An toàn sinh học: Đánh giá và quản lý rủi ro các sinh vật biến đổi gen - TS. Trần Hồng Hà

Chia sẻ: Phuong Nha | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:36

Thêm vào BST

Báo xấu

671
lượt xem 382
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong hơn hai thập kỷ qua, công nghệ sinh học đã có những bước phát triển vượt bậc góp phần mang lại lợi ích to lớn cho loài người. Công nghệ sinh học hiện địa cho phép con người chuyển gen từ loại này sang loại khác, thay đổi di truyền để tạo ra những giống mới mang những đặc điểm mà nhà tạo giống mong muốn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: An toàn sinh học: Đánh giá và quản lý rủi ro các sinh vật biến đổi gen - TS. Trần Hồng Hà

Bé Tµi nguyªn vµ m«i tr−êng côc b¶o vÖ m«i tr−êng an toµn sinh häc: ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen Hµ néi, th¸ng 10 n¨m 2004 1
Chñ biªn Ts. TrÇn Hång Hµ Nhãm biªn so¹n 1. ThS. Lª Thanh B×nh 2. PGS. TS. Lª TrÇn B×nh 3. PGS. TS. N«ng V¨n H¶i 4. TS. Lª ThÞ Thu HiÒn 5. ThS. Ho ng Thanh Nh n 2
Môc lôc B¶ng viÕt t¾t ........................................................................................................... 4 Lêi giíi thiÖu ........................................................................................................... 5 Më ®Çu.......................................................................................................................... 6 1. sinh vËt biÕn ®æi gen vµ an toµn sinh häc .......................................... 7 2. ®¸nh gi¸ rñi ro.................................................................................................. 10 3. qu¶n lý rñi ro ................................................................................................... 19 4. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ vÊn ®Ò ®¸nh gi¸, qu¶n lý rñi ro ë mét sè quèc gia tiªu biÓu ............................................................ 22 5. Nç lùc t¹o sù thèng nhÊt gi÷a c¸c quèc gia trong qu¶n lý an toµn sinh häc, ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro còng nh− trao ®æi th«ng tin vÒ an toµn sinh häc ................................................ 26 6. Mét sè c¸ch tiÕp cËn nh»m thèng nhÊt qu¶n lý An toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin An toµn sinh häc ............................ 31 7. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin ë ViÖt Nam............................................................................................................................... 34 Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh............................................................................... 35 3
B¶ng viÕt t¾t APEC Asia Pacific Economic Cooperation Tæ chøc Hîp t¸c Kinh tÕ ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng APHIS Animal and Plant Health Inspection Service C¬ quan KiÓm dÞch §éng Thùc vËt thuéc Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú ASEAN The Association of Southeast Asian Nations HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ ATSH Biosafety An to n sinh häc BINAS The Biosafety Information Network and C¬ quan T− vÊn v Cung cÊp M¹ng Advisory Service Th«ng tin ATSH CBD Convention on Biodiversity C«ng −íc §a d¹ng sinh häc CNSH Biotechnology C«ng nghÖ sinh häc Codex Codex Alimentarius ñy ban An to n VÖ sinh Thùc phÈm Quèc tÕ = ñy ban Codex EC European Commission ñy ban ch©u ¢u EHC Environmental Health Criteria Programme Ch−¬ng tr×nh Tiªu chuÈn Søc khoÎ M«i tr−êng EPA Environmental Protection Agency Côc B¶o vÖ m«i tr−êng cña Hoa Kú EU European Union Liªn minh ch©u ¢u FAO Food and Agriculture Organization Tæ chøc N«ng l−¬ng cña Liªn hîp quèc GATT General Agreement on Tariffs and Trade HiÖp ®Þnh chung vÒ ThuÕ quan v Th−¬ng m¹i GM Genetically Mofidied BiÕn ®æi gen GMAC Genetically Modified Advisory Committee Héi ®ång t− vÊn GMO cña Australia GMC Genetically Modified Crop C©y trång biÕn ®æi gen GMF Genetically Modified Food Thùc phÈm biÕn ®æi gen GMO Genetically Modified Organism Sinh vËt biÕn ®æi gen IPPC The International Plant Protection C«ng −íc Quèc tÕ vÒ B¶o vÖ Thùc Convention vËt ISAAA International Service for the Acquisition of Tæ chøc DÞch vô Quèc tÕ vÒ Thu thËp Agri-biotech Applications c¸c øng dông CNSH N«ng nghiÖp LMO Living Modified Organism Sinh vËt sèng biÕn ®æi gen NBF National Biosafety Framework Khung Quèc gia vÒ An to n sinh häc OECD Organization for Economic Cooperation Tæ chøc Hîp t¸c v Ph¸t triÓn Kinh and Development tÕ cña Liªn hîp quèc UNEP United Nations Environment Program Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng Liªn hîp quèc UNIDO United Nations Industrial Development Tæ chøc Ph¸t triÓn C«ng nghiÖp Liªn Organization hîp quèc USDA United States Department of Agriculture Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú WHO World Health Organization Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi 4
Lêi giíi thiÖu Trong h¬n hai thËp kû qua, c«ng nghÖ sinh häc ® cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc gãp phÇn mang l¹i lîi Ých to lín cho lo i ng−êi. C«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i cho phÐp con ng−êi chuyÓn gen tõ lo i n y sang lo i kh¸c, thay ®æi di truyÒn ®Ó t¹o ra nh÷ng gièng míi mang nh÷ng ®Æc ®iÓm m nh t¹o gièng mong muèn. Sinh vËt biÕn ®æi gen v s¶n phÈm cña chóng víi nh÷ng ®Æc tÝnh −u viÖt ® tõng b−íc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh trong c¸c lÜnh vùc n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp thùc phÈm v y tÕ. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã sinh vËt biÕn ®æi gen v s¶n phÈm cña chóng còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng bÊt lîi ®Õn søc khoÎ con ng−êi, m«i tr−êng v ®a d¹ng sinh häc. ChÝnh v× vËy, ng y 29/01/2000 NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ An to n sinh häc ® ®−îc ho n thiÖn v th«ng qua t¹i Montreal trong cuéc häp cña c¸c bªn tham gia C«ng −íc §a d¹ng sinh häc. §©y l mét v¨n b¶n ph¸p lý ®Çu tiªn cña céng ®ång quèc tÕ nh»m t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ®¹t tèi ®a c¸c lîi Ých do c«ng nghÖ sinh häc mang l¹i, ®ång thêi gi¶m thiÓu nguy c¬ tiÒm t ng tíi m«i tr−êng v søc khoÎ con ng−êi. ë ViÖt Nam, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x héi, §¶ng v Nh n−íc ta rÊt chó träng tíi c¸c chÝnh s¸ch t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc c«ng nghÖ, ®Æc biÖt l c«ng nghÖ sinh häc. NghÞ quyÕt cña ChÝnh phñ sè 18/CP ng y 11 th¸ng 3 n¨m 1994 vÒ ChiÕn l−îc ph¸t triÓn c«ng nghÖ sinh häc ë ViÖt Nam ®Õn 2010 chØ râ: “C«ng nghÖ sinh häc ®−îc x¸c ®Þnh l mét trong nh÷ng ch−¬ng tr×nh träng ®iÓm quèc gia trong ph¸t triÓn kinh tÕ- x héi”. Song song víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ sinh häc, Nh n−íc ta còng ® nhËn thøc râ tÇm quan träng cña viÖc qu¶n lý an to n sinh häc. Ng y 19 th¸ng 1 n¨m 2004, ViÖt Nam ® chÝnh thøc gia nhËp NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ An to n sinh häc. Cïng víi viÖc phª chuÈn n y, rÊt nhiÒu h nh ®éng kh¸c ® ®−îc triÓn khai nh»m thóc ®Èy c«ng t¸c qu¶n lý an to n sinh häc ë n−íc ta. Trong khu«n khæ dù ¸n "X©y dùng Khung Quèc gia vÒ An to n sinh häc " do UNEP t i trî, cuèn s¸ch "An to n sinh häc: ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen" ®−îc biªn so¹n nh»m giíi thiÖu nh÷ng th«ng tin c¬ b¶n vÒ an to n sinh häc, ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro GMO v s¶n phÈm cña chóng còng nh− t×m hiÓu mét sè néi dung liªn quan ®Õn ®¸nh gi¸ an to n sinh häc v trao ®æi th«ng tin an to n sinh häc ë mét sè quèc gia trªn thÕ giíi v trong khu vùc ch©u ¸. Xin tr©n träng giíi thiÖu tíi b¹n ®äc cuèn s¸ch n y. Ts. TrÇn Hång H Côc tr−ëng Côc B¶o vÖ M«i tr−êng 5
Më ®Çu Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c«ng nghÖ sinh häc (CNSH) ® ph¸t triÓn mét c¸ch m¹nh mÏ v møc ®é sö dông ng nh khoa häc tiªn tiÕn n y còng ® t¨ng nhanh chãng. CNSH ® v ®ang ®−îc øng dông réng r i v o thùc tÕ ®êi sèng v t¹o ra nh÷ng ¶nh h−ëng s©u s¾c ë quy m« to n cÇu. Nh÷ng th nh tùu mang tÝnh quyÕt ®Þnh cña CNSH ® më ra giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ ®Æc biÖt cho c¸c nghiªn cøu, øng dông v th−¬ng m¹i sinh vËt biÕn ®æi gen (Genetically Modified Organisms – GMO). Song song víi sù ph¸t triÓn cña GMO, nh÷ng ¶nh h−ëng bÊt lîi cã thÓ x¶y ra ®èi víi hÖ sinh th¸i còng nh− søc khoÎ con ng−êi khi sö dông hoÆc gi¶i phãng GMO ra m«i tr−êng tù nhiªn l mèi quan t©m cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. §Ó tr¸nh nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi n y, h ng lo¹t nghiªn cøu ® ®−îc triÓn khai nh»m ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro GMO. §Õn nay, rÊt nhiÒu s¶n phÈm GMO qua c¸c quy tr×nh gi¸m s¸t nghiªm ngÆt ® ®−îc cÊp phÐp s¶n xuÊt ®¹i tr phôc vô môc ®Ých th−¬ng m¹i trªn thÕ giíi. Nh»m ®¸nh gi¸ GMO hoÆc s¶n phÈm cña chóng cã ®−îc cÊp phÐp nghiªn cøu thö nghiÖm hoÆc sö dông hay kh«ng cÇn dùa trªn c¸c kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kiÓm ®Þnh khoa häc c¸c t¸c h¹i tiÒm t ng cña GMO ®èi víi søc khoÎ con ng−êi, vËt nu«i v m«i tr−êng. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra quyÕt ®Þnh cho phÐp gi¶i phãng ra m«i tr−êng hay sö dông mét lo¹i GMO n o ®ã dùa v o nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a nh− c¸c chÝnh s¸ch cña quèc gia vÒ CNSH v ATSH, c¸c v¨n b¶n tho¶ thuËn quèc tÕ, lîi Ých cña c¸c bªn liªn quan v th¸i ®é cña d− luËn. Trong khu«n khæ dù ¸n "X©y dùng Khung Quèc gia vÒ An to n sinh häc " do UNEP t i trî, Côc B¶o vÖ M«i tr−êng ® phèi hîp víi ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc tæ chøc nghiªn cøu ®Ò t i " Thèng nhÊt viÖc ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen". Trªn c¬ së nghiªn cøu n y, cuèn s¸ch "An to n sinh häc: ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen" ®−îc so¹n th¶o nh»m giíi thiÖu tíi c¸c ®éc gi¶ nh÷ng th«ng tin kh¸i qu¸t vÒ c¸c néi dung sau: 1. Sinh vËt biÕn ®æi gen v an to n sinh häc; 2. §¸nh gi¸ rñi ro; 3. Qu¶n lý rñi ro; 4. Qu¶n lý an to n sinh häc v vÊn ®Ò ®¸nh gi¸, qu¶n lý rñi ro ë mét sè quèc gia tiªu biÓu; 5. Nç lùc t¹o sù thèng nhÊt gi÷a c¸c quèc gia trong qu¶n lý an to n sinh häc, ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro còng nh− trao ®æi th«ng tin vÒ an to n sinh häc; 6. Mét sè c¸ch tiÕp cËn nh»m thèng nhÊt qu¶n lý an to n sinh häc v trao ®æi th«ng tin an to n sinh häc; 7. Qu¶n lý an to n sinh häc v trao ®æi th«ng tin ë ViÖt Nam. Nhãm biªn so¹n xin ch©n th nh c¶m ¬n Dù ¸n NBF, Côc B¶o vÖ M«i tr−êng, ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc, c¸c c¬ quan liªn quan trong n−íc v quèc tÕ ® hç trî hiÖu qu¶ cho qu¸ tr×nh thu thËp t− liÖu, biªn so¹n v xuÊt b¶n cuèn s¸ch. H Néi, th¸ng 10 n¨m 2004 Nhãm biªn so¹n 6
1. sinh vËt biÕn ®æi gen vµ an toµn sinh häc HiÖn nay, c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i víi c¸c c«ng nghÖ cao, ®Æc biÖt l c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®ang ®−îc ®Çu t− ph¸t triÓn m¹nh mÏ v øng dông réng r i trªn to n cÇu. NhËn thøc râ tÇm quan träng cña ng nh khoa häc mòi nhän n y ®èi víi sù ph¸t triÓn chung cña x héi, c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn còng tõng b−íc −u tiªn ®Çu t− cho c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i v nghiªn cøu t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm cã gi¸ trÞ øng dông. Sinh vËt biÕn ®æi gen (bao gåm ®éng vËt, thùc vËt v vi sinh vËt) l mét trong nh÷ng nhãm s¶n phÈm chÝnh cña c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i, ®−îc con ng−êi t¹o ra nhê sö dông c¸c kü thuËt ph©n tö ®Ó ®−a gen míi v o bé gen cña sinh vËt nhËn. Qu¸ tr×nh chØnh söa/ söa ®æi n y chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét v i gen. V× vËy, thuËt ng÷ sinh vËt biÕn ®æi gen cßn ®−îc gäi l sinh vËt biÕn ®æi di truyÒn hay sinh vËt chØnh söa/ söa ®æi gen hoÆc sinh vËt c«ng nghÖ sinh häc. Thùc phÈm ®−îc t¹o ra tõ c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen n y hay cã chøa th nh tè cña chóng ®−îc gäi l thùc phÈm biÕn ®æi gen (Genetically Modified Food - GMF)/ thùc phÈm GM (Genetically Modified - GM) hay thùc phÈm c«ng nghÖ sinh häc. Sù kh¸c biÖt gi÷a sinh vËt biÕn ®æi gen v sinh vËt sèng biÕn ®æi gen (Living Modified Organisms - LMO): LMO v GMO ®Òu l nh÷ng sinh vËt cã mang nh÷ng ®Æc tÝnh míi hoÆc nguyªn liÖu di truyÒn t¸i tæ hîp míi t¹o ra nhê sö dông CNSH hiÖn ®¹i. LMO tån t¹i ë d¹ng sèng, cßn GMO cã thÓ tån t¹i ë d¹ng sèng hay kh«ng sèng. Nh− vËy, tÊt c¶ LMO ®Òu l GMO, nh−ng kh«ng ph¶i GMO n o còng l LMO. Tuy nhiªn, nhiÒu quan ®iÓm cho r»ng GMO l tªn gäi phæ biÕn cña LMO.1 Sinh vËt biÕn ®æi gen – lîi Ých v nguy c¬ tiÒm Èn C«ng nghÖ biÕn ®æi gen ® gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt v ®¸p øng nhu cÇu cña ®êi sèng x héi. GMO t¹o ra tõ c«ng nghÖ n y víi nh÷ng tÝnh n¨ng −u viÖt ® ®em l¹i rÊt nhiÒu lîi Ých cho lo i ng−êi. Bªn c¹nh nh÷ng tiÒm n¨ng ph¸t triÓn to lín m GMO cã thÓ ®em l¹i, s¶n phÈm cña c«ng nghÖ biÕn ®æi gen n y còng t¹o ra mét sè mèi lo ng¹i vÒ nh÷ng nguy c¬ rñi ro ®Õn søc khoÎ con ng−êi v m«i tr−êng còng nh− c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x héi kh¸c. Nh×n chung, nh÷ng tranh luËn vÒ c«ng nghÖ biÕn ®æi gen v s¶n phÈm cña chóng th−êng xoay quanh c¸c nguy c¬ rñi ro v lîi Ých do chóng ®em l¹i. C¸c ý kiÕn ñng hé cho r»ng viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®Ó t¹o ra GMO cã thÓ gãp phÇn: (1) Cung cÊp nguån l−¬ng thùc cÇn thiÕt trong t−¬ng lai; (2) T¨ng c−êng chÊt l−îng thùc phÈm; (3) Lo¹i trõ thùc phÈm cã mang c¸c chÊt ®éc hoÆc c¸c chÊt g©y dÞ øng; (4) T¹o ra c©y trång s¶n sinh n¨ng l−îng, sau ®ã nu«i cÊy thu sinh khèi ®Ó chuyÓn th nh n¨ng l−îng v nhiªn liÖu sinh häc (biodiesel v bioethanol) cã thÓ thay thÕ ®−îc c¸c nhiªn liÖu hãa th¹ch v dÇu kho¸ng; (5) S¶n xuÊt nhiÒu lo¹i hãa chÊt, trong ®ã chñ yÕu l c¸c lo¹i dÇu chiÕt tõ h¹t lanh, c¶i dÇu v h−íng d−¬ng; (6) T¹o ra c¸c chÊt hãa häc ®Æc biÖt nh− c¸c d−îc phÈm, mü phÈm v thuèc nhuém; (7) S¶n xuÊt c¸c hîp chÊt sinh häc ®Æc biÖt nh− sîi sinh häc tæng hîp (chñ yÕu b¾t nguån tõ sîi gai dÇu v sîi lanh); keo lignocellulose, c¸c chÊt t¸n s¾c, ph©n bãn v phô gia; nhùa sinh häc...; (8) T¨ng kh¶ n¨ng ch¨m sãc søc khoÎ; (9) S¶n xuÊt d−îc phÈm chèng c¸c c¨n bÖnh ®Æc biÖt; (10) T¹o c¸c chÊt hãa häc Ýt g©y « nhiÔm m«i tr−êng v dÔ kiÓm so¸t; (11) L m thay ®æi lîi nhuËn tõ c¸c ho¹t ®éng n«ng v c«ng nghiÖp, gi¶m bít sù « nhiÔm m«i tr−êng; (12) §em l¹i nh÷ng lîi Ých ®¸ng kÓ cho m«i tr−êng, trong ®ã t¹o ra c¸c kh¶ n¨ng míi trong viÖc gi¸m s¸t v qu¶n lý ¶nh h−ëng m«i tr−êng. Tuy nhiªn, c¸c ý kiÕn ng−îc l¹i cho r»ng: (1) C«ng nghÖ biÕn ®æi gen ® v−ît qua nh÷ng ®iÒu con ng−êi lÏ ra kh«ng nªn l m; (2) HiÖn nay, cã rÊt Ýt b»ng chøng kh¼ng ®Þnh s¶n l−îng 1 Mét sè t i liÖu cho r»ng GMO l tªn gäi phæ biÕn cña LMO (xem An to n Sinh häc v M«i tr−êng, T i liÖu giíi thiÖu NghÞ ®Þnh th− Cartagena, 2003) 7
n«ng nghiÖp ® t¨ng lªn; (3) RÊt nhiÒu vÝ dô vÒ c¸c øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ® bÞ thÊt b¹i do sù h¹n chÕ vèn cã cña c«ng nghÖ v sù phøc t¹p trong gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò, vÝ dô: s¶n xuÊt lóa kh«ng g©y dÞ øng; (4) VÒ khÝa c¹nh y tÕ, kh«ng cã ®ñ th«ng tin liªn quan ®Õn ®éc tè v chÊt g©y dÞ øng trong c¸c s¶n phÈm thùc phÈm cã nguån gèc tõ c©y trång biÕn ®æi gen (Genetically Modified Crop – GMC); (5) ¶nh h−ëng ®èi víi m«i tr−êng khi ®−a GMO ra m«i tr−êng, ®Æc biÖt l nh÷ng ¶nh h−ëng ®èi víi ®a d¹ng sinh häc; (6) Ho¹t ®éng n«ng v c«ng nghiÖp bÞ thay ®æi theo chiÒu h−íng bÊt lîi; (7) C¸c ¶nh h−ëng kinh tÕ - x héi còng ë nguy c¬ cao, vÝ dô viÖc lo¹i bá c¸c c©y trång thu hoa lîi hoÆc c¸c c©y trång truyÒn thèng v g©y ®×nh trÖ hÖ thèng n«ng tr¹i quy m« nhá ®ang thÞnh h nh ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn; (8) Mét sè c«ng ty vÒ c«ng nghÖ sinh häc n«ng nghiÖp, c«ng ty gièng cã nh÷ng h−íng qu¶n lý v sö dông c«ng nghÖ khã chÊp nhËn; (9) ViÖc ®¨ng ký s¸ng chÕ ®èi víi c¸c sinh vËt sèng, gen v /hoÆc c¸c nguyªn liÖu di truyÒn còng g©y c¶n trë nghiªn cøu, triÓn khai... ®Æc biÖt l : n«ng d©n cÇn ®−îc gi÷ h¹t gièng cña mïa vô n y cho mïa vô gieo trång sau; cÇn ph¶i cÊm viÖc quyÒn së h÷u trÝ tuÖ b¶o hé gen hoÆc c¸c tr×nh tù nucleic acid kh«ng thuéc c¸c s¸ng chÕ thùc sù. §èi víi b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ® t¹o ra c¸c mèi quan t©m. C¸c ý kiÕn ñng hé cho r»ng, c«ng nghÖ míi n y cã thÓ ®em l¹i nh÷ng lîi Ých cho ®a d¹ng sinh häc v m«i tr−êng, vÝ dô, nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña c«ng nghÖ biÕn ®æi gen bao gåm: (1) T¨ng hiÖu qu¶ n«ng nghiÖp, gi¶m nhu cÇu sö dông ®Êt canh t¸c v nh− vËy, cã thÓ l m gi¶m ¸p lùc chuyÓn ®æi ®Êt l©m nghiÖp v c¸c khu vùc sinh th¸i ®a d¹ng sinh häc quan träng kh¸c th nh ®Êt n«ng nghiÖp; (2) Sö dông c¸c c©y trång cã kh¶ n¨ng kh¸ng s©u bÖnh gióp gi¶m dïng thuèc trõ s©u hãa häc; (3) Sö dông vi sinh vËt trong c¸c quy tr×nh c«ng nghiÖp, vÝ dô, trong lÜnh vùc s¶n xuÊt nhiªn liÖu v nhùa cã thÓ l m gi¶m l−îng hãa chÊt cÇn sö dông. Tuy nhiªn, còng cã mét sè lo ng¹i vÒ ¶nh h−ëng cña GMO ®Õn ®a d¹ng sinh häc. Mét sè gi¶ thuyÕt cho r»ng gi¶i phãng GMC ra m«i tr−êng cã thÓ ph¸t sinh nh÷ng lo¹i rñi ro t−¬ng tù nh− nh÷ng ¶nh h−ëng t×m thÊy ë c¸c lo i sinh vËt x©m lÊn. ViÖc gi¶i phãng cã chñ ®Þnh (vÝ dô, trong c¸c dù ¸n thö nghiÖm ®ång ruéng hoÆc trång ®¹i tr phôc vô môc ®Ých th−¬ng m¹i GMC) ® l m ph¸t sinh c¸c mèi quan t©m vÒ ¶nh h−ëng cña GMO ®èi víi ®a d¹ng sinh häc, trong ®ã bao gåm c¸c nguy c¬: (1) Ph¸t t¸n sinh vËt ra m«i tr−êng - vÝ dô, th«ng qua qu¸ tr×nh x©m lÊn hoÆc t¨ng c−êng kh¶ n¨ng c¹nh tranh; (2) ChuyÓn c¸c nguyªn liÖu di truyÒn t¸i tæ hîp (v c¸c ®Æc tÝnh liªn quan) v o c¸c c¬ thÓ sinh vËt kh¸c - vÝ dô, th«ng qua thô phÊn chÐo; (3) ¶nh h−ëng ®Õn c¸c lo i sinh vËt kh«ng cÇn diÖt - vÝ dô, mét sè nghiªn cøu chØ ra kh¶ n¨ng GMC víi tÝnh tr¹ng kh¸ng c¸c lo i c«n trïng g©y h¹i còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng bÊt lîi ®èi víi c«n trïng cã Ých v chim; (4) ¶nh h−ëng ®Õn vi khuÈn ®Êt v chu tr×nh nit¬; (5) ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng - vÝ dô, ¶nh h−ëng ph¸t sinh do thay ®æi cung c¸ch qu¶n lý n«ng nghiÖp. H¬n n÷a, c¸c ¶nh h−ëng kinh tÕ - x héi liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc còng g©y ra nh÷ng mèi lo ng¹i. Lèi sèng, nghÒ nghiÖp, truyÒn thèng v¨n hãa v céng ®ång ®Þa ph−¬ng, céng ®ång n«ng th«n v c¸c vÊn ®Ò kh¸c còng cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp. C¸c tranh luËn trªn ® dÉn ®Õn rÊt nhiÒu cuéc th¶o luËn vÒ mÆt chÝnh s¸ch l l m sao qu¶n lý viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ë cÊp quèc gia. VÊn ®Ò x©y dùng khung qu¶n lý GMO ho n to n kh«ng ®¬n gi¶n v khã kh¨n chÝnh l l m sao c©n b»ng gi÷a lîi Ých to lín c«ng nghÖ cã thÓ ®em l¹i v ®¶m b¶o an to n ®èi víi m«i tr−êng còng nh− søc khoÎ con ng−êi. Nh÷ng trë ng¹i n y chØ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt víi nç lùc cña mçi quèc gia v sù hîp t¸c quèc tÕ cã hiÖu qu¶. Kh¸i niÖm an to n sinh häc (ATSH): ATSH l nh÷ng biÖn ph¸p nh»m gi¶m thiÓu hoÆc lo¹i bá nh÷ng rñi ro tiÒm t ng cña c¸c øng dông CNSH cã thÓ g©y ra cho con ng−êi, ®éng vËt, thùc vËt, vi sinh vËt, m«i tr−êng v ®a d¹ng sinh häc. ATSH bao gåm ba néi dung chÝnh: ®¸nh gi¸ rñi ro, qu¶n lý rñi ro v gi¸m s¸t. Trong ®ã, ®¸nh gi¸ rñi ro nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi cã thÓ x¶y ra. Qu¶n lý rñi ro bao gåm c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý nh÷ng t¸c h¹i ® nhËn biÕt ë møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Môc tiªu cña ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro l nh»m ®¶m b¶o sù an 8
to n nh−ng kh«ng ®−îc trë th nh r o c¶n ®èi víi nghiªn cøu v ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm CNSH cã gi¸ trÞ. C¸c quyÕt ®Þnh øng dông CNSH (chÊp nhËn hay kh«ng chÊp nhËn) sÏ ®−îc ®−a ra trªn c¬ së khoa häc c¸c kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ v qu¶n lý rñi ro. Th«ng th−êng, viÖc th«ng qua quyÕt ®Þnh cuèi cïng thuéc chñ quyÒn cña mçi quèc gia. Nh÷ng yÕu tè vÒ kinh tÕ – x héi, v¨n hãa v c¸c nh©n tè quan träng kh¸c cã thÓ t¸c ®éng ®Õn quyÕt ®Þnh cuèi cïng mÆc dï chóng kh«ng ®−îc xem l nh÷ng tiªu chÝ cña ®¸nh gi¸ rñi ro. §u ®ñ biÕn ®æi gen cã kh¶ n¨ng kh¸ng virus g©y bÖnh ®èm vßng (Nguån: USDA) 9
2. ®¸nh gi¸ rñi ro §¸nh gi¸ rñi ro l qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ khoa häc nh»m xem xÐt c¸c kh¶ n¨ng tr−íc m¾t hoÆc l©u d i, x¶y ra c¸c rñi ro (¶nh h−ëng kh«ng cã lîi) ®èi víi søc khoÎ con ng−êi v m«i tr−êng sinh th¸i tù nhiªn khi sö dông c¸c ®èi t−îng GMO cô thÓ. §¸nh gi¸ rñi ro l néi dung quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh qu¶n lý ATSH. Nh÷ng ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm ®¸nh gi¸ tÝnh an to n cña mçi s¶n phÈm CNSH v kh¶ n¨ng sö dông chóng ph¶i l nh÷ng chuyªn gia gi u kinh nghiÖm, cã hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ c¸c c¬ chÕ ®¸nh gi¸ rñi ro v ®é tin cËy cña c¸c c¬ chÕ ®ã. Quy tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro Th«ng th−êng, c¸c quy tr×nh ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro ®Æc tr−ng riªng cho tõng tr−êng hîp cô thÓ. Tuy nhiªn, nh×n chung mçi qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ v x¸c ®Þnh rñi ro cÇn tu©n theo 5 b−íc: (1) X¸c ®Þnh c¸c nguy c¬ rñi ro ®èi víi søc kháe con ng−êi còng nh− ®èi víi m«i tr−êng; (2) ¦íc tÝnh kh¶ n¨ng x¶y ra c¸c ¶nh h−ëng cã h¹i cña c¸c nguy c¬ n y; (3) §¸nh gi¸ rñi ro ph¸t sinh tõ c¸c ¶nh h−ëng cã h¹i; (4) §−a ra c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó qu¶n lý rñi ro; (5) ¦íc tÝnh c¸c ¶nh h−ëng tæng thÓ ®Õn m«i tr−êng, bao gåm c¶ c¸c t¸c ®éng cã tÝnh tÝch cùc ®èi víi m«i tr−êng v søc kháe con ng−êi. Theo OECD, c¸c nguy c¬ rñi ro bao gåm: (1) Nguy c¬ l©y nhiÔm: kh¶ n¨ng g©y bÖnh cho ng−êi, vËt nu«i v thùc vËt; (2) ¶nh h−ëng cña ®éc tè, chÊt g©y dÞ øng v nh÷ng t¸c ®éng sinh häc kh¸c cña c¸c sinh vËt; (3) ¶nh h−ëng cña ®éc tè, chÊt g©y dÞ øng v nh÷ng t¸c ®éng sinh häc kh¸c cña nh÷ng s¶n phÈm do c¸c sinh vËt t¹o ra; (4) ¶nh h−ëng tíi m«i tr−êng. CÇn nhÊn m¹nh r»ng, ë mçi b−íc, th«ng tin cÇn ®−îc thèng kª, bæ sung mét c¸ch chÝnh x¸c, to n diÖn v cËp nhËt ®Ó b¶o ®¶m c¸c ho¹t ®éng cã thÓ tiÕn h nh trong møc an to n cho phÐp. Do ®ã, qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro cã thÓ ph¶i tr× ho n cho ®Õn khi th«ng tin cÇn cung cÊp ® ®Çy ®ñ. Th«ng tin l mét trong nh÷ng néi dung quyÕt ®Þnh cña qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro. Kh¸ nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ rñi ro cña CNSH trong ®ã cã liÖt kª danh môc th«ng tin b¾t buéc cÇn ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ v cÇn ®−îc gi¸m s¸t ® ®−îc quèc tÕ chÊp nhËn réng r i nh−: B¶n H−íng dÉn Kü thuËt vÒ An to n trong CNSH cña UNEP (the UNEP International Technical Guidelines for Safety in Biotechnology); NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ ATSH (Cartagena Protocol on Biosafety); V¨n b¶n h−íng dÉn sè 18 cña Liªn minh ch©u ¢u (European Union – EU: EC Directive 2001/18/EC); D÷ liÖu ®Þnh tÝnh di truyÒn ph©n tö cña Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú (USDA Molecular Genetic Characterisation Data) v B¶n liÖt kª c¸c gi¸m s¸t cÇn thùc hiÖn gi÷a Hoa Kú v Canada (US and Canada Reviewer’s Checklists). C¸c nguyªn t¾c ®¸nh gi¸ rñi ro chung Theo NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ ATSH, c¸c nguyªn t¾c chÝnh bao gåm: (1) §¸nh gi¸ rñi ro ph¶i minh b¹ch v ®−îc tiÕn h nh trªn c¬ së khoa häc cña c¸c kü thuËt ®¸nh gi¸ rñi ro ® ®−îc c«ng nhËn, trong ®ã cã quan t©m ®Õn c¸c h−íng dÉn v t− vÊn do c¸c tæ chøc quèc tÕ liªn quan x©y dùng; (2) ThiÕu kiÕn thøc khoa häc hoÆc kh«ng cã ®ñ d÷ liÖu khoa häc th× kh«ng nªn kh¼ng ®Þnh cÊp ®é rñi ro l ®Æc biÖt, kh«ng cã rñi ro hoÆc rñi ro cã thÓ chÊp nhËn ®−îc; (3) C¸c rñi ro liªn quan víi GMO hoÆc s¶n phÈm cña chóng cÇn ®−îc xem xÐt trong bèi c¶nh rñi ro g©y ra bëi c¸c sinh vËt nhËn kh«ng biÕn ®æi gen hoÆc c¸c sinh vËt bè mÑ trong m«i tr−êng nhËn tiÒm t ng; (4) §¸nh gi¸ rñi ro nªn tiÕn h nh theo tõng tr−êng hîp cô thÓ. C¸c th«ng sè cÇn xem xÐt khi ®¸nh gi¸ rñi ro Mét sè néi dung quan träng cÇn gi¸m s¸t khi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò quan träng nªu trªn bao gåm: c¸c ®Æc tÝnh sinh häc cña sinh vËt bè mÑ, sinh vËt nhËn v sinh vËt biÕn ®æi gen, ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi gen, sù bÒn v÷ng cña tÝnh tr¹ng míi t¹o ®−îc, nguyªn liÖu sö dông ®Ó biÓu hiÖn, môc ®Ých sö dông GMO v ®Æc ®iÓm cña m«i tr−êng tiÕp nhËn. Sinh vËt nhËn: kh¸i niÖm “quen thuéc” (Familiarity) l ®iÓm khëi ®Çu ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro GMO. C¸c kiÕn thøc, th«ng tin thu thËp ®−îc vÒ sinh vËt nhËn ch−a biÕn ®æi gen l c¬ së ®Ó gi¸m s¸t GMO, nhÊt l trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ an to n thùc phÈm. VÝ dô: §èi víi gièng ng« 10
biÕn ®æi gen MON 810, nguån gèc v ®Æc tÝnh cña sinh vËt nhËn ® chØ râ: Ng« l mét trong v i c©y l−¬ng thùc chÝnh cã nguån gèc tõ b¸n cÇu t©y v ®Õn nay ®−îc trång phæ biÕn trªn to n cÇu. Ng« ®−îc sö dông réng r i l m thùc phÈm, thøc ¨n ch¨n nu«i v ®Ó s¶n xuÊt mét sè s¶n phÈm kh¸c. Ng« kh«ng chøa ®éc tè còng nh− c¸c chÊt phi dinh d−ìng. Tuy nhiªn, cã mét b¸o c¸o c«ng bè dÞ øng do ng«, ®Æc biÖt l h¹t phÊn ng« g©y ra nh−ng ng−êi ta ch−a t×m thÊy protein g©y nªn dÞ øng n y. Nguyªn liÖu ®Ó t¹o gièng ng« biÕn ®æi gen MON 810 l hai dßng ng« trång ®¹i tr A188 v B73. Ng« v c¸c s¶n phÈm tõ ng« biÕn ®æi gen ®−îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm thùc phÈm còng nh− thøc ¨n ch¨n nu«i. Sinh vËt bè mÑ (sinh vËt cho): cÇn cung cÊp th«ng tin vÒ nguån gèc tù nhiªn cña sinh vËt cho, nhÊt l khi sinh vËt cho hoÆc c¸c th nh viªn trong cïng lo i cña chóng l mÇm bÖnh hoÆc g©y ¶nh h−ëng tíi m«i tr−êng còng nh− søc khoÎ con ng−êi v vËt nu«i. Quay trë l¹i tr−êng hîp cña gièng ng« MON 810, c¸c tr×nh tù DNA ®−a v o gièng ng« n y bao gåm: gen cry1Ab cña vi khuÈn ®Êt Bacillus thuringiensis (Bt), ®o¹n khëi ®éng 35S cña virus kh¶m sóp l¬ (CaMV35S), ®o¹n intron cña gen hsp 70 ë ng«, ®o¹n kÕt thóc cã nguån gèc tõ Ti-plasmid cña vi khuÈn ®Êt Agrobacterium tumefaciens (NOS3’). C¸c tr×nh tù n y ®Òu kh«ng g©y h¹i v kh«ng ®−îc coi l mÇm bÖnh. Ngo i ra, 4 gen chØ thÞ chän läc cã mÆt trong Ti-plasmid ®−îc sö dông trong qu¸ tr×nh chuyÓn gen v o ng« nh−ng cuèi cïng kh«ng cã mÆt trong bé gen cña MON 810. Sinh vËt cho trong vÝ dô n y l Bt. Bt tù nhiªn ®−îc t×m thÊy trong ®Êt v cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ®éc tè ngo¹i b o g©y ®éc hÖ tiªu hãa cña c«n trïng mÉn c¶m. RÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc ® chøng minh ®éc tè n y chØ ®Æc hiÖu ®èi víi c«n trïng bé c¸nh v¶y. V× vËy, sö dông Bt trong c¸c c¶i biÕn gen ®−îc xem l an to n ë Hoa Kú. Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c quèc gia kh¸c cã lÏ cÇn tiÕn h nh nghiªn cøu ®¸nh gi¸ rñi ro víi c¸c b−íc thÝch hîp tr−íc khi gi¶i phãng c¸c s¶n phÈm biÕn ®æi gen n y v o m«i tr−êng. Ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi gen: Th«ng tin liªn quan ®Õn ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi gen ® sö dông sÏ cho biÕt sè l−îng b¶n sao, kh¶ n¨ng s¾p xÕp cña gen chuyÓn trong GMO còng nh− hiÖu qu¶ chuyÓn gen. §èi víi thùc vËt, hai ph−¬ng ph¸p chuyÓn gen cã gi¸ trÞ thùc tiÔn v ®−îc sö dông phæ biÕn l ph−¬ng ph¸p chuyÓn gen gi¸n tiÕp th«ng qua vi khuÈn ®Êt A. tumefaciens v ph−¬ng ph¸p chuyÓn gen trùc tiÕp b»ng hãa chÊt, xung ®iÖn hay sóng b¾n gen. ChuyÓn gen qua A. tumefaciens cho sè l−îng b¶n sao cña gen chuyÓn Ýt, kh¶ n¨ng s¾p xÕp l¹i trong bé gen thÊp v hiÖu qu¶ chuyÓn gen cao h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp. ChuyÓn gen trùc tiÕp th−êng chØ ®−îc sö dông khi m« tÕ b o kh«ng tiÕp nhËn ph−¬ng ph¸p qua A. tumefaciens do hiÖu qu¶ thÊp v th−êng t¹o ra tÕ b o kÐm bÒn v÷ng còng nh− g©y nªn sù s¾p xÕp l¹i cña c¸c tr×nh tù DNA ®−a v o. §èi víi gièng ng« MON 810, hai vector DNA plasmid (mét vector chøa gen cry1Ab cña Bt d−íi sù ®iÒu khiÓn cña ®o¹n khëi ®éng CaMV35S v c¸c gen chØ thÞ chän läc) ®−îc ®−a v o bé gen cña ng« sö dông ph−¬ng ph¸p b¾n gen. C¸c ®Æc tÝnh ph©n tö: C¸c ®Æc tÝnh cña GMO ë møc ®é ph©n tö l nguån cung cÊp th«ng tin vÒ th nh phÇn v sù tiÕp hîp cña c¸c ®o¹n DNA ®−a v o, sè l−îng c¸c b¶n sao DNA còng nh− møc ®é biÓu hiÖn cña protein míi ë nh÷ng thêi ®iÓm v ë c¸c m« kh¸c nhau. Kh¸ nhiÒu ng−êi hiÓu sai r»ng th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro chØ bao gåm c¸c ®Æc tÝnh ph©n tö. Trong tr−êng hîp cña MON 810: th«ng tin ph©n tö cho thÊy mét b¶n sao cña gen cry1Ab víi ®o¹n khëi ®éng v ®o¹n intron ® ®−îc ®−a v o MON 810. Sù æn ®Þnh, bÒn v÷ng cña tÝnh tr¹ng míi t¹o ®−îc: §èi víi mçi tÝnh tr¹ng míi, cÇn x¸c ®Þnh ®é bÒn v÷ng còng nh− møc ®é biÓu hiÖn. C¸c ph−¬ng ph¸p xÐt nghiÖm huyÕt thanh häc nh− ELISA, lai miÔn dÞch (western blotting)… th−êng ®−îc sö dông ®Ó nghiªn cøu ®Æc tÝnh n y. NÕu tÝnh tr¹ng míi kh«ng t¹o ra do sù biÓu hiÖn cña protein t¸i tæ hîp th× ®Æc tÝnh liªn quan cÇn ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua kiÓm tra trùc tiÕp c¸c ph©n tö DNA hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua qu¸ tr×nh phiªn m RNA. §èi víi MON 810, sù bÒn v÷ng cña cry1Ab ® ®−îc chøng minh qua 7 thÕ hÖ lai t¹o. S¶n phÈm biÓu hiÖn: §Ó x¸c ®Þnh ®−îc nguy c¬ cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ gen chuyÓn v o thùc vËt, ®Æc tÝnh, nång ®é s¶n phÈm cña gen (protein) v vÞ trÝ biÓu hiÖn cña 11
chóng. Khi s¶n phÈm biÓu hiÖn l mét protein míi, hoÆc mét chuçi polypeptide, chóng cÇn ®−îc nhËn diÖn, nghiªn cøu chøc n¨ng v nÕu cã thÓ th× so s¸nh víi c¸c s¶n phÈm truyÒn thèng cïng lo¹i. Nh×n chung, ®èi víi c¸c m« thùc vËt biÕn ®æi gen, protein míi cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn víi nång ®é kh«ng cao, th−êng thÊp h¬n kho¶ng 0,1% so víi träng l−îng kh«. §Ó cã nh÷ng thö nghiÖm ®é ®éc chÝnh x¸c cÇn mét l−îng lín protein tinh chÕ. Thay v× sö dông protein t¸ch tõ m« thùc vËt, ng−êi ta ® chiÕt c¸c protein n y tõ tÕ b o vi khuÈn ®Ó tiÕn h nh thö nghiÖm. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, cÇn ph¶i chøng minh sù t−¬ng ®−¬ng vÒ mÆt chøc n¨ng gi÷a protein t¸ch tõ thùc vËt v protein ®ã t¸ch tõ vi khuÈn... §èi víi MON 810, thö nghiÖm ®ång ruéng ® ®−îc tiÕn h nh t¹i mét sè khu vùc trång ng« chÝnh trªn thÕ giíi nh− ë Hoa Kú, Italy v Ph¸p. Ph−¬ng ph¸p ELISA ® ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh sù biÓu hiÖn v møc ®é biÓu hiÖn cña protein Cry1Ab tinh chÕ tõ c¸c mÉu m« thùc vËt thu thËp tõ c¸c khu vùc trång ng« n y. KÕt qu¶ tõ c¸c thö nghiÖm cho thÊy protein Cry1Ab trong MON 810 kh«ng thay ®æi mÆc dï ng« ®−îc trång ë c¸c khu vùc ®Þa lý kh¸c nhau. H¬n n÷a, møc ®é biÓu hiÖn cña protein kh¸ cao v æn ®Þnh gióp cho c©y trång cã thÓ kh¸ng l¹i c«n trïng g©y h¹i. Th«ng tin dinh d−ìng: Trong chän t¹o gièng, gièng míi dï ®−îc t¹o ra nhê CNSH hiÖn ®¹i hay truyÒn thèng ®Òu cÇn ®−îc nghiªn cøu vÒ dinh d−ìng häc. ViÖc ®−a c¸c nguyªn liÖu di truyÒn v o gièng gèc cã thÓ g©y ra sù thay ®æi vÒ nång ®é dinh d−ìng còng nh− dÉn ®Õn sù biÓu hiÖn cña mét sè chÊt hãa sinh kh«ng mong ®îi. Kh¶ n¨ng thay ®æi th nh phÇn dinh d−ìng l mét trong nh÷ng vÊn ®Ò rÊt ®−îc quan t©m khi ®¸nh gi¸ an to n thùc phÈm. §éc tè: §Ó ®¸nh gi¸ ®é ®éc, ng−êi ta th−êng tËp trung v o nghiªn cøu sù biÓu hiÖn cña protein míi ë møc tÕ b o v ph©n tö. Trong tr−êng hîp cña gièng ng« MON 810, c¸c thö nghiÖm ®éc tè ®−îc tiÕn h nh sö dông träng l−îng ph©n tö, ph¶n øng miÔn dÞch v ho¹t tÝnh diÖt c«n trïng. Ngo i ra, kh¶ n¨ng g©y dÞ øng còng l mét trong nh÷ng tiªu chÝ quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ ®é an to n cña GMO. Trong mäi tr−êng hîp, cÇn gi¸m s¸t v ®−a ra c¸c biÖn ph¸p gi¶i quyÕt khi ngÉu nhiªn x¶y ra sù cè. C¸c ®Æc tÝnh cña m«i tr−êng nhËn tiÒm t ng: Khu vùc gi¶i phãng GMO cã gÇn khu d©n c− hay gÇn m«i tr−êng sinh th¸i ®Æc biÖt nh− v−ên quèc gia hay kh«ng l nh÷ng néi dung cÇn quan t©m. Mét sè ®Æc ®iÓm ®Þa lý còng cÇn biÕt nh−: khu vùc ®ã cã gÇn thung lòng, s«ng, ®åi... TÊt c¶ th«ng sè n y sÏ ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t t¸n cña gen. Ngo i ra, chóng ta còng cÇn biÕt vÒ thêi tiÕt, khÝ hËu. Cã trung t©m ph¸t sinh chñng lo¹i hay trung t©m ®a d¹ng di truyÒn trong khu vùc gi¶i phãng GMO? Khu vùc ®ã tr−íc ®©y ® cã GMO n o ®−îc gi¶i phãng ch−a? LËp b¶ng liÖt kª mäi rñi ro cã kh¶ n¨ng x¶y ra v hËu qu¶ nh− thÕ n o? CÇn nhÊn m¹nh r»ng, c¸c ®¸nh gi¸ rñi ro th−êng ®−îc tiÕn h nh trong giai ®o¹n thö nghiÖm. ThËm chÝ, ngay tr−íc khi tiÕn h nh thÝ nghiÖm, nh khoa häc cÇn ®¸nh gi¸ c¸c nguy c¬ rñi ro cã thÓ x¶y ra cho søc khoÎ cña hä, cña ®ång nghiÖp hoÆc cña céng ®ång v c¸c nguy c¬ ®èi víi m«i tr−êng. C¸c ®Æc tÝnh cña GMO cÇn ®−îc xem xÐt kü l−ìng ngay trong b−íc ®Çu tiªn cña ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ rñi ro (b−íc x¸c ®Þnh nguy c¬). B−íc n y còng cÇn dù ®o¸n c¸c t×nh huèng thÝ nghiÖm cã thÓ x¶y ra còng nh− chän lùa nh÷ng gi¶i ph¸p hîp lý. Sau ®ã tiÕn h nh ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng x¶y ra nh÷ng ¶nh h−ëng cã h¹i v møc ®é g©y h¹i ®èi víi tõng rñi ro ® x¸c ®Þnh ®−îc, còng nh− cÇn ph¸c th¶o c¸c ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm sÏ tiÕn h nh. Trong giai ®o¹n x¸c ®Þnh rñi ro, kh«ng ®−îc lo¹i trõ bÊt kú nguy c¬ n o ngay c¶ khi thÊy chóng kh«ng ch¾c sÏ x¶y ra hoÆc kh«ng hîp lý. Cuèi cïng, cÇn −íc l−îng møc ®é rñi ro tæng thÓ cña thÝ nghiÖm. Møc ®é n y th−êng ngang b»ng møc cña mét rñi ro ®¬n lÎ cao nhÊt trong tÊt c¶ nguy c¬ ® x¸c ®Þnh ®−îc. NÕu ®¸nh gi¸ cho thÊy nguy c¬ rñi ro cao cã thÓ x¶y ra th× cÇn thùc hiÖn c¸c ®iÒu kiÖn c¸ch ly chÆt chÏ nh»m lo¹i bá hoÆc gi¶m thiÓu c¸c rñi ro n y. Trong tr−êng hîp rñi ro kh«ng thÓ kiÓm so¸t ®−îc th× cÇn dõng ngay thÝ nghiÖm. C¸c viÖn nghiªn cøu nªn th nh lËp Héi ®ång an to n GMO ®Ó t− vÊn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®¸nh gi¸ rñi ro cho c¸c nh khoa häc. Trªn thùc tÕ, c¸c nh khoa häc dù ®Þnh tiÕn h nh thÝ nghiÖm víi GMO cÇn ph¶i chøng tá cho c¸c th nh viªn Héi ®ång thÊy r»ng hä kh«ng bá qua hoÆc ®ang ®¸nh gi¸ c¸c rñi ro tiÒm t ng. Th nh viªn Héi ®ång l c¸c chuyªn gia gi u 12
kinh nghiÖm trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau nh»m ®¶m b¶o c¸c thÝ nghiÖm ®èi víi GMO ®−îc gi¸m s¸t chÆt chÏ. C¸c vÊn ®Ò ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro TÝnh chñ quan: TÝnh kh¸ch quan rÊt cÇn cho mét qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro tiªu chuÈn. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ lu«n chÞu ¶nh h−ëng kh«ng tr¸nh khái cña c¸c th nh kiÕn v nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh mang tÝnh chñ quan vÒ mÆt trÝ tuÖ, kinh nghiÖm b¶n th©n, vÞ trÝ x héi v nÒn t¶ng v¨n hãa. C¸c yÕu tè bªn ngo i nh− c¸c chÝnh s¸ch cña ®Þa ph−¬ng, khu vùc, hoÆc quèc gia còng nh− th¸i ®é v sù nhËn thøc cña x héi còng t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro nh− ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh c«ng b»ng, sù ph©n tÝch v tÇm hiÓu biÕt cña c¸c nh gi¸m s¸t. §¸nh gi¸ rñi ro mét c¸ch kh¸ch quan cÇn dùa trªn th«ng tin khoa häc hiÖn cã. Qu¸ tr×nh ®−a ra quyÕt ®Þnh vÒ tÝnh an to n cña GMO cã thÓ t¸c ®éng ®Õn kinh tÕ, nhu cÇu dinh d−ìng, c¸c gi¸ trÞ tÝn ng−ìng v x héi... Th«ng th−êng, c¸c chÝnh s¸ch quèc gia còng nh− c¸c v¨n b¶n d−íi luËt kh¸c vÒ ATSH sÏ trë th nh khung ph¸p lý ®Ó ®¸nh gi¸ kh¸ch quan qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro. Th«ng tin kh«ng ®Çy ®ñ: C¸c d÷ liÖu khoa häc cÇn cho qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro th−êng kh«ng ®Çy ®ñ v kh«ng ho n chØnh. Do ®ã, quyÕt ®Þnh ®¸nh gi¸ rñi ro sÏ cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Héi ®ång ®¸nh gi¸ th−êng ph¶i nç lùc t×m kiÕm mäi d÷ liÖu cã ®−îc ngo i nh÷ng th«ng tin do ng−êi ®¨ng ký cung cÊp, c¨n cø trªn c¸c øng dông ® cã v kinh nghiÖm tÝch lòy cña c¸c chuyªn gia khoa häc ®Ó ®−a ra c¸c ph−¬ng ¸n qu¶n lý rñi ro thÝch hîp cho tõng vÊn ®Ò. VÊn ®Ò quy m«: C¸c nh ®¸nh gi¸ rñi ro th−êng ph¶i quan t©m ®Õn quy m« kh«ng gian v thêi gian øng dông GMO. Khi quy m« s¶n xuÊt GMO bÞ thay ®æi th× mét sè vÊn ®Ò míi cã thÓ n¶y sinh. §Ó s¶n xuÊt s¶n phÈm GMO ë quy m« th−¬ng m¹i th× kh«ng thÓ sö dông c¸c d÷ liÖu ®¸nh gi¸ rñi ro tiÕn h nh ë ph¹m vi s¶n xuÊt nhá, v× nh÷ng sù kiÖn cã tÇn sè xuÊt hiÖn nhá (kh¶ n¨ng chuyÓn gen kh¸c lo i ë thùc vËt...) l¹i dÔ cã kh¶ n¨ng x¶y ra ë quy m« lín. §¸nh gi¸ rñi ro ë quy m« c¶ hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp l b−íc lín nhÊt v phøc t¹p nhÊt. Thay ®æi quy m« tõ ®ång ruéng sang hÖ sinh th¸i lín râ r ng cßn nhiÒu vÊn ®Ò khoa häc ch−a ®−îc l m s¸ng tá v thu hót sù quan t©m cña c«ng chóng, nhÊt l khi c¸c tÝnh tr¹ng biÕn ®æi gen nh− tÝnh kh¸ng c«n trïng cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn nhiÒu nÊc trong chuçi thøc ¨n sinh th¸i. §Þnh kú ®¸nh gi¸ l¹i th«ng tin: Mét trong nh÷ng yÕu tè c¨n b¶n cña qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro l ®¸nh gi¸ l¹i th«ng tin. Ng−êi s¶n xuÊt v sö dông cÇn ph¶i th−êng xuyªn cung cÊp c¸c th«ng tin bæ sung cho nh ®¸nh gi¸ rñi ro. C¸c d÷ liÖu n y sÏ bï lÊp c¸c th«ng tin thiÕu sãt do kh¸ch quan v hç trî qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸. Qu¸ tr×nh n y còng gióp t×m ra c¸c lç hæng vÒ th«ng tin ®Ó ®Æt ra c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu s©u thªm còng nh− ®óc kÕt c¸c kinh nghiÖm cÇn thiÕt khi ®¸nh gi¸ rñi ro nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan. C¸c nh ®¸nh gi¸ th−êng xuyªn ph¶i tiÕp xóc víi nh s¶n xuÊt, ng−êi sö dông còng nh− giíi khoa häc, nh lËp ph¸p v c«ng luËn. Th«ng qua ®ã, hä cã c¬ héi tù tæng kÕt c¸c vÊn ®Ò khoa häc v ®Æt ra c¸c vÊn ®Ò, khÝa c¹nh míi cÇn bæ sung trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro. Sù tham gia cña Héi ®ång T− vÊn: MÆc dï kh«ng b¾t buéc, nh−ng Héi ®ång T− vÊn gåm c¸c nh khoa häc, chuyªn gia ®ãng vai trß quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro. Hä kh«ng chØ cã kiÕn thøc khoa häc trong tõng lÜnh vùc riªng m cßn ®−a ra c¸c cuéc tranh luËn h÷u Ých xung quanh nh÷ng h¹n chÕ cña c¸c th«ng tin khoa häc ®Ó gióp nh ®¸nh gi¸ rñi ro cã thÓ ®−a ra kÕt luËn cuèi cïng còng nh− quan t©m ®Õn c¸c vÊn ®Ò ch−a ®−îc l m s¸ng tá. Tuy nhiªn, mçi quèc gia, ®Æc biÖt l ë c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn, sÏ gÆp ph¶i khã kh¨n trong viÖc lùa chän chuyªn gia t− vÊn. §iÒu n y cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt phÇn n o th«ng qua sù hîp t¸c trong khu vùc v sù gióp ®ì cña c¸c chuyªn gia trong céng ®ång quèc tÕ. Ngo i ra, viÖc thèng nhÊt chi tiÕt c¸c néi dung ®¸nh gi¸ rñi ro sÏ gãp phÇn gi¶m bít c¸c sai sãt trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ do h¹n chÕ vÒ nhËn thøc. 13
S¬ ®å ®¸nh gi¸ rñi ro Tr¸ch nhiÖm ®¸nh gi¸ rñi ro NhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi yªu cÇu ng−êi ®¨ng ký ®Ö tr×nh c¸c ®¸nh gi¸ rñi ro cho nh÷ng ho¹t ®éng triÓn khai víi c¸c néi dung phï hîp quy ®Þnh. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ rñi ro ®−îc ng−êi ®¨ng ký cung cÊp nh− l mét phÇn cña Hå s¬ ®¨ng ký, sau ®ã C¬ quan cã thÈm quyÒn sÏ quyÕt ®Þnh c¸c néi dung c«ng viÖc n y ® ®ñ, chÝnh x¸c v khoa häc ch−a. Nh− vËy, C¬ quan cã thÈm quyÒn sÏ chÞu tr¸ch nhiÖm cuèi cïng ®èi víi c¸c ®¸nh gi¸ rñi ro. C¬ quan cã thÈm quyÒn th«ng th−êng thùc thi nhiÖm vô n y b»ng c¸ch göi mét b¶n sao ®¸nh gi¸ rñi ro cho Héi ®ång T− vÊn Khoa häc. Héi ®ång n y cã nhiÖm vô kiÓm tra c¸c kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ rñi ro. Khi Héi ®ång thÊy kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ rñi ro ®Ö tr×nh kh«ng ®ñ hoÆc muèn x¸c nhËn mét sè néi dung nhÊt ®Þnh cña b¶n kÕt qu¶ n y, th× th«ng qua C¬ quan cã thÈm quyÒn, yªu cÇu ng−êi ®¨ng ký tiÕn h nh nghiªn cøu hay thö nghiÖm bæ sung. C¸c kÕt luËn khoa häc v c¸c ý kiÕn ®Ò xuÊt cña Héi ®ång T− vÊn Khoa häc, sau ®ã, ®−îc cung cÊp cho C¬ quan cã thÈm quyÒn ®Ó ®−a ra quyÕt ®Þnh cuèi cïng. Ng−êi ®¨ng ký th−êng ®−îc t¹o c¬ héi trao ®æi vÒ c¸c kÕt luËn v ý kiÕn ®Ò xuÊt cña Héi ®ång T− vÊn Khoa häc tr−íc khi c¸c quyÕt ®Þnh ®èi víi Hå s¬ ®¨ng ký ®−îc ®−a ra. 14
Ng« biÕn ®æi gen (Nguån: ISAAA) C¸c vÊn ®Ò khoa häc trong tõng lÜnh vùc ®¸nh gi¸ rñi ro §¸nh gi¸ rñi ro ®èi víi m«i tr−êng C¸c yÕu tè quan träng nhÊt cÇn quan t©m ®èi víi an to n m«i tr−êng bao gåm: sù ph¸t t¸n gen; kh¶ n¨ng trë th nh siªu cá d¹i ®èi víi thùc vËt; t¸c ®éng ®Õn c¸c sinh vËt kh«ng ph¶i l sinh vËt ®Ých; t¸c ®éng ®Õn ®a d¹ng sinh häc v c¸c t¸c ®éng kh«ng mong muèn kh¸c. Trong ®ã, nh÷ng lo ng¹i chÝnh vÒ t¸c ®éng cña GMO ®èi víi m«i tr−êng xung quanh l kh¶ n¨ng x©m chiÕm v g©y biÕn ®æi gen c¸c lo i tù nhiªn còng nh− c¸c lo i kh¸c dÉn ®Õn sù thay ®æi c¸c mèi quan hÖ sinh th¸i. Nh− vËy, nguån gèc cña nh÷ng lo l¾ng trªn l b¾t nguån tõ nh÷ng nguy c¬ rñi ro vÒ ®a d¹ng sinh häc ®èi víi c¸c khu vùc s¶n xuÊt GMO. Ph¸t t¸n gen: VÊn ®Ò “« nhiÔm gen” l mét trong nh÷ng lo ng¹i chÝnh vÒ ¶nh h−ëng cña GMO ®èi víi m«i tr−êng. Giã, m−a, c«n trïng thô phÊn cã thÓ mang nh÷ng h¹t phÊn cña GMC sang c¸c c¸nh ®ång canh t¸c c©y trång truyÒn thèng bªn c¹nh v g©y « nhiÔm gen do kh¶ n¨ng x¶y ra lai chÐo (lai kh«ng mong muèn) cña gen ®−îc chuyÓn trong GMC víi c¸c c©y hä h ng hoang d¹i. Nguy c¬ tiÒm Èn n y cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ tr−íc khi chuyÓn gen còng nh− cÇn ®−îc kiÓm so¸t sau khi c©y trång ®−îc gi¶i phãng v o m«i tr−êng. VÊn ®Ò cá d¹i: Cá d¹i kh«ng ph¶i l ®Æc tÝnh di truyÒn cña sinh vËt v th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ tuú thuéc v o tõng thêi ®iÓm v ho n c¶nh nhÊt ®Þnh theo ý muèn chñ quan cña con ng−êi. Do ®ã, cá d¹i ®−îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch ®¬n gi¶n l mét lo i sinh vËt sinh tr−ëng t¹i nh÷ng n¬i kh«ng mong muèn. Trªn c¸c c¸nh ®ång, GMC cã thÓ ®−îc coi l ®èi t−îng g©y h¹i hay cá d¹i khi chóng tiÕp tôc sinh tr−ëng ë c¸c vô sau v c¹nh tranh víi c¸c c©y chÝnh vô. NÕu gièng thùc vËt n y ®−îc biÕn ®æi gen ®Ó chèng chÞu c¸c lo¹i thuèc diÖt cá th× vÊn ®Ò cá d¹i rÊt khã ®−îc kiÓm so¸t v cÇn ph¶i nghiªn cøu, ¸p dông c¸c biÖn ph¸p, thuèc diÖt cá thay thÕ. Tuy nhiªn, th«ng th−êng c¸c gièng c©y l−¬ng thùc ®−îc thuÇn hãa ®Õn møc chØ cã kh¶ n¨ng sinh sèng trªn c¸c c¸nh ®ång ® canh t¸c thÝch hîp nªn kh¶ n¨ng trë th nh mét lo i thùc vËt g©y h¹i l kh«ng lín. Nh− vËy, nguy c¬ g©y h¹i m«i tr−êng cña mét gièng c©y l−¬ng thùc biÕn ®æi gen chØ cã thÓ x¶y ra khi gièng c©y n y cã ®ñ kh¶ n¨ng di truyÒn ®Ó tån t¹i l©u v sinh tr−ëng 15
ë mét m«i tr−êng míi kh«ng ®−îc canh t¸c thÝch hîp. Do ®ã, mèi nguy h¹i n y chØ thùc sù xuÊt hiÖn ®èi víi c¸c lo i c©y biÕn ®æi gen cã kh¶ n¨ng tù sinh s¶n v Ýt ®−îc thuÇn hãa nh− cá linh l¨ng, th«ng, d−¬ng, b¹ch ® n… Mét nghiªn cøu b¾t ®Çu tõ n¨m 1990 kÐo d i 10 n¨m ® chøng minh r»ng GMC (nh− c¶i dÇu, khoai t©y, ng«, cñ c¶i ®−êng) kh«ng l m t¨ng nguy c¬ x©m chiÕm hay tån t¹i l©u d i trong m«i tr−êng tù nhiªn so víi c¸c c©y trång kh«ng biÕn ®æi gen t−¬ng øng. C¸c tÝnh tr¹ng nh− kh¸ng thuèc diÖt cá, kh¸ng c«n trïng ®ång thêi còng ® ®−îc kiÓm tra. Tuy nhiªn, c¸c nh nghiªn cøu cho r»ng nh÷ng kÕt qu¶ n y kh«ng cã nghÜa l sù thay ®æi di truyÒn kh«ng thÓ l m gia t¨ng tÝnh hoang d¹i hay kh¶ n¨ng ph¸t t¸n cña c©y trång m chóng chØ ra r»ng nh÷ng c©y trång n¨ng suÊt khã cã thÓ tån t¹i l©u d i m kh«ng ®−îc canh t¸c. §èi víi nh÷ng sinh vËt kh«ng ph¶i l sinh vËt ®Ých cÇn diÖt, GMO cã thÓ t¸c ®éng do s¶n sinh ®éc tè v còng cã thÓ g©y h¹i th«ng qua viÖc l m mÊt khu vùc c− tró. GMO còng cã thÓ l m thay ®æi sè l−îng còng nh− th nh phÇn (tû lÖ ®ùc/ c¸i, c¸ thÓ tr−ëng th nh/ ch−a tr−ëng th nh) cña quÇn thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i l sinh vËt ®Ých. Do vËy, bªn c¹nh viÖc xem xÐt nh÷ng ¶nh h−ëng cña GMO ®Õn quÇn thÓ sinh vËt ®Ých, c¸c nh ®¸nh gi¸ rñi ro còng cÇn quan t©m ®Õn quÇn thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i l sinh vËt ®Ých. Tr−íc khi th−¬ng m¹i hãa, GMO th−êng ®−îc thö nghiÖm ë quy m« lín nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng ¶nh h−ëng khi ®−a v o s¶n xuÊt ®¹i tr . Nh− vËy, tr−íc khi ®−a ra thÞ tr−êng, c¸c nh nghiªn cøu t¹o ra GMO còng nh− nh÷ng chuyªn gia cña c¸c c¬ quan qu¶n lý cÇn tiÕn h nh nh÷ng ®¸nh gi¸ chÆt chÏ vÒ ¶nh h−ëng cña GMO tíi m«i tr−êng trªn c¬ së nh÷ng quy t¾c do c¸c chuyªn gia m«i tr−êng trªn to n cÇu x©y dùng (nh− cña Héi ®ång Nghiªn cøu Quèc gia Hoa Kú n¨m 1989; OECD n¨m 1992; ChÝnh phñ Canada n¨m 1994). Trong ®ã, hÇu hÕt c¸c quèc gia sö dông nh÷ng quy tr×nh ®¸nh gi¸ t−¬ng tù ®Ó xem xÐt sù t−¬ng t¸c gi÷a GMC v m«i tr−êng víi nh÷ng th«ng tin vÒ vai trß cña gen ®−îc ®−a v o, ¶nh h−ëng cña chóng ®èi víi c©y nhËn gen, ®ång thêi c¶ nh÷ng c©u hái cô thÓ vÒ ¶nh h−ëng kh«ng mong muèn lªn c¸c sinh vËt kh«ng ph¶i l sinh vËt cÇn diÖt trong m«i tr−êng ®ã; GMC cã tån t¹i trong m«i tr−êng l©u h¬n b×nh th−êng hoÆc x©m chiÕm nh÷ng n¬i c− ngô míi kh«ng? Kh¶ n¨ng gen ph¸t t¸n ngo i ý muèn tõ c©y chuyÓn gen sang lo i kh¸c v nh÷ng hËu qu¶ cã thÓ x¶y ra. Nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ ¶nh h−ëng tíi m«i tr−êng l c¬ së ®Ó ®−a ra c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý rñi ro hiÖu qu¶ v x©y dùng c¸c hÖ thèng n«ng nghiÖp tèt ®Ó ph¸t hiÖn v gi¶m thiÓu nh÷ng mèi nguy h¹i cã thÓ x¶y ra. Ng« biÕn ®æi gen kh«ng ®e do¹ sù ph¸t triÓn cña b−ím Monarchs – C¬ quan B¶o vÖ M«i tr−êng Hoa Kú (Nguån: P. B. Southerland) §¸nh gi¸ rñi ro ®èi víi søc khoÎ con ng−êi v an to n thùc phÈm 16
Mèi lo ng¹i lín nhÊt ®èi víi GMO nãi chung v thùc phÈm biÕn ®æi gen (Genetically Modified Food – GMF) nãi riªng l nh÷ng protein míi t¹o ra cã thÓ g©y ®éc hoÆc g©y dÞ øng. Ngo i ra, cßn c¸c nguy c¬ kh¸c nh− gi¶m nång ®é mét sè chÊt dinh d−ìng trong khi l¹i t¨ng nång ®é mét sè chÊt kh¸c. Kh¸ nhiÒu tæ chøc an to n thùc phÈm quèc tÕ ® tiÕn h nh thèng kª thùc phÈm g©y dÞ øng v x©y dùng c¸c nguyªn t¾c, quy chÕ ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro. H ng lo¹t thö nghiÖm v c©u hái ph¶i ®−îc xem xÐt kü ®Ó quyÕt ®Þnh liÖu thùc phÈm n y cã l m t¨ng tÝnh dÞ øng hay kh«ng. Ch¼ng h¹n, ®èi víi GMC, c¸c tiªu chÝ liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng g©y dÞ øng cÇn xem xÐt bao gåm: (i) Nguån nguyªn liÖu di truyÒn ® ®−îc biÕt cã nguy c¬ g©y dÞ øng; (ii) T×m hiÓu tr×nh tù amino acid cña c¸c kh¸ng nguyªn g©y dÞ øng; (iii) §¸nh gi¸ c¸c ph¶n øng miÔn dÞch; (iv) ¶nh h−ëng cña ®é pH v / hoÆc cña qu¸ tr×nh tiªu hãa ; (v) ¶nh h−ëng cña nhiÖt hoÆc cña quy tr×nh chÕ biÕn. NÕu c¸c s¶n phÈm biÕn ®æi gen chøa gen ph©n lËp tõ nh÷ng nguån nguyªn liÖu ® ®−îc biÕt kh«ng g©y dÞ øng th× chóng cÇn ®−îc tiÕn h nh c¸c nghiªn cøu vÒ sù t−¬ng ®ång gi÷a tr×nh tù amino acid cña protein míi do gen m hãa víi c¸c kh¸ng nguyªn g©y dÞ øng ® biÕt còng nh− vÒ qu¸ tr×nh tiªu hãa v chÕ biÕn s¶n phÈm. Nh− vËy, b−íc ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng g©y dÞ øng l x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh cña bÊt kú protein n o l s¶n phÈm cña gen ®−a v o. Nguån protein, lÞch sö sö dông an to n, chøc n¨ng cña gen/ protein, sù hÊp thô, tÝnh bÒn nhiÖt v c¸c qu¸ tr×nh kh¸c ®Òu ®−îc ®em so s¸nh víi c¸c protein ® biÕt kh¸c. Cho tíi nay, khoa häc ho n to n cã thÓ x¸c ®Þnh ch¾c ch¾n mét protein cã kh¶ n¨ng g©y dÞ øng hay kh«ng. Nh− vËy, viÖc chän läc v kiÓm tra ph¶n øng g©y dÞ øng cña GMO gåm mét sè b−íc chÝnh nh−: kh«ng sö dông gen g©y dÞ øng ®Ó biÕn n¹p; nhËn biÕt gen tõ c¸c nguån g©y dÞ øng; ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng g©y dÞ øng cña c¸c protein míi. Qu¸ tr×nh kiÓm tra n y cho hiÖu qu¶ t−¬ng ®èi cao. VÝ dô, protein dù tr÷ 2S ë h¹t dÎ Brazil ®−îc ®−a v o ®Ëu t−¬ng ®Ó l m t¨ng h m l−îng amino acid chøa l−u huúnh nh»m t¨ng gi¸ trÞ dinh d−ìng. Mét sè ng−êi bÞ dÞ øng víi h¹t dÎ Brazil ®−îc kiÓm tra xem mÉu m¸u cña hä cã bÞ t¸c ®éng cña protein míi n y hay kh«ng. MÉu thö cña 8/ 9 ng−êi cho thÊy cã sù ¶nh h−ëng v dßng ®Ëu t−¬ng mang protein dù tr÷ 2S kh«ng ®−îc tiÕp tôc gieo trång. C¸c s¶n phÈm cña ng« biÕn ®æi gen ® cã mÆt trªn thÞ tr−êng (Nguån: USDA) 17
Ngo i ra, c¸c nh khoa häc th−êng sö dông gen kh¸ng kh¸ng sinh l m t¸c nh©n chän läc ®Ó nhËn biÕt nh÷ng tÕ b o t¸i tæ hîp. ViÖc sö dông gen kh¸ng kh¸ng sinh chän läc t¹o ra mèi lo ng¹i vÒ kh¶ n¨ng x¶y ra sù kh¸ng kh¸ng sinh trong c¸c quÇn thÓ vi khuÈn. §Õn nay, rÊt nhiÒu nghiªn cøu v thö nghiÖm khoa häc vÒ vÊn ®Ò n y ® cho r»ng: (i) Kh¶ n¨ng c¸c gen kh¸ng kh¸ng sinh cã thÓ ®−îc chuyÓn tõ GMO sang c¸c sinh vËt kh¸c l v« cïng nhá; (ii) ThËm chÝ khi mét gen kh¸ng kh¸ng sinh ®−îc chuyÓn sang mét sinh vËt kh¸c th× ¶nh h−ëng cña viÖc n y còng kh«ng ®¸ng kÓ do c¸c lo¹i kh¸ng sinh ®−îc sö dông trong GMO Ýt ®−îc øng dông trong thó y v y häc. H¬n n÷a, møc ®é an to n cña c¸c gen kh¸ng kh¸ng sinh chän läc ® ®−îc nhiÒu tæ chøc quèc tÕ xem xÐt sau mét qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ to n diÖn trong nhiÒu n¨m. Tuy nhiªn, ®Ó l m dÞu nh÷ng lo l¾ng cña x héi, c¸c nh khoa häc t¹i nhiÒu quèc gia ®ang nghiªn cøu ®Ó thiÕt kÕ nh÷ng gen chØ thÞ míi nh»m lo¹i c¸c gen kh¸ng kh¸ng sinh chän läc khái nh÷ng s¶n phÈm hiÖn nay ®Ó gi¶m thiÓu nguy c¬. HÖ thèng Cre/ lox cho phÐp lo¹i bá c¸c chØ thÞ chän läc sau biÕn n¹p v o tÕ b o thùc vËt ® ®−îc nghiªn cøu øng dông. GÇn ®©y, H ng Syngenta (Thuþ Sü) c«ng bè mét hÖ thèng chän läc míi ho n to n kh«ng sö dông c¸c gen kh¸ng kh¸ng sinh hoÆc thuèc diÖt cá, cho phÐp ph¸t hiÖn v chän läc dÔ d ng v hiÖu qu¶ c¸c tÕ b o t¸i tæ hîp m kh«ng g©y ¶nh h−ëng hoÆc tiªu diÖt c¸c tÕ b o b×nh th−êng. Râ r ng, GMF ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu thö nghiÖm nghiªm ngÆt. Tr−íc khi ®−îc ®−a ra thÞ tr−êng, chóng ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸ sao cho phï hîp víi c¸c quy ®Þnh do nh÷ng tæ chøc khoa häc quèc tÕ ®−a ra nh− OECD, Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, ñy ban An to n VÖ sinh Thùc phÈm Quèc tÕ Codex Alimentarius cña Tæ chøc N«ng L−¬ng Liªn hiÖp. Nh÷ng quy ®Þnh n y ®Òu mang c¸c néi dung chÝnh: (i) C¸c s¶n phÈm biÕn ®æi gen cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ gièng nh− c¸c lo¹i thùc phÈm kh¸c do c¸c nguy c¬ g©y ra bëi GMF còng cã b¶n chÊt gièng nh− c¸c lo¹i thùc phÈm th«ng th−êng; (ii) C¸c s¶n phÈm n y sÏ ®−îc xem xÐt dùa trªn ®é an to n, kh¶ n¨ng g©y dÞ øng, ®éc tÝnh v dinh d−ìng cña chóng h¬n l dùa v o ph−¬ng ph¸p v kü thuËt s¶n xuÊt; (iii) T−¬ng tù nh− viÖc cÊp phÐp tr−íc khi th−¬ng m¹i cho c¸c lo¹i chÊt phô gia míi nh− chÊt b¶o qu¶n hay m u thùc phÈm, bÊt kú mét chÊt míi n o t¹o ra nhê CNSH ®−îc bæ sung v o thùc phÈm ®Òu ph¶i ®−îc phª chuÈn tr−íc khi ®−a ra thÞ tr−êng. Nh− vËy, GMF dù kiÕn ®−a ra thÞ tr−êng cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ to n diÖn d−íi sù gi¸m s¸t ®éc lËp cña c¸c nh khoa häc v c¸c nh ®¸nh gi¸ vÒ mÆt dinh d−ìng, ®éc tÝnh, kh¶ n¨ng g©y dÞ øng v c¸c khÝa c¹nh khoa häc thùc phÈm kh¸c. Nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ an to n thùc phÈm n y dùa trªn nh÷ng quy ®Þnh cña c¸c tæ chøc cã thÈm quyÒn cña mçi quèc gia nh−: quy ®Þnh h−íng dÉn s¶n phÈm, th«ng tin chi tiÕt vÒ môc ®Ých sö dông s¶n phÈm, c¸c th«ng tin vÒ ph©n tö, hãa sinh, ®éc tÝnh, dinh d−ìng v kh¶ n¨ng g©y dÞ øng. C¸c vÊn ®Ò chÝnh cÇn ®−îc xem xÐt bao gåm: (i) GMF cã an to n hay kh«ng? (ii) Nång ®é c¸c ®éc tè hay chÊt g©y dÞ øng trong thùc phÈm cã thay ®æi? (iii) H m l−îng c¸c chÊt dinh d−ìng chÝnh cã thay ®æi hay kh«ng? (iv) C¸c chÊt míi trong GMF cã ®¶m b¶o tÝnh an to n? (v) Kh¶ n¨ng tiªu hãa thøc ¨n cã bÞ thay ®æi? (vi) C¸c quy tr×nh t¹o ra thùc phÈm cã ®−îc chÊp nhËn? 18
3. qu¶n lý rñi ro Qu¶n lý rñi ro l c¸c biÖn ph¸p nh»m gi¶m thiÓu c¸c rñi ro xuèng møc thÊp nhÊt hay møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. VÊn ®Ò qu¶n lý rñi ro trong CNSH l viÖc ¸p dông c¸c quy tr×nh v ph−¬ng ph¸p ®Ó l m gi¶m c¸c t¸c ®éng cã h¹i cña mét rñi ro xuèng møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Qu¶n lý rñi ro cÇn ®−îc ¸p dông mét c¸ch hÖ thèng trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu - ph¸t triÓn v ®¸nh gi¸ GMO. Qu¶n lý rñi ro cÇn ®−îc quan t©m ngay giai ®o¹n tiÕn h nh thùc nghiÖm tr−íc khi t¹o ra s¶n phÈm cuèi cïng. Trong thùc tÕ, kh¶ n¨ng kiÓm so¸t ®−îc c¸c rñi ro tiÒm t ng hoÆc ® x¸c ®Þnh cã thÓ ¸p dông ngay tõ qu¸ tr×nh t¹o v thö nghiÖm GMO. Qu¶n lý rñi ro ë quy m« phßng thÝ nghiÖm v nh kÝnh A – T¹o GMO: Ngay giai ®o¹n chuÈn bÞ mét dù ¸n t¹o GMO, c¸c nh khoa häc cÇn x¸c ®Þnh chi tiÕt c¸c ®Æc tÝnh di truyÒn ph©n tö cña GMO hä dù ®Þnh t¹o ra. C¸c vÊn ®Ò chÝnh bao gåm: x¸c ®Þnh tr×nh tù DNA cña gen quan t©m m hãa cho c¸c tÝnh tr¹ng mong muèn, lùa chän gen l m chØ thÞ chän läc/ s ng läc, quyÕt ®Þnh sö dông c¸c tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn thÝch hîp nh− ®o¹n khëi ®éng v ®o¹n kÕt thóc ®Ó biÓu hiÖn c¸c gen quan t©m th nh protein. C¸c lùa chän ®Òu dùa trªn tiªu chÝ l h¹n chÕ tèi thiÓu c¸c ph©n tö DNA ngo¹i lai, ®iÒu khiÓn chÝnh x¸c vÞ trÝ ®Ých cña qu¸ tr×nh chuyÓn gen còng nh− ph−¬ng ph¸p chuyÓn gen phï hîp. B – Phßng ngõa sù nhiÔm t¹p: Trong qu¸ tr×nh ®−a GMO tõ phßng thÝ nghiÖm sang phßng nu«i cÊy v nh kÝnh, sù ph¸t t¸n GMO v vËt liÖu cã nguån gèc GMO ®−îc h¹n chÕ nhê c¸c r o c¶n vËt lý hoÆc sinh häc… Phßng ngõa ë quy m« phßng thÝ nghiÖm: B»ng c¸ch tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c quy tr×nh thÝ nghiÖm v tiªu chuÈn ATSH, c¸c c©y trång v tÕ b o t¸i tæ hîp cã thÓ ®−îc kiÓm so¸t trong phßng thÝ nghiÖm, c¸c thiÕt bÞ nu«i cÊy m« v phßng nu«i trång. C©y trång cã thÓ ®−îc qu¶n lý t−¬ng ®èi dÔ d ng trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm víi l−u lý ®Æc biÖt vÒ viÖc thu nhÆt kü l−ìng h¹t ®Ó lo¹i bá hoÆc sö dông cho c¸c nghiªn cøu tiÕp theo. ViÖc d¸n nh n cÈn thËn v chi tiÕt còng h¹n chÕ nhÇm lÉn. §èi víi c¸c vËt liÖu cÇn lo¹i bá th× ph¶i tu©n theo quy tr×nh lo¹i th¶i ®Ó b¶o ®¶m GMO kh«ng thÓ tån t¹i v ph¸t triÓn bªn ngo i phßng thÝ nghiÖm. C¸c ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc sö dông l khö trïng b»ng ¸p suÊt v sö dông c¸c dung dÞch tÈy röa cã th nh phÇn thÝch hîp. Phßng ngõa ë quy m« nh kÝnh: C¸c nh kÝnh ®−îc thiÕt kÕ ®Ó gi÷ c©y trång ë bªn trong c¸ch ly víi c«n trïng, ®éng vËt v thùc vËt bªn ngo i. Tuú thuéc môc ®Ých thÝ nghiÖm v ®Æc ®iÓm GMO liªn quan ®Õn c¸c møc ®é ATSH kh¸c nhau m ng−êi ta tiÕn h nh thiÕt kÕ nh kÝnh víi c¸c chi tiÕt v quy tr×nh x©y dùng phï hîp. Trong ®a sè tr−êng hîp, cã thÓ sö dông nh kÝnh th«ng th−êng ®Ó nu«i trång GMO sau khi t©n trang v n©ng cÊp hÖ thèng kÝnh. §Ó ®¸p øng c¸c møc an to n cao h¬n, hÖ thèng nh kÝnh cã thÓ ®−îc t¨ng c−êng víi c¸c thiÕt bÞ ®iÒu khiÓn v läc luång kh«ng khÝ ®i v o v ®i ra; hÖ thèng ®iÒu khiÓn v l m s¹ch nguån n−íc ra, hÖ thèng khö trïng t¹i chç c¸c vËt liÖu thùc vËt cÇn lo¹i bá hoÆc c¸c thiÕt bÞ kh¸c, hÖ thèng l m s¹ch nh kÝnh sau thÝ nghiÖm, giíi h¹n sè ng−êi ®−îc phÐp v o nh kÝnh, ® o t¹o v n©ng cao kü thuËt ATSH cho nh÷ng nh©n viªn v nh nghiªn cøu. §ång thêi, c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa sù ph¸t t¸n GMO còng cÇn ®−îc quan t©m trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn GMO v o hoÆc ra nh kÝnh, gi¸m s¸t sù ph¸t t¸n GMO trong v sau khi tiÕn h nh thÝ nghiÖm. Qu¶n lý rñi ro ë quy m« ®ång ruéng A - C¸ch ly vËt lý: C¸ch ly vËt lý ®−îc triÓn khai nhê sö dông c¸c trang thiÕt bÞ chuyªn dông. §èi víi mçi nh kÝnh, c¸c lùa chän vÒ kiÓu kÝnh, thiÕt bÞ h n, läc, chiÕu s¸ng, hÖ thèng th«ng khÝ v c¸c ®Æc tÝnh kh¸c ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn møc ®é c¸ch ly GMO. C¸c hÖ thèng n y còng ®−îc thiÕt kÕ nh»m khèng chÕ hiÖu qu¶ s©u bÖnh kh«ng mong muèn x©m nhËp v o. B - C¸ch ly sinh häc: C¸c qu¸ tr×nh sinh häc cã thÓ l c¸c ph−¬ng tiÖn ng¨n chÆn h÷u hiÖu qu¸ tr×nh chuyÓn tù do c¸c nguyªn liÖu di truyÒn. §èi víi thùc vËt, c¸ch ly vÒ mÆt sinh s¶n, mét ph−¬ng ph¸p c¸ch ly sinh häc th«ng th−êng, cã thÓ thùc hiÖn theo mét sè c¸ch: (1) 19
Trång c©y biÕn ®æi gen ë khu vùc kh«ng cã c¸c lo i hoang d¹i hoÆc c¸c lo i sinh s¶n h÷u tÝnh t−¬ng thÝch; (2) Lo¹i bá to n bé c¸c lo i hoang d¹i hoÆc c¸c lo i sinh s¶n h÷u tÝnh t−¬ng thÝch tù nhiªn ® biÕt cã thÓ thô phÊn víi c©y biÕn ®æi gen; (3) Bao hoÆc bäc gãi hoa ®Ó ng¨n tiÕp xóc víi c«n trïng thô phÊn hoÆc ng¨n c¶n qu¸ tr×nh thô phÊn nhê giã... Trong khi, ®èi víi vi sinh vËt: rÊt khã cã mét ph−¬ng ph¸p c¸ch ly vËt lý hiÖu qu¶ cho vi khuÈn, virus v c¸c vi sinh vËt kh¸c bëi v× chóng kh«ng thÓ nh×n thÊy v khi ® lan réng th× kh«ng dÔ kiÓm so¸t. Tuy nhiªn, hÇu hÕt vi sinh vËt khã tån t¹i v nÕu ph¸t t¸n th× sÏ tån t¹i l©u d i. Do vËy, c¸c ph−¬ng ph¸p c¸ch ly sinh häc ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p khèng chÕ hiÖu qu¶ h¬n: (1) T¹o kho¶ng c¸ch c¸ch ly hîp lý gi÷a thùc vËt nhiÔm virus v c¸c vËt chñ mÉn c¶m kh¸c, ®Æc biÖt trong tr−êng hîp nÕu vi sinh vËt cã thÓ ph¸t t¸n qua kh«ng khÝ hoÆc tiÕp xóc víi l¸ c©y; (2) Trång c©y thÝ nghiÖm v vi sinh vËt v o thêi gian thÝch hîp trong n¨m khi c¸c c©y trång mÉn c¶m kh«ng ®−îc trång hoÆc mäc ë khu vùc xung quanh; (3) Lo¹i trõ c¸c vector l vËt mang cña vi sinh vËt; (4) C¶i biÕn di truyÒn c¸c vi sinh vËt theo h−íng gi¶m kh¶ n¨ng sèng sãt v sinh s¶n cña chóng. §èi víi c«n trïng: C¸ch ly kiÕn v c«n trïng trong khu vùc nh kÝnh l mét vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p. C¸c nh c«n trïng häc nu«i c«n trïng trong nh kÝnh trång thùc vËt cÇn l m viÖc th−êng xuyªn nh»m ®¶m b¶o c«n trïng kh«ng tho¸t ra còng nh− khèng chÕ ®−îc bÖnh v c¸c sinh vËt ký sinh. C¸c ph−¬ng ph¸p sau th−êng ®−îc sö dông ®Ó tr¸nh sù ph¸t t¸n cña ®éng vËt ch©n ®èt v c¸c ®éng vËt cã kÝch th−íc nhá kh¸c: (1) Chän c¸c chñng kh«ng bay, t¹o ra c¸c chñng cã chøc n¨ng bay bÞ h¹n chÕ, hoÆc c¸c chñng kh«ng sinh s¶n ®−îc; (2) Chän thêi gian thÝ nghiÖm phï hîp trong n¨m. V o thêi ®iÓm ®ã nÕu c¸c sinh vËt cã tho¸t ra còng kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc; (3) Xö lý ®é Èm nh»m lo¹i kh¶ n¨ng ®Î trøng v ph¸t triÓn cña Êu trïng; (4) Tr¸nh sö dông c¸c c«n trïng cã kÝch th−íc nhá ë c¸c thÝ nghiÖm trong lång kÝnh; (5) Hñy c¸c c«n trïng trong lång kÝnh sau c¸c thÝ nghiÖm thô phÊn nh»m lo¹i bá kh¶ n¨ng ph¸t t¸n h¹t phÊn nhê c«n trïng ra m«i tr−êng. C - C¸c lo¹i c¸ch ly kh¸c: §èi víi c¸c thö nghiÖm trªn ®ång ruéng, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cã thÓ ®−îc tËn dông ®Ó h¹n chÕ sù sinh s¶n, sèng sãt, hoÆc ph¸t t¸n c¸c GMO ra ngo i m«i tr−êng thùc nghiÖm. VÝ dô: nhiÖt ®é, nguån cung cÊp n−íc, ®é Èm v chu kú s¸ng cã thÓ ®−îc ®iÒu chØnh tù nhiªn nhê chän vÞ trÝ thÝ nghiÖm phï hîp hoÆc nh©n t¹o víi c¸c hÖ thèng t−íi n−íc, ¸nh s¸ng. C¸c chÊt hãa häc nh− thuèc diÖt cá, nÊm, c«n trïng, chÊt tÈy hoÆc c¸c hãa chÊt ®éc kh¸c còng cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó h¹n chÕ sù sèng sãt v sinh s¶n cña GMO ë ngo i m«i tr−êng thö nghiÖm. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i xem xÐt nh÷ng ¶nh h−ëng cã h¹i cña c¸c chÊt hãa häc lªn c¸c sinh vËt n y. Sau mçi thÝ nghiÖm, nÕu cÇn thiÕt cã thÓ xö lý hãa chÊt hoÆc khö trïng to n bé khu vùc thÝ nghiÖm. Ngo i ra, sè l−îng sinh vËt thö nghiÖm v diÖn tÝch khu vùc thö nghiÖm còng ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng c¸ch ly. Trong kh¸ nhiÒu tr−êng hîp, ng−êi ta ® kÕt hîp c¸ch ly vËt lý v sinh häc nh»m gi¶m c¸c lo¹i thiÕt bÞ vËt lý cÇn sö dông. C¸c quy tr×nh qu¶n lý rñi ro kh¸c A - C¸c quy tr×nh qu¶n lý rñi ro ë giai ®o¹n kÕt thóc thö nghiÖm C¸c biÖn ph¸p lu«n ®−îc tiÕn h nh ë giai ®o¹n cuèi cña c¸c thö nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm, nh kÝnh, ®ång ruéng nh»m ®¶m b¶o GMO ®−îc lo¹i bá ho n to n khái khu vùc thÝ nghiÖm. C¸c biÖn ph¸p yªu cÇu thùc hiÖn tuú thuéc v o chñng lo¹i sinh vËt, kiÓu ph¸t t¸n tù nhiªn cña chóng v m«i tr−êng tiÕn h nh thÝ nghiÖm. Nh− vËy, nh÷ng yªu cÇu l m s¹ch trªn cÇn ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së tõng tr−êng hîp cô thÓ. §èi víi vi sinh vËt, c«ng viÖc khö trïng rÊt quan träng. Trong khi ë ®èi t−îng thùc vËt, cÇn thu ho¹ch h¹t, c y xíi ®Êt hoÆc tiªu hñy c¸c phÇn cßn l¹i cña thùc vËt nh»m khèng chÕ sù ph¸t triÓn. H¹t v c¸c vËt liÖu thùc vËt sau thu ho¹ch ph¶i ®−îc l−u gi÷, b¶o qu¶n hay lo¹i bá theo ®óng nh÷ng yªu cÇu c¸c nh qu¶n lý ®−a ra. B - L−u gi÷ th«ng tin v b¸o c¸o 20