Xã hội hiện đại và lý thuyết học: Phần 2

CHƯƠNG 6<br /> <br /> ý thuyết xã hội học nhân văn<br /> trong ''trốn thoát tự do"<br /> Giói thiệu<br /> Lý th u y ết n à y đ ư ợc khởi côn g xây d ự n g bởi Erich<br /> Pinchas From m (1900-1980), nhà tâm lý h ọc xã hội, nhà<br /> phân tâm học^ nhà triết h ọc n h ân văn, nhà lý th u yết<br /> xã h ội th u ộ c trường phái F rankfurt trường phái lý<br /> th u y ết p h ê phán. C ó th ể g ọ i From m là nhà triết học<br /> m ácxít m ớ i của ử iế kỷ XX vớ i lý th u yết xã h ội h ọc<br /> n hân văn và q u an đ iểm p h ê p h án xã h ội tư bản chủ<br /> n gh ĩa h iện đ ại đ ộ c đoán, " chu yên quyển" bóp n gh ẹt<br /> tự d o của con n gư ờ i đêh m ứ c khiến h ọ phải tìm cách<br /> chạy trôh k h ỏi tự do^.<br /> <br /> về<br /> <br /> chủ đ ề n ày ôn g đã n g h iên<br /> <br /> ^ F- Ị’n»rnm. "Phân tâm học và tôn giáo". "Phân tâm học và thiền".<br /> T ro n g s, I'reu d , G. Jung, E. From m và R. A ssagioli. Phân tâm học và<br /> vàn hóa tâtn linh. N xb V ăn hóa th ô n g tin, H à N ội. 2002. Tr. 161-384;<br /> E rich From m . N g ôn n g ừ bị lãng quên. N xb V ăn hóa th ô n g tin. H à<br /> N ội. 2003.<br /> ^ c^hương này d ự a vào bài của Lê N gọc H ù n g . "Q u an niệm m ácxít<br /> c ủ a E rich From m v ề tự d o trong xã hội tư b ản chủ nghĩa h iện đại".<br /> <br /> 160<br /> cứu và xua't bản cu ô n sách 'T rô n th oát tự do"^ m ộ t<br /> tác phẩm th u ộ c loại "kinh điển" v ề tâm lý học, chính<br /> trị h ọc và xã hội h ọc n h ân v ăn h iện đại v ề tự do vào<br /> năm 1941.<br /> Vừa n h ìn th ây tên sách n ày, m ộ t loạt câu hỏi tự<br /> đ ộ n g xuâlt h iện đ ôì v ó i n g ư ờ i đ ọc, ch ẳn g hạn n hư thê'<br /> nào là "tự do"? Tại sao phải "chạy trôn khỏi tự do''?<br /> A i chạy trôh k h ỏi tự do? H ọ ch ạy trôn bằng cách nào?<br /> H ọ có trôn thoát tự d o không?<br /> N h ư n g v ớ i tư cách là tác giả của cu ôn sách. From m<br /> đã nêu n h iề u câu h ỏi n g h iên cứ u từ g ó c đ ộ khoa h ọc<br /> xã hội và n h ân văn n h ư sau^; Tự d o với ý n gh ĩa n hân<br /> bản là gì? K hao khát tự d o có p h ải là bản chât của con<br /> n gư ờ i k hông? Tự d o là sự th iêu v ắ n g các thúc bách từ<br /> bên n g o à i h a y còn có sự h iện d iện của cái gì nữa?<br /> N h ân tô' xã hội và k inh t ế n ào thúc đ ẩy con n gư ờ i đấu<br /> tranh cho tự do? Tự d o có phải là m ộ t áp lự c quá n ặn g<br /> khiến con n g ư ờ i phải tìm cách thoát ra không? Tại sao<br /> đ ôì với n g ư ờ i n à y tự d o là m ụ c tiêu n h u n g đ ôi với<br /> n gư ờ i khác lại là sự đ e dọa? Bên cạnh khát v ọ n g tự do<br /> T ạp chí Thông tin khoa học - chính trị. Sô' 6 (18). 2013. Tr. 56-60; sô' 7<br /> (19). 2013. T r 35-39.<br /> ^ Erich From m (1941). Trôh thoát t ự do. N xb T ừ đ iến bách khoa. Hà<br /> Nội. 2007. 330 trang. T ên c u ô h sách n à y b ằn g tiêhg Đ ứ c x u â t bản<br /> n ăm 1941 là: Die F u rch t v o r d e r F re ih e it b ằ n g tiêhg A n h x u â t bản<br /> ở M ỹ năm 1941 là "E scape from Freedom "' và xuä't b ả n ờ V ương<br /> quôc A nh n ăm 1941 là '"The Fear of F reed o m " (UK) (1941).<br /> 2 E. From m (1941). Sđd. Tr. 11-12.<br /> <br /> Chương 6: Lý thuyết xã hội học nhân văn ...<br /> <br /> 161<br /> <br /> có còn ư óc v ọ n g khuä't p h ụ c m a n g tín h bản năng<br /> không? Tại sao thủ lĩn h lại lôi k éo đ ư ợ c n h iề u n gư ờ i<br /> q u y phục? C ó phải s ự k h u ât p h ụ c lu ô n tu ân th eo quy<br /> luật bên ngoài h ay còn có đ ộ n g lự c n à o ở b ên trong<br /> co n người? Đ iều gì tạo n ên lò n g tham v ô đ ộ v ề q uyền<br /> lực? Tham v ọ n g q u y ề n lự c làm tăn g h a y g iả m sự yếu<br /> đ u ô i và bâ't lực? Q u y ền lự c liên q u an n h ư th ế n ào đ êh<br /> tự do? Sức m ạnh n à o k h iến con n g ư ờ i có th ể thích<br /> n g h i với hầu hết các tìn h h u ô n g tự d o k hác nhau? Đ âu<br /> là g ió i hạn của sự th ích n g h i của con n gư ờ i? và n h iều<br /> câu h ỏ i khác.<br /> <br /> 1. Q U A N NIỆM VỂ T ự D O<br /> C ách tiếp cận n g h iê n<br /> <br /> CÚOI<br /> <br /> v ề tự d o<br /> <br /> Đ ể trả lời n h ữ n g câu h ò i n ày. From m đã ch ọn cách<br /> tiêp cận tâm lý h ọc v à trình b ày rõ n ó trong ch ư ơ n g 1<br /> 'T ự d o - m ột vâh đ ề tâm lý học"của cu ô n sách 'T rôn<br /> thoát tự do". T heo cách tiếp cận n ày. From m tập trung<br /> p h ân tích sự trải n g h iệ m v ề tự d o của con n g ư ờ i trong<br /> n h ữ n g tình h u ô n g xã h ội p h ư ơ n g Tây nử a đ ầ u th ê'k ỳ<br /> XX. Đ ó có th ể là tình h u ô n g xã h ội d ân chủ và k hủ n g<br /> h o ả n g dân chủ và có th ể là tình h u ô n g xã h ội ch u yên<br /> q u yền , độc đ oán k iểu p h á t xít. Ví dụ ở n ư ớ c Đ ứ c lúc<br /> b ấy g iờ có h àn g triệu n g ư ờ i h oặc là k h ô n g còn m o n g<br /> m u ô n tự d o n ữ a m à tìm cách k h ư ớ c từ, thoát ly, chạy<br /> trôh khòi nó và h o ặ c là d ử n g d ư n g k h ô n g tin rằng tự<br /> <br /> 162<br /> d o là thứ đ án g đ ể h ọ ch iến đ ấu và bảo vệ^ Tù tình<br /> h u ô n g xã h ội kiểu n h ư vậy. From m đặt ra m ụ c đích<br /> n g h iên cứu là ''phân tích các n h ân tô' tác đ ộ n g và tính<br /> cách con n g ư ờ i h iện đại v ô h đã k h iêh h ọ k h ư óc từ tụ'<br /> d o trong n h ữ n g q uôc gia p h át xít và theo đ ó lan rộng<br /> trong h àn g triệu n g ư ò i c h ú n g ta"2.<br /> Tự d o đư ợc From m xác đ ịn h là m ột vâh đ ề tâm lý<br /> học, n h ư n g ô n g sử d ụ n g có p h ê phán p h ư ơ n g p háp tiếp<br /> cận tâm lý học và áp d ụ n g m ộ t sô' p h ư ơ n g pháp khác<br /> k ể cả xã hội h ọc và chính trị học^. Khi sử d ụ n g p h ư ơ n g<br /> pháp tâm lý h ọc hành vi và p h ân tâm học của Sigm und<br /> Freud, From m đã nói rõ v ề sự khác biệt n h ư sau: Freud<br /> coi tiến trưih lịch sử xã h ội là kết quả của đ ộ n g lự c tâm<br /> lý cá nhân, n h ư n g From m lại coi yếu tô' con n g ư ờ i là<br /> m ột trong n h ữ n g nhân tô' thúc đẩy tiến trình xã hội.<br /> Freud coi m ôì quan hệ giữ a con n gư ời và xẵ hội là quan<br /> h ệ tĩnh trong đ ó con n g ư ờ i đ ô i lập, đôi kháng với xã hội,<br /> n h ư n g From m coi quan h ệ giữ a con ngư ời và xã hội là<br /> m ôi quan hệ động, tư ơ n g tác. V ới p hư ơ ng p háp có tíiìh<br /> p h ê phán n hư vậy. From m có lẽ râ't g iô n g Em ile<br /> <br /> ^ E. F rom m (1941). Sđd. Tr. 11.<br /> ^ E. F rom m (1941). Sđd. Tr. 11.<br /> ^ Có lẽ F rom m k h ô n g v ặn d ụ n g cách tiôp cận kính tế h ọ c n h âh<br /> m ạ n h lợi ích kính t ế của tự do. Ví d ụ L udw ig Von M ises chi ra<br /> rang: lao đ ộ n g tự d o có th ể làm<br /> ra n h iều của cải cho tâ't cá niọi<br /> ngườ i, nh iểu hơ n là lao đ ộ n g n ô lộ đ ã từ n g tạo ra cho giới chủ.<br /> L u d w ig Von M ises (1927). Chủ nghĩa tự do truyền thông. N xb Tri<br /> Thức. H à Nội. 2013. Tr 80.<br /> <br /> Chương 6: Lý thuyết xã hội học nhân văn ...<br /> <br /> 163<br /> <br /> D ưrkheim ờ chỗ m uôh loại b ỏ chủ nghĩa tâm lý học ra<br /> khỏi nghiên cứu xã h ội học v ề tự do. Fromm vẫn sử<br /> d ụ n g m ột sô' thành tựu tâm lý h ọc hiện đại v ề các trải<br /> n g h iệm của con người v ề tự d o n h ư n g ôn g m ở rộng<br /> cách tiêp cận sang xã h ội h ọc của Karl Marx và M ax<br /> W eber. Cần đánli giá cao tính p h ê phán này trong<br /> p h ư ơ n g pháp tiếp cận của From m đ ôi vói sự phát triển<br /> lý thuyết phê phán và xã hội h ọc n h ân văn.<br /> From m cho rằng từ th ế kỷ XVI đ ến n ay con n gư ờ i<br /> trở n ên khát khao d an h v ọ n g , th àn h công và say m ê<br /> lao đ ộ n g đ êh m ức ám ảnh m à n h ữ n g con n gư ời của<br /> các th ế kỷ trước không có^ N h ờ n h ữ n g phẩm cha't m ói<br /> n à y m à con người từ th ế k ỳ XVI đ ê h nay đã làm nên<br /> lịch sử của chủ nghĩa tư bản. C ách đ án h giá này của<br /> From m có n hiều điểm rất g iô n g v ó i W eber khi phát<br /> h iện ra con người tư b ản ch ủ n g h ĩa đặc trưng bởi<br /> lứiũTig phẩm chất, năng lự c m ó i v í d ụ n h ư sự n ỗ lực<br /> lao đ ộ n g to lớn mà W eber g ọ i là ''thiên chức", "sứ<br /> m ệnh", ''tiêhg gọi"^. G iô n g n h ư W eber, From m cũ n g<br /> Iihận định rằng chủ n gh ĩa tư bản chắc chắn sẽ k hôn g<br /> th ế phát triển nếu con n g ư ò i tự d o xua't hiện từ th ê'k ỷ<br /> XVl đ êh nay k h ôn g d ành trọn sứ c lự c của m ìn h cho<br /> m ộ t m ụ c đích d u ỵ nhâì: là lao đ ộ n g , việc làm và n g h ề<br /> n gh iệp . T ương tự n hư W eber, From m coi sự n ỗ lực<br /> <br /> ’ E. From m (1941). Sđd. Tr. 17.<br /> 2 M. W eber. Nền đạo đức Tin Lìiĩĩh và tinh thãn của chủ ỉĩghĩa tư bảu.<br /> N xb Tri Thú'c. H à Nội. 2008. Tr. 131-160.<br /> <br />