xã hội có phân chia giai cấp.Các nhân vật trong truyện luôn đứng về một phía (chính diện, phản diện hay trung gian) để đảm đương tốt chức năng mà tác giả dân gian đã gửi gắm ngay từ đầu truyện. Do đó các nét nhân cách của nhân vật lý tưởng được thể hiện rất rõ ràng, lắm lúc cực đoan (theo kiểu của truyện cổ tích): thật thà như anh Khoai mới tin lời Phú Ông hứa gả con gái cho, nghĩa tình, chung thủy như Thạch Sanh mới bị người anh kết nghĩa Lý Thông lừa cướp công giết trăn tinh và cứu công chúa… Không chỉ nhân vật mà các yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích thần kỳ cũng được phân tuyến rõ ràng. Yếu tố thần kỳtồn tại ở tuyến chính diện là trợ thủ của nhân vật lý tưởng, có phép mầu giúp nhân vật vượt qua trở ngại, khó khăn.Đây là loại “nhân vật” thần kỳ luôn đứng về phía thiện, phía chính nghĩa, nhân danh công lí, lẽ phải để giúp đỡ nhân vật chính chiến thắng những nhân vật thuộc phía ác – phi nghĩa. Như nhân vật ông Bụt luôn xuất hiện giúp đỡ Tấm mỗi khi bị mẹ con Cám áp bức, đàn chim sẻ giúp Tấm nhặt thóc, quả thị để Tấm náu thân trong truyện Tấm Cám. Ông Bụt xuất hiện để bày cho anh trai cày cách ghép các đốt tre thành cây tre trăm đốt trong truyện Cây tre trăm đốt. Ông Tiên dạy cho Thạch Sanh võ nghệ để chiến đấu với các loài ác thú, vua Thủy Tề tặng đàn thần giúp Thạch Sanh giải oan và đánh lui quân mười tám nước chư hầu… Bên cạnh đó, trí tưởng tượng của dân gian còn tạo nên các yếu tố thần kỳ đại diện cho cái ác và sự xấu xa để khẳng định sự chiến thắng của chính nghĩa.Ở tuyến phản diện, yếu tố thần kỳ gây cản trở hoặc tìm mọi cách hãm hại, gây khó khăn cho nhân vật chính diện (như chim Đại bàng, Trăn tinh trong truyện Thạch Sanh).Nhờ vậy mà sự xung đột giữa hai tuyến nhân vật càng trở nên gay gắt và quyết liệt hơn, sự chiến thắng của nhân vật chính diện càng khó khăn thì càng vẻ vang hơn. Yếu tố thần kỳ ở tuyến trung gian là yếu tố mà khi ở vào tay của nhân vật chính diện hay phản diện nó đều phát huy tác dụng thần kỳ. Khi ở trong tay người hiền thì nó có tác dụng tốt, rơi vào tay kẻ ác thì nó sẽ gây tai họa, hoặc khi nhân vật vi phạm điều cấm kỵ thì yếu tố thần kỳ đó cũng phản bác lại chủ nhân của nó (chẳng hạn con chim Phượng Hoàng trong truyện Cây khế, bầy khỉ trong Hà rầm hà rạc, con chim én trong truyện Quả bầu tiên). Yếu tố thần kỳ thuộc tuyến trung gian như một liều thuốc thử, giúp bộc lộ cái ác, thể hiện quan niệm đạo đức của nhân dân. 2.2. Yếu tố thần kỳ giữ vai trò khai thông bế tắc, phát triển cốt truyện Trong truyện cổ tích thần kỳ, các yếu tố thần kỳ luôn xuất hiện với tần số dày đặc, dĩ nhiên nó xuất hiện rất đúng lúc để thực hiện chức năng nghệ thuật của nó. Khi chàng Thạch Sanh tiêu diệt được trăn tinh, cung thần xuất hiện. Cung thần trở thành trợ thủ đắc lực cho Thach Sanh trong việc lập chiến tích mới (bắn đại bàng cứu công chúa). Khi cứu được công chúa ra khỏi hang sâu, miệng hang bị lấp lại nhốt Thạch Sanh ở trong đó, xuất hiện chi tiết Thái Tử con vua Thủy Tề bị nhốt ở trong hang. Đây
145 là nhân tố giúp Thạch Sanh thoát ra được khỏi hang, xuống Thủy cung và được đền ơn bằng cây đàn thần và niêu cơm thần. Hai đồ vật thần kỳ này lại tiếp tục giúp chàng Thạch Sanh hiền lành, dũng cảm tiến lên được những nấc thang mới (lấy được công chúa, đuổi được quân 18 nước chư hầu)… Hay như trong truyện Tấm Cám, mỗi khi Tấm bị mẹ con gì ghẻ lừa gạt, hãm hại, Tấm bị dồn đẩy đến đường cùng và bế tắc thì Bụt lại xuất hiện, ban cho những phép màu nhiệm mới: chim sẻ giúp Tấm nhặt thóc gạo, xương cá bống chôn ở bốn chân giường giúp Tấm có quần áo đẹp, giày đẹp, ngựa đẹp để đi trẩy hội; Tấm chết thì được hóa kiếp thành chim sẻ, cây xoan đào, khung cửi, quả thị… Những yếu tố thần kỳ đó đã giúp nhân vật chính diện thoát khỏi hoàn cảnh bế tắc hiện tại, bước sang một hoàn cảnh mới, một kiếp sống mới với xung đột mới cao hơn. Và theo đó, những sự kiện mới lại xuất hiện, cốt truyện được duy trì và phát triển cho đến khi lý tưởng của tác giả dân gian được thực hiện. Rõ ràng yếu tố thần kỳ đóng vai trò chính yếu trong việc giải quyết mâu thuẫn, xung đột giữa hai thế lực, hai tuyến đối lập trong truyện cổ tích thần kỳ. Nếu không có yếu tố thần kỳ thì trước những trở ngại, khó khăn thì nhân vật không thể tự mình giải quyết được, cốt truyện bế tắc.Nhờ sự xuất hiện đúng lúc đúng chỗ của yếu tố thần kỳ mà sự bế tắc được khơi thông, cốt truyện lại tiếp tục được phát triển, hấp dẫn hơn với những sự kiện mới, tình tiết mới. 2.3. Yếu tố thần kỳ đưa đến kết thúc có hậu Truyện cổ tích thần kỳ luôn có cái kết tốt đẹp, mang màu sắc lãng mạn, chủ quan của tác giả dân gian. Người nghèo khổ, bất hạnh có nhân cách tốt đẹp cuối cùng trở nên giàu có, được hưởng hạnh phúc, còn kẻ ác bị trừng phạt, bị tiêu diệt, đúng như triết lý dân gian: “ở hiền gặp lành”, “ở ác gặp ác”. Tấm sau nhiều lần hóa thân thì xinh đẹp hơn xưa và được vua rước về cung, còn mẹ con Cám thì nhận lấy cái chết tức tưởi; Thạch Sanh lấy được công chúa, lên ngôi vua còn mẹ con Lí Thông thì bị trời đánh chết; Sọ Dừa và vợ sống hạnh phúc suốt đời còn hai người chị độc ác thì lẻn đi biệt tích; Trong truyện Cây khế, vợ chồng người em hiền lành trở nên giàu có, hạnh phúc, người anh tham lam thì rơi xuống biển và bị sóng cuốn đi mất tích. Để có cái kết đó phải kể đến vai trò to lớn của yếu tố thần kỳ. Sáng tạo nên yếu tố này, người nhân dân lao động làm được điều mà họ không thể thực hiện được trong cuộc sống. 2.4. Yếu tố thần kỳ đóng vai trò thử thách hoặc ban tặng đối với nhân vật chính diện Các nhân vật chính diện sở dĩ họ bộc lộ được phẩm chất tốt đẹp và hưởng cái kết hạnh phúc bởi vì họ luôn luôn bị thử thách của nhân vật thần kỳ và vượt qua được thử thách. Đứng trước thử thách, các nhân vật chính thuộc tuyến chính diện bộc lộ bản chất tốt đẹp của mình như lòng hiếu thảo, dũng cảm, gan dạ, trung thực, hiền lành, tốt bụng… Vượt qua thử thách, họ mới được ban thưởng những “vật thần kỳ” hoặc được đền đáp xứng đáng. Các nhân vật thần kỳ như Phật, Tiên, Bụt trong truyện cổ tích thần kỳ thường đóng vai trò thử thách đó. Đức Phật biến thành người đàn bà ăn mày rách rưới thử thách lòng tốt của mẹ con người đàn bà góa (Sự tích Hồ Ba Bể). Bụt giả dạng một ông lão ốm nằm co ro bên vệ đường để thử thách lòng thương người của Đinh (Đinh và Bính)… Đôi khi yếu tố thần kỳ thuộc tuyến phản diện cũng đóng vai trò thử thách đối với nhân vật chính diện. Ví dụ như yêu Tinh, mụ Chằng, Đại Bàng, Mãng Xà, Trăn Tinh, Qủy... Loại yếu tố thần kỳ này là đồng minh của kẻ thù, chống đối lại nhân vật chính diện trên đường lấp chiến công để thực hiện mục tiêu cuối cùng. Tuy
146 nhiên việc chiến thắng chúng một cách khó khăn là dịp để nhân vật chính thể hiện tài năng và lòng can đảm của mình. Ba con quái vật Trăn Tinh, chim Đại Bàng, Hồ Tinh trong truyện Thạch Sanhđều là những thử thách nguy hiểm đối với Thạch Sanh. Việc tiêu diệt chúng cũng là dịp để Thạch Sanh nhận được những trợ thủ thần kỳ, lập nên những chiến công mới và cưới được nàng công chúa. Nhân vật chính diện trong truyện cổ tích thường là những con người yếu đuối, có thân phận thấp kém, gặp nhiều bất công, bất hạnh nhưng có phẩm chất tốt đẹp như người em út, người mồ côi, người đi ở, người đàn bà góa… Trong các mối quan hệ gia đình, xã hội, họ phải chịu nhiều thiệt thòi nhưng không thể tự vệ hay đấu tranh giành được công bằng, hạnh phúc. Do đó tác giả dân gian đã nhờ vào yếu tố kỳ diệu để giúp đỡ họ, ban thưởng cho họ những phương tiện thần kỳ để cái tốt, cái thiện chiến thắng cái xấu, cái ác. Bụt ban tặng cho anh trai cày câu thần chú “khắc nhập khắc nhập”, “khắc xuất khắc xuất” để giúp anh mang được cây tre trăm đốt về, dạy cho Phú ông và bọn nhà giàu một bài học và cưới được cô con gái Phú ông (truyện Cây tre trăm đốt). Phật ban tặng cho hai mẹ con người đàn bà góa một hạt thóc để thoát khỏi cơn đại hồng thủy nhấn chìm cả dân làng ích kỷ, khinh người (truyện Sự tích Hồ Ba Bể). Bụt chỉ cho Tấm nuôi con cá bống thần kỳ, sai chim xuống nhặt thóc gạo giúp Tấm (truyện Tấm Cám)…Khi nhân vật chính gặp khó khăn, nhờ có những phương tiện thần kỳ đó mà họ vượt qua được bế tắc, giải quyết mâu thuẫn, đạt được ước mơ. Tất nhiên những yếu tố thần kỳ đó chỉ là “phương tiện” hỗ trợ mà thôi, để đạt được mục đích tốt đẹp cuối cùng thì chủ yếu vẫn là do chính nhân vật tự hành động lấy. 2.5. Yếu tố thần kỳ đóng vai trò trừng phạt đối với nhân vật phản diện Trong truyện cổ tích thần kỳ, tác giả dân gian đã mượn đến các yếu tố kỳ diệu để trừng phạt, tiêu diệt cái ác. Một khi người lao động nghèo khó chưa đủ mạnh để chiến thắng cái ác thì họ mượn đến, mơ tưởng đến một lực lượng thần kỳ đủ mạnh để thay họ đạt được công lý, công bằng trong xã hội. Lý Thông bị trời đánh hóa thành kiếp bọ hung, đời đời kiếm ăn nơi dơ bẩn (truyện Thạch Sanh). Người anh tham lam vơ vét quá nhiều vàng bạc bị đại bàng hất cánh rơi xuống biển chết (truyện Cây khế). Đứa con bất hiếu đến mức cam tâm chôn sống cả mẹ già thì Ngọc Hoàng nổi giận sai Thần Sét đánh chết (truyện Đứa con bất hiếu)… Những nhân vật như Ngọc Hoàng, Tiên, Phật, Bụt… là đại diện cho công lý của nhân dân, phản ánh quan niệm “ác giả ác báo”. 2.6. Yếu tố thần kỳ đối với việc giáo dục đạo đức học sinh lứa tuổi tiểu học Truyện cổ tích, nhất là truyện cổ tích thần kỳ có một ý nghĩa đặc biệt đối với học sinh lứa tuổi tiểu học. Có thể nói đây là loại truyện được các em say mê yêu thích. Chính vì thế mà trong chương trình Văn- Tiếng Việt tiểu học thì truyện cổ tích chiếm một số lượng khá lớn, tập trung chủ yếu ở phân môn kể chuyện. Đến với truyện cổ tích thần kỳ, các em được phiêu lưu và ngạc nhiên trước những điều kỳ diệu, bay bổng. Bằng các yếu tố thần kỳ, truyện đã mở ra một thế giới thần tiên, một chân trời mơ ước để cho các em mặc sức tưởng tượng, khám phá. Truyện đã đưa các em đến gần với thế giới xứ sở mới lạ mà gần gũi. Quả thực rất khó tìm thấy một thế giới tràn đầy cái đẹp, lung linh những biểu tượng đượm màu sắc như trong truyện cổ tích thần kỳ. Đồng thời với sự phân tuyến chính diện- phản diện rạch ròi, các em dễ dàng nhận ra được cái tốt- cái xấu để đấu tranh, bảo vệ cái chân thiện tốt đẹp và xa lánh, loại bỏ cái xấu, các ác. Các nhân vật chính diện, cùng với sự hỗ trợ, giúp sức của yếu tố thần kỳ luôn luôn thể hiện được những phẩm chất tốt đẹp trước sự tham lam, giả dối, độc ác và được đền
147 đáp xứng đáng, được hạnh phúc làm cho các em tin tưởng và lạc quan vào sự chiến thắng của cái thiện, sự trả giá của cái ác… Thông qua số phận của các nhân vật chính diện- phản diện trong mỗi câu chuyện, các em tự tiếp thu và liên hệ với bản thân để rút ra những bài học ứng xử cho mình. Đến với cổ tích thần kỳ chính là cơ hội cho trẻ nuôi dưỡng, phát triển cảm xúc thẩm mĩ và phát huy trí tưởng tượng, đồng thời giúp chúng tìm tòi lẽ sống, làm phong phú tình cảm, đem đến cho ta niềm vui, giúp con người sống tốt hơn, nhân ái hơn. 3. Kết luận Yếu tố thần kỳ là một trong những nhân tố đặc sắc và tạo nên tính hấp dẫn đặc biệt của truyện cổ tích thần kỳ. Về ý nghĩa xã hội, yếu tố thần kỳ là “vũ khí” của nhân dân lao động trong việc thực hiện ước mơ về một cuộc sống công bằng bình đẳng, về sự chiến thắng của cái thiện đối với cái ác. Về phương diện nghệ thuật, yếu tố thần kỳ giữ vai trò giải quyết mâu thuẫn, xung đột trong truyện, thúc đẩy cốt truyện phát triển và đưa đến một kết thúc có hậu. Yếu tố thần kỳ ở truyện cổ tích thần kỳ có ý nghĩa giáo dục to lớn đối với các em học sinh lứa tuổi tiểu học. Do đó việc dạy và học truyện cổ tích thần kỳ trong nhà trường tiểu học cần khai thác đúng mức giá trị của yếu tố thần kì trong truyện giúp các em hiểu hơn về thể loại này, hiểu hơn về ý nghĩa xã hội của truyện. Tài liệu tham khảo [1]. Nguyễn Xuân Đức, Thi pháp truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam, Đề tài khoa học cấp bộ 1996, giải thưởng NCKH của Hội Văn nghệ Dân gian VN 1997. [2]. Lê Trường Phát (2000), Thi pháp văn học dân gian (Sách bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1997 - 2000 dành cho GV tiểu học), Nxb GD, Hà Nội. [3]. Đỗ Bình Trị (1990), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb GD. [4]. Hoàng Tiến Tựu (1998), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb GD. [5]. Phạm Thu Yến (chủ biên, 2002), Giáo trình văn học dân gian, (Dành cho ngành ngữ văn, hệ đào tạo tại chức từ xa), Nxb Đại học Sư phạm HN.