Bài giảng Phân loại thực vật (Dành cho chuyên ngành nông lâm nghiệp): Phần 2

Chia sẻ: Lê Thị Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

143
lượt xem 45
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung phần 2 bài giảng trình bày nội dung chương 4 - Phân loại lớp hai lá mầm, chương 5 - Phân loại lớp một lá mầm. Bài giảng dành cho sinh viên chuyên ngành nông lâm nghiệp. Tham khảo nội dung bài giảng để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Phân loại thực vật (Dành cho chuyên ngành nông lâm nghiệp): Phần 2

80 CHѬѪNG 4. PHÂN LOҤI LӞP HAI LÁ MҪM (DIOTYLEDONAE) Ĉây là lӟp nguyên thuӹ nhҩt trong ngành Ngӑc lan, xuҩt phát trӵc tiӃp tӯ tә tiên cӫa ngành. Tӯ ÿó nó phát triӇn theo các hѭӟng khác nhau thích nghi vӟi sӵ thө phҩn nhӡ côn trùng và nhӡ gió. HiӋn nay có nhiӅu hӋ thӕng phân loҥi khác nhau. Theo hӋ thӕng phân loҥi cӫa Takhtajan (1997) lӟp Ngӑc lan có 11 phân lӟp, 458 hӑ, 10.500 chi và khoҧng 195.000 loài. 4.1. Phân lӟp Ngӑc lan (Magnoliidae) Ĉây là phân lӟp nguyên thuӹ nhҩt, cho nên chúng còn mang nhiӅu tính chҩt nguyên thuӹ và cǊng là ÿһc ÿiӇm ÿһc trѭng cӫa phân lӟp. 4.1.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp - Phҫn lӟn cây trong phân lӟp này là cây gӛ, thѭӡng xanh. Gӛ chѭa có mҥch ÿiӇn hình mà chӍ có quҧn bào, trong nhu mô tӃ bào thѭӡng chӭa tinh dҫu, khí khәng dҥng song bào. - Hoa thѭӡng ÿѫn ÿӝc, ÿӃ hoa lӗi, thành phҫn hoa nhiӅu, bҩt ÿӏnh, xӃp xoҳn ӕc. Ӣ nhӳng dҥng thҩp, thì nhӏ có dҥng bҧn, 3 gân, chѭa phân hoá thành chӍ nhӏ và trung ÿӟi. Bӝ nhuӷ thѭӡng có lá noãn rӡi, có nhӳng ÿҥi diӋn có lá noãn cә chѭa khép kín hoàn toàn (Drimys). Hҥt phҩn thѭӡng có hai nhân vӟi 1 rãnh ӣ mһt lѭng. - Quҧ kép gӗm nhiӅu ÿҥi, hҥt thѭӡng có nӝi nhǊ lӟn và phôi nhӓ. Phân lӟp này phân bӕ chӫ yӃu ӣ vùng nhiӋt ÿӟi và á nhiӋt ÿӟi. Hoá thҥch tìm thҩy phә biӃn ӣ kӹ Jura và Crêta. Trong phҥm vi phân lӟp có sӵ phân hoá mҥnh theo hѭӟng phân hoá cӫa bao hoa và tiêu giҧm các thành phҫn trong hoa. Ĉӗng thӡi có sӵ tiêu giҧm vӅ kích thѭӟc và chҩt gӛ trong thân chuyӇn tӯ dҥng gӛ sӕng trên mһt ÿҩt ÿӃn dҥng thҧo sӕng trong ÿҫm lҫy nhѭ Súng, Sen hoһc sӕng ký sinh hay hoҥi sinh nhѭ Dó ÿҩt. Sau ÿây chúng ta chӍ tìm hiӇu mӝt sӕ ÿҥi diӋn phә biӃn và có ý nghƭa nhҩt vӅ kinh tӃ cǊng nhѭ khoa hӑc. http://www.ebook.edu.vn
81 4.1.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Ngӑc lan (Magnoliaceae) Cây thân gӛ lӟn, ÿôi khi là cây bөi. Lá ÿѫn, nguyên, mӑc cách, thѭӡng xanh, ÿôi khi sӟm rөng; lá luôn luôn có lá kèm bao lҩy chӗi, sӟm rөng, ÿӇ lҥi vӃt sҽo ӣ gӕc lá. Lá, vӓ, gӛ và nhiӅu bӝ phұn khác có tӃ bào tiӃt tinh dҫu. Hoa to, lѭӥng tính, có ÿӃ hoa lӗi, trên ÿó có các thành phҫn cӫa hoa; bao hoa gӗm nhiӅu bҧn chѭa phân hoá rõ thành ÿài và tràng, mүu 3-6. Lá ÿài chuyӇn dҫn thành dҥng cánh, hoa xӃp theo vòng; nhӏ nhiӅu, xӃp xoҳn, còn có hình dҥng nguyên thuӹ vӟi bao phҩn kéo dài, rӡi nhau; bӝ nhuӷ gӗm nhiӅu lá noãn, xӃp xoҳn trên ÿӃ hoa lӗi và dài; núm nhuӷ men theo vòi. Quҧ gӗm nhiӅu ÿҥi (quҧ khô do mӝt lá noãn phát triӇn thành, tӵ mӣ bӣi mӝt khe bөng), xӃp dӑc theo ÿӃ hoa lӗi giӕng nhѭ nón cái cӫa Thông; hҥt có nӝi nhǊ to, nhiӅu dҫu, phôi nhӓ. Hӑ này có 12 chi, 210 loài phân bӕ chӫ yӃu ӣ vùng nhiӋt ÿӟi và á nhiӋt ÿӟi cӫa Bҳc bán cҫu (Ĉông Nam Á và Bҳc Mӻ). Ӣ ViӋt nam có khoҧng 10 chi vӟi gҫn 50 loài. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Ngӑc lan trҳng - Michelia alba (1) cây gӛ lӟn, hoa ÿѫn ÿӝc, màu trҳng mӑc ӣ nách lá, Bao hoa mүu 4. Cây ÿѭӧc trӗng nhiӅu ӣ ÿình, chùa, công viên ÿӇ làm cҧnh, lҩy bóng mát. hoa có thӇ cҩt lҩy dҫu thѫm ÿӇ chӃ nѭӟc hoa. Dҥ hӧp - Magnolia coco (2) cây gӛ nhӓ hoһc cây bөi. Hoa to, màu trҳng thѫm. Bao hoa mүu 3.Ĉѭӧc trӗng làm cҧnh, còn thҩy mӑc dҥi ӣ Tam Ĉҧo, Cúc Phѭѫng. Dҥ hӧp hoa to - M. grandiflora (3) cây gӛ lӟn, lá có phiӃn dày, hoa to, màu trҳng, bao hoa theo mүu 3, Loài ít gһp ӣ ViӋt Nam, có trӗng làm cҧnh ӣ Ĉà Lҥt vì hoa ÿҽp và thѫm. Dҥ hӧp ca thê at - M. cathearti (4) cây gӛ nhӓ, hoa to, mӑc ÿӕi diӋn vӟi lá, màu trҳng, thѫm. Gһp mӑc dҥi ӣ Sa Pa. Ngoài ra có các loài cây gӛ có giá trӏ: Vàng tâm (Manglietia fordiana), Giәi xanh (Michelia mediocris), Giәi găng (Paramichelia baillonii), Giәi thѫm (Tsoongiodendron odorum), Mӥ (Manglietia conifera). http://www.ebook.edu.vn
82 Hình 57. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Ngӑc lan (Magnoliaceae) 4.1.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Na (Annonaceae) Cây gӛ hoһc bөi, có khi leo. Lá mӑc thành 2 dãy trên mӝt mһt phҷng nom nhѭ lá kép, không có lá kèm. Hoa lѭӥng tính, mӑc ÿѫn ÿӝc hay nhóm vài chiӃc. Bao hoa mүu 3, ÿài tràng phân hoá: ÿài 3 mҧnh, 6 cánh hoa xӃp thành 2 vòng, có khi chӍ còn 3 cánh dày nҥc. http://www.ebook.edu.vn
83 Quҧ thѭӡng kép, rӡi nhau, ÿính rҧi rác trên cuӕng dài, ít khi dính liӅn thành mӝt khӕi nҥc nhѭ quҧ Na; hҥt có nӝi nhǊ xӃp nӃp, phôi nhӓ. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Na - Annona squamosa (1) cây gӛ nhӓ, hoa có 6 cánh dày nҥc, màu lөc, có khi chӍ còn 3, quҧ kép, nhiӅu múi, ăn ngon. Hҥt tán nhӓ làm thuӕc diӋt chҩy, lá dùng làm thuӕc chӳa sӕt rét. Hình 58. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Na (Annonaceae) http://www.ebook.edu.vn
84 Ngӑc lan tây - Cananga odorata (2) cây gә lӟn, cành mӅm, mӑc ngang. Hoa to mӑc thành cөm vài chiӃc, cánh hoa dài, mӓng, màu vàng lөc, rҩt thѫm, có thӇ chӃ nѭӟc hoa. Cây trӗng ӣ vѭӡn, quanh nhà , công viên làm cҧnh, lҩy hoa. Móng rӗng - Artabotryx uncinatus (3) cây bөi leo. Hoa mӑc ÿѫn ÿӝc, cuӕng hoa lúc ÿҫu thҷng sau uӕn lҥi nhѭ móc câu, cánh hoa màu vàng lөc, rҩt thѫm. Cây trӗng ӣ vѭӡn, quanh nhà làm cҧnh, lҩy hoa. Giҿ Nam bӝ - Desmos cochinchinensis (4) cây bөi, sӕng dӵa, hoa thѫm màu vàng tѭѫi, cánh hoa dài. Cây mӑc dҥi ӣ các rӯng thѭa nhѭ Phú Thӑ, Vƭnh Phúc, Thái Nguyên. 4.1.4. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Long não (Lauraceae) Hҫu hӃt là cây gӛ, ÿôi khi là cây bөi, chӍ có mӝt loài cӓ ký sinh (Dây tѫ hӗng xanh – Cassytha filiformis). Trong thân thѭӡng có tӃ bào chӭa tinh dҫu thѫm. Cành non thѭӡng xanh. Chӗi nhiӅu dҫu bӑc. Lá ÿѫn, nguyên mӑc cách, không có lá kèm, mӝt sӕ có 3 gân chính mӑc tӯ gӕc giӕng nhѭ gân hình cung. khí khәng dҥng song bào. Mҩu 1 hәng, 1-3 vӃt lá. Hoa tӵ xim hoһc chùm. Hoa ÿӅu, lѭӥng tính ÿôi khi ÿѫn tính, mүu 3, các bӝ phұn xӃp vòng. Gӕc bao hoa và chӍ nhӏ thѭӡng hӧp dҥng hình cӕc. Gӕc mӛi chӍ nhӏ thѭӡng có 2 tuyӃn mұt, bao phҩn mӣ dҥng cӱa sә. Hҥt phҩn thѭӡng gӗm 2 tӃ bào, không rãnh hoһc 2 rãnh, thѭӡng 2 lӛ. Nhuӷ có lá noãn rӡi hoһc hӧp, mӛi ô 1 lá noãn, tҥo thành bҫu thѭӧng. Quҧ hҥch hay mӑng, gӕc có ÿӃ mұp, có khi ÿài tӗn tҥi bao quanh quҧ. Hҥt có phôi nhӓ ÿӃn lӟn, có nӝi nhǊ phát triӇn. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Long não - Cinnamomum camphora (1) cây gӛ lӟn,lá có 3 gân chính hình cung, gӕc mang 2 tuyӃn nhӓ. Hoa nhӓ màu vàng lөc. Cây mӑc dҥi và cǊng ÿѭӧc trӗng ӣ nhiӅu nѫi lҩy bóng mát và cҩt tinh dҫu long não làm thuӕc. QuӃ - C. cassia (2) cây gӛ lӟn, lá có 3 gân chính hình cung rҩt lӗi ӣ mһt dѭӟi. Vӓ thѫm dùng làm thuӕc chӳa ÿau bөng và cҩt lҩy tinh dҫu. Cây ÿѭӧc trӗng nhiӅu ӣ các tӍnh trung du Bҳc bӝ. De - C. auricolor (3) cây gӛ cao tӟi 20m, lá có phiӃn tròn dài, mһt dѭӟi màu hѫi mӕc, có 3 gân chính hình cung. Gһp ӣ rӯng Tuyên Quang, Tam Ĉҧo. Dây tѫ xanh - Cassytha filiformis (4) dây leo bán kí sinh, màu lөc, leo quҩn, có giác hút nhӵa nguyên cӫa cây chӫ. Hoa nhӓ, quҧ bӃ cӭng ÿen, trong bao hoa ÿӗng trѭӣng. Gһp mӑc ӣ rӯng thѭa, rӯng còi khҳp nѫi. http://www.ebook.edu.vn
85 Hình 59. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Long não (Lauraceae) 4.2. Phân lӟp Súng (Nymphaeidae) Phân lӟp Súng có thӇ bҳt nguӗn tӯ mӝt vài ÿҥi diӋn thân gӛ hoһc nӱa bөi không có mҥch thuӝc phân lӟp Ngӑc lan sӕng trong môi trѭӡng ҭm ѭӟt hoһc ÿҫm lҫy mà cѫ quan sinh dѭӥng cӫa chúng phҧi biӃn ÿәi ÿӇ thích nghi. Phân lӟp Súng ÿѭӧc tách ra tӯ phân lӟp Ngӑc lan. http://www.ebook.edu.vn
86 4.2.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Cây thân cӓ sӕng ӣ nѭӟc, thѭӡng có lá nәi hoһc lүn trong nѭӟc, nhu mô không có tӃ bào chӭa tinh dҫu, nhѭng có túi khí và nhӵa trҳng. Ĉã có mҥch dүn, bó mҥch kín, phân tán. Lá ÿѫn nguyên, không có lá kèm. Khí khәng dҥng hӛn bào. Hoa lӟn, ÿѫn lҿ. ÿӅu, lѭӥng tính, mүu 3. Các bӝ phұn trong hoa nhiӅu rӡi, thѭӡng xӃp xoҳn vòng, bao phҩn 4 ô, nӭt dӑc. Hҥt phҩn 2-3 tӃ bào, 1 rãnh theo ÿѭӡng xích ÿҥo hay không rãnh. Nhuӷ gӗm nhiӅu lá noãn rӡi hoһc hӧp. Noãn ÿҧo thѭӡng có 2 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng tӃ bào. Quҧ ÿa dҥng. Hҥt phҫn lӟn có phôi nhӓ, nӝi nhǊ ít, ÿôi khi ngoҥi nhǊ. 4.2.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Súng (Nymphaeaceae) Cây thân cӫ ÿӭng thҷng hoһc nҵm ngang, không phân nhánh, có nhӵa trҳng. Thân có mҥch và quҧn bào xoҳn hoһc vòng kéo dài. Bó mҥch xӃp phân tán. Lá ÿѫn, mӑc cách. vѭѫn lên tӯ thân cӫ, phiӃn lá nәi hoһc lүn trong nѭӟc, cuӕng lá dài. Hoa ÿѫn lҿ, có cuӕng dài, ÿӅu, lѭӥng tính, mүu 3, thө phҩn nhӡ côn trùng. Ĉài và tràng ÿã phân hoá, thѭӡng xӃp xoҳn vòng. Nhӏ nhiӅu, dҥng bҧn, thѭӡng có 3 gân, hҥt phҩn 2 - 3 tӃ bào, 1 rãnh ven xích ÿҥo hoһc không rãnh. Nhuӷ có nhiӅu lá noãn rӡi hoһc hӧp, bҫu trên hoһc dѭӟi, nhiӅu ô. Noãn 2 lӟp vӓ. Quҧ mӑng xӕp, phát triӇn trong nѭӟc. Hҥt nhӓ, phҫn lӟn có vӓ giҧ, phôi nhӓ, khôngcó nӝi nhǊ nhѭng ngoҥi nhǊ lӟn. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Súng ÿӓ - Nymphea lotus (1) lá to, màu lөc hӗng, mép có răng hình tam giác không ÿӅu. Hoa màu ÿӓ hӗng. Cây ÿѭӧc trӗng làm cҧnh ӣ các hӗ nѭӟc, cǊng có khi mӑc dҥi. Hoa ÿҽp dùng ÿӇ trang trí. Súng tím - N. nouchali (2) súng có cӫ tròn, lá có phiӃn tròn, mép có răng cѭa, mһt dѭӟi lá lam tím ÿұm. Hoa mμu lam tÝm. Cây mӑc dҥi ӣ ruӝng, ao. Thân rӉ có thӇ ăn ÿѭӧc có tác dөng an thҫn, sҳc uӕng trӏ bӋnh sӣi, mӅ ÿay. http://www.ebook.edu.vn
87 Nong tҵm - Victoria regia (3) lá to nhѭ chiӃc nong, ÿѭӡng kính tӟi hѫn 1 m. Hoa to, màu trҳng hӗng, ÿҽp. Cây nguyên sҧn ӣ Nam Mӻ ÿѭӧc nhұp trӗng trong hӗ nѭӟc ӣ Thҧo cҫm viên thành phӕ Hӗ Chí Minh. Súng trҳng - N. alba (4) lá dày, hoa trҳng, loài này ít gһp hѫn các loài trên. Hình 60. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Súng (Nymphaeaceae) 4.3. Phân lӟp Sen (Nelumbonidae) Phân lӟp Sen là mӝt nhánh nguyên thuӹ còn sót lҥi, phát triӇn trӵc tiӃp tӯ nhӳng thӵc vұt nguyên thuӹ thuӝc phân lӟp Ngӑc lan. 4.3.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Cây sӕng ӣ nѭӟc, thân rӉ mұp (ngó sen), bò trѭӡn phân ÿӕt, phân nhánh. Mҥch chӍ xuҩt hiӋn ӣ rӉ, bҧn ngăn mҥch thӫng lӛ hình thang nhiӅu bұc. http://www.ebook.edu.vn
88 Có 2 loҥi lá hình khiên và hình vҧy. Khí khәng dҥng hӛn bào. Hoa ÿѫn lҿ, ÿӅu, lѭӥng tính, thө phҩn nhӡ côn trùng. Cánh ÿài 4, sӟm rөng. Cánh tràng nhiӅu, xӃp xoҳn ӕc. Nhӏ nhiӅu, mӝt sӕ có dҥng cánh tràng, bao phҩn 4 ô, trung ÿӟi phát triӇn. Hҥt phҩn gӗm 3 tӃ bào, 3 rãnh. Nhuӷ gӗm nhiӅu lá noãn rӡi, bҫu thѭӧng, ҭn sâu trong ÿӃ hoa xӕp, mӛi lá noãn mang 1 - 2 noãn. Noãn ÿҧo, treo, 2 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng tӃ bào hay hҥch. Quҧ kín, 1 hҥt. Hҥt có phôi lӟn thҷng, hai lá mҫm lӟn, nӝi nhǊ ít, dҥng tӃ bào, không có ngoҥi nhǊ. 4.3.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Sen (Nelumbonaceae) Phân lӟp Sen gӗm 1 liên bӝ, 1 bӝ, 1 hӑ. Ӣ ViӋt nam chӍ có 1 chi Sen, vӟi 1 loài Sen - Nelumbo nucifera (1) cây thҧo, sӕng ӣ nѭӟc, có thân rӇ to (ngó sen) chìm dѭӟi ÿáy. Lá hình khiên, Hoa to; ÿài tràng không hoһc ít phân biӋt, nhiӅu mҧnh, màu hӗng hay trҳng, càng vào trong kích thѭӟc càng nhӓ dҫn. Sen ÿѭӧc trӗng trong hӗ ÿҫm ӣ nhiӅu nѫi ÿӇ lҩy hoa, làm cҧnh, trang trí; lҩy hҥt làm thӵc phҭm, làm mӭt, nҩu chè, làm thuӕc; ngó sen cǊng ÿѭӧc dùng ÿӇ làm thuӕc an thҫn; gҥo sen dùng ÿӇ ѭӟp chè; lá sen ÿӇ gói. Hình 61. Loài Sen (Nelumbo nucifera) http://www.ebook.edu.vn
89 4.4. Phân lӟp Hoàng liên (Ranunculidae) 4.4.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Phҫn lӟn cây thân cӓ hay dây leo. Bҧn ngăn mҥch thӫng lӛ ÿѫn. Lҥp thӇ trong yӃu tӕ rây dҥng tinh bӝt. Lá ÿѫn ít khi lá kép, mӑc cách, không có lá kèm. Hoa ÿӅu hoһc không ÿӅu thѭӡng lѭӥng tính. Các bӝ phұn trong hoa nhiӅu, rӡi xӃp xoҳn ӕc hoһc xoҳn vòng. Mӛi hҥt phҩn gӗm 2 - 3 tӃ bào, 3 rãnh hoһc ӣ dҥng chuyӇn hoá. Nhuӷ gӗm nhiӅu lá noãn rӡi hay hӧp thành bҫu trên, 1 hay nhiӅu ô, Noãn ÿҧo, thѭӡng 2 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng hҥch, ít khi dҥng tӃ bào. 4.4.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ TiӃt dê (Menispermaceae) Cây gӛ nhӓ, cây bөi ÿӭng hoһc bò leo. Thân dѭӟi lá mҫm thѭӡng phình to dҥng cӫ, trong thân và lá thѭӡng có túi tiӃt, bҧn ngăn mҥch thӫng lӛ ÿѫn. VӃt lá 3 hәng. Lá ÿѫn mӑc cách, dҥng hình tim hay hình khiên, ít khi lá kép 3 lá chét, phiӃn lá nguyên hoһc xҿ thuǤ, gân dҥng chân vӏt. Khí khәng ÿa dҥng. Hoa nhӓ, ÿӅu, ÿѫn tính, khác gӕc, ÿài 3 -12 cánh rӡi hoһc hӧp gӕc, xӃp lӧp hay vòng, cánh tràng 6, xӃp lӧp thành 2 vòng, thѭӡng nhӓ hѫn ÿài, nhӏ nhiӅu, thѭӡng rӡi có trung ÿӟi kéo dài, bao phҩn 4 hoһc 2 ô, nӭt dӑc. Hҥt phҩn gӗm 2 tӃ bào, 3 rãnh. Nhuӷ thѭӡng gӗm 3 lá noãn rӡi, thѭӡng có cuӕng, bҫu thѭӧng, mӛi ô mang 2 noãn nhѭng sau chӍ có 1 phát triӇn. Noãn treo, 2 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng hҥch. Quҧ hҥch hay mӑng, có cuӕng. Hҥt có phôi lӟn ÿӃn nhӓ, hѫi cong, nӝi nhǊ ít, nhăn nheo. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Vҵng ÿҳng - Coscinium fenestratum (1) dây leo gӛ, rӉ và thân màu vàng, vӓ thân nӭt nҿ. Lá có 3 - 5 gân xuҩt phát tӯ gӕc, mһt dѭӟi màu trҳng bҥc. Quҧ hҥch to hình cҫu. Thân rӉ chӳa Ӎa chҧy, lӏ, vàng da, sӕt, sӕ rét. Hoàng ÿҵng - Fibraurea recisa (2) dây leo to, rӉ và thân già màu vàng; cuӕng lá phình ra ӣ 2 ÿҫu. Quҧ hҥch, 1 hҥt. RӉ ÿѭӧc dùng làm thuӕc chӳa ÿau mҳt, mөn nhӑt, mҭn ngӭa, viêm ruӝt, dҥ dày, bàng quang. Cӫ bình vôi - Stephania rotunda (3) cây leo, có rӉ cӫ vùi dѭӟi ÿҩt mӝt nӱa, giӕng hình cái bình vôi, ruӝt màu vàng, thѫm. Lá hình khiên, mӑc cách. Cây mӑc phә biӃn ӣ các rӯng thѭa nhѭ Phú Thӑ, Vƭnh Yên, Tam Ĉҧo...cӫ làm thuӕc bә hay làm thuӕc chӳa hen suyӉn và lӏ. Cӫ gió - Tinospora capillipes (4) dây leo mӅm. RӉ dài, cӭ http://www.ebook.edu.vn
90 tӯng ÿoҥn phình lên thành cӫ. Cây mӑc dҥi ӣ vùng núi cao, chӛ ҭm. RӉ làm thuӕc chӳa viêm hӑng, ho mҩt tiӃng, ÿau bөng, Ӎa chҧy. Hình 62. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ TiӃt dê (Menispermaceae) http://www.ebook.edu.vn
91 4.5. Phân lӟp Cҭm chѭӟng (Caryophyllidae) 4.5.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Phҫn lӟn cây thân cӓ hoһc cây bөi nhӓ, thѭӡng mӑng nѭӟc và chӏu hҥn. Mҥch dүn thӫng lӛ ÿѫn. Lҥp thӇ mҥch rây dҥng Protit hoһc dҥng tinh bӝt. Mҩu thѭӡng 1 hәng. Lá ÿѫn, nguyên, ÿôi khi có lá kèm, khí khәng dҥng song bào, hӛn bào hoһc xuyên bào. Hoa lѭӥng tính hoһc ÿѫn tính. Hҥt phҩn thѭӡng gӗm 3 tӃ bào, 3 rãnh hay dҥng chuyӇn hoá. Nhuӷ thѭӡng gӗm nhiӅu lá noãn hӧp. Noãn thѭӡng 2 vӓ bӑc, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng hҥch. Quҧ ÿa dҥng. Hҥt phҫn lӟn có phôi cong và thѭӡng không có nӝi nhǊ nhѭng có ngoҥi nhǊ. 4.5.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Xѭѫng rӗng (Cactaceae) Cây thân cӓ mұp, phӏ nѭӟc, mҫu lөc, làm nhiӋm vө quang hӧp, có nhӵa tráng. Lá nhӓ, thѭӡng biӃn thành gai. Hoa ÿѫn lҿ, lѭӥng tính. Bao hoa và nhӏ nhiӅu, xӃp xoҳn ӕc hay xoҳn vòng. Nhӏ thѭӡng hӧp bó và dính vӟi ӕng tràng. Nhuӷ gӗm 4-5 lá noãn hӧp thành bҫu dѭӟi 1 ô, ÿính noãn bên. Quҧ mұp, thѭӡng có gai hay lông cӭng. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Xѭѫng rӗng 5 cҥnh - Cereus Hình 63. Các dҥng thân ӣ hӑ Xѭѫng rӗng peruviana (1) thân hình trө, nhiӅu cҥnh, lá biӃn thành gai. Hoa to, màu trҳng, ÿҽp. Cây trӗng làm hàng rào, cǊng ÿѭӧc trӗng làm cҧnh. Thanh long - Hylocereus undatus (2) thân 3 cҥnh, hoa màu trҳng, quҧ to hành trái xoan, màu ÿӓ ÿiӅu, có vҧy, ăn ÿѭӧc. Cây trӗng lҩy quҧ ăn, phә biӃn ӣ miӅn Trung và Nam bӝ . QuǤnh - Epiphyllum oxypetalum (3) thân dҽp, hình lá. Hoa to, ÿҽp, màu trҳng, thѭӡng nӣ vӅ ÿêm. Cây trӗng làm cҧnh. http://www.ebook.edu.vn
92 Hình 64. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Xѭѫng rӗng (Cactaceae) 4.5.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Rau dӅn (Amaranthaceae) Cây bөi, nӱa bөi hay cӓ. Lá ÿѫn mӑc cách hay ÿӕi, không có lá kèm. http://www.ebook.edu.vn
93 Hoa tӵ bông, nhiӅu hoa nhӓ xӃp xít nhau. Hoa lѭӥng tính, ÿӅu, bao hoa 4-5 cánh khô xác, không có tràng, nhӏ 4-5, xӃp ÿӕi vӟi cánh ÿài, chӍ nhӏ thѭӡng hӧp gӕc thành ӕng ngҳn, bҫu trên, 1 ô. Quҧ hҥch hoһc quҧ nang mӣ nҳp. Hҥt có phôi cong nҵm trong ngoҥi nhǊ. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: DӅn cѫm - Amaranthus viridis (1) và dӅn gai - A. spinosus (2) là nhӳng cây thân cӓ, mӑc dҥi, lá và cành non nҩu canh ăn. Rau dӋu - Alternanthera sessilis (3) cӓ mӑc dҥi, hoa màu trҳng, hình ÿҫu ӣ nách lá, làm rau ăn. Cúc bách nhұt - Gomphrena globosa (4) có cөm hoa hình ÿҫu tròn, màu tím ÿӓ, gӗm nhӳng lá bҳc khô xác mang hoa nhӓ ӣ kӁ, rҩt bӅn, cây trӗng làm cҧnh. Hình 65a. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Rau dӅn (Amaranthaceae) Cӓ xѭӟc - Achyranthes aspera (5) cây cӓ, lá mӑc ÿӕi, hoa nhiӅu, mӑc chúc xuӕng áp sát vào cành thành bông ӣ ngӑn dài ÿӃn 20 - 30 cm, Quҧ mang lá bҳc tӗn tҥi, nhӑn thành gai dӉ mҳc vào quҫn khi ÿөng phҧi. Cây mӑc dҥi, ÿѭӧc sӱ dөng làm thuӕc chӕng viêm, chӳa ÿau xѭѫng. Ngѭu tҩt - A. bidentata (6) cây cӓ, có rӉ cӫ hình trө dài, lá mӑc ÿӕi, hoa dҥng bông, cây trӗng lҩy rӉ cӫ http://www.ebook.edu.vn
94 làm thuӕc. Mào gà trҳng - Celosia argentea (7) có cөm hoa bông dày ÿһc, lá bҳc có màu trҳng bҥc, cây mӑc dҥi và cǊng ÿѭӧc trӗng làm cҧnh. Mào gà ÿӓ - C. cristata (8) có cөm hoa bông dày ÿһc, hình mào gà, cây trӗng làm cҧnh và làm thuӕc. Hình 65b. Mӝt sӕ ÿҥi diӋn hӑ Rau dӅn (Amaranthaceae) http://www.ebook.edu.vn
95 4.6. Phân lӟp Sau sau (Hamamelididae) 4.6.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Phҫn lӟn cây thân gӛ hoһc cây bөi. Bҧn ngăn mҥch thѭӡng thӫng lӛ hình thang. Lҥp thӇ mҥch rây dҥng tinh bӝt hoһc dҥng protit. Thѭӡng có lá ÿѫn, mӑc cách, khí khәng ÿa dҥng, có lá kèm. Hoa thѭӡng nhӓ, lѭӥng tính hoһc ÿѫn tính, không có tràng hoһc không có cҧ bao hoa, thө phҩn nhӡ gió. Nhӏ 2, ÿôi khi ít hoһc nhiӅu hѫn, thѭӡng có chӍ nhӏ và trung ÿӟi kéo dài. Mӛi hҥt phҩn gӗm 2 tӃ bào, 3 rãnh ÿӃn có lӛ. Nhuӷ gӗm lá noãn rӡi hoһc hӧp. Noãn ÿҧo hoһc ÿӭng, thѭӡng có 2 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy. Nӝi nhǊ dҥng tӃ bào hoһc dҥng hҥch. Quҧ nang, quҧ kín hay quҧ hҥch. Hҥt thѭӡng có phôi lӟn, có hoһc không có nӝi nhǊ. 4.6.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Sau sau hay hӑ Tô hҥp (Altingiaceae) Hӑ Sau sau gӗm cây thân gӛ. Thân thѭӡng có ӕng tiӃt nhӵa thѫm. Chӗi nhiӅu vҭy bӑc. Lá ÿѫn nguyên hay xҿ 3 thuǤ sâu, mӑc cách, có lá kèm sӟm rөng. Hoa ÿѫn tính cùng gӕc, thѭӡng có hình cҫu hoһc bông ngҳn. Hoa ÿӵc trҫn, 5 - 4 nhӏ. Hoa cái không tràng, nhuӷ gӗm 2 lá noãn hӧp thành bҫu trung, 2 ô, mӛi ô 1 ÿӃn nhiӅu noãn. Quҧ phӭc gӗm nhiӅu nang. Hҥt thѭӡng có cánh. 4.6.3. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Dҿ (Fagaceae) Cây gӛ lӟn hoһc nhӓ, vӓ thѭӡng có vӃt rҥn hoһc nӭt dӑc thân. VӃt tia tuӹ lõm sâu trên mһt Hình 66. Ĉҥi diӋn hӑ Sau sau Liquidambar orientalis Mill gӛ. Chӗi thѭӡng có nhiӅu vҭy bӑc. 1. Cành mang cөm hoa; 2. Nhӏ; Lá ÿѫn, mӑc cách, mép nguyên hoһc có 3. Bӝ nhuӷ; 4. Quҧ răng cѭa, lá kèm sӟm rөng. Hoa tӵ hình bông ÿuôi sóc rӫ hoһc dӵng nghiêng. Hoa nhӓ, ÿѫn tính cùng gӕc. Hoa ÿӵc mӑc tӯng cөm 3. Hoa cái mӑc lҿ hoһc cөm 3 và trҧi ÿӅu trên cuӕng chung, mӛi hoa hoһc cҧ cөm nҵm trong 1 bao chung (thѭӡng gӑi là ÿҩu) do bao hoa và lá bҳc hӧp thành. Bҫu dѭӟi, 3 - 6 ô, mӛi ô 2 noãn. Ĉҩu thѭӡng http://www.ebook.edu.vn
96 hoá gӛ, ÿӥ hoһc bao 1 - 3 quҧ kiên, phía ngoài thành ÿҩu có nhiӅu lá bҳc dҥng gai hoһc vҭy nhӓ. Quҧ kiên thѭӡng có 1 hҥt. Hӑ Dҿ gӗm 7 chi, 1000 loài phân bӕ ӣ ôn ÿӃn nhiӋt ÿӟi Bҳc bán cҫu, ӣ Ĉông Nam Á qua xích ÿҥo. ViӋt Nam có 5 chi, khoҧng trên 210 loài. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Dҿ Pӗ tҩu - Castanea molissima (1) cây gӛ lӟn, lá tròn dài, thon, ÿҫu có mǊi, bìa có răng nhӑn thѭa. Bông ÿӵc dài bҵng lá. Quҧ có 1 hҥt nâu bóng, 3 (2- 1) ÿѭӧc bӑc kín trong ÿҩu có gai, mӣ thành 2- 3 mҧnh không ÿӅu. Dҿ poa lan - Castanopsis poilanei (2) Cây gӛ trung bình, lá có phiӃn bҫu dөc thon ngѭӧc. Hoa tұp trung thành bông. Ĉҩu bҩt xӭng, có gai dài, lông vàng.Cây mӑc thành rӯng ӣ Thanh Hoá. Dҿ gai Ҩn Ĉӝ- Castanopsis indica(3) ÿҥi mӝc 8- 20m, cành non có lông hoe, lá có phiӃn tòn dài, bìa có răng to nhӑn. Ĉҩu có gai thҷng. Mӑc ӣ rӯng thѭӡng xanh, 500- 1500m: Hà Bҳc, Vƭnh Phú, Quҧng Trӏ.. Hình 67a. Ĉҥi diӋn hӑ Dҿ http://www.ebook.edu.vn
97 Sӗi Mӝc Châu - Quercus acutissima (4) cây gӛ lӟn, lá có phiӃn bҫu dөc, bìa có răng, gai nhӑn. Ĉҩu có gai mӅm, nhӑn, có lông mӏm. Mӑc thành rӯng thuҫn loҥi, rҩt ÿҽp. Sӗi nhӑn - Quercus sp.( 5) Cây gӛ lӟn. Lá có phiӃn thon, bìa có răng thѭa. Ĉҩu hình ÿƭa, có gai cong. Ĉҫu quҧ có thҽo lӗi. Sӗi- Quercus robur(6): Ĉҥi mӝc cao tӟi 30m. Lá dҥng elip phân thuǤ sâu. Cөm hoa dài có cuӕng. Ĉҩu cao 1/3 quҧ, có 3- 6 hàng vҧy. Cây mӑc thành rӯng, hҥt ăn ÿѭӧc Hình 67b. Ĉҥi diӋn hӑ Dҿ http://www.ebook.edu.vn
98 4.7. Phân lӟp Sә (Dilleniidae) 4.7.1. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa phân lӟp Cây thân gӛ, cây bөi hoһc thân cӓ. Không có tӃ bào chӭa tinh dҫu. Bҧn ngăn mҥch thӫng lӛ hình thang hoһc thӫng lӛ ÿѫn. Lҥp thӇ mҥch rây thѭӡng dҥng tinh bӝt. Mҩu 3 hoһc 1 hәng. Lá ÿѫn, có hoһc không có lá kèm. Khí khәng ÿa dҥng, phҫn lӟn dҥng hӛn bào. Hoa thѭӡng lѭӥng tính, bao hoa 2 vòng xӃp xoҳn ӕc, xoҳn vòng hoһc vòng, cánh tràng rӡi hoһc hӧp gӕc. Hҥt phҩn gӗm 2 ít khi 3 tӃ bào, 3 rãnh. Lá noãn rӡi hoһc hӧp theo nhiӅu kiӇu, ÿҫu nhuӷ phân nhánh, bҫu trên hoһc bҫu dѭӟi. Noãn phҫn lӟn có 2 vӓ, phôi tâm dҫy, nӝi nhǊ dҥng hҥch. Quҧ ÿa dҥng. Hҥt thѭӡng có nӝi nhǊ. Phân lӟp Sә là phân lӟp lӟn nhҩt trong lӟp Ngӑc lan, nhӳng ÿҥi diӋn nguyên thuӹ cӫa nó có nhiӅu ÿһc ÿiӇm giӕng vӟi phân lӟp Ngӑc lan nhѭ bҧn ngăn mҥch thӫng lӛ hình thang, hoa ÿѫn lҿ, lá noãn nhiӅu và rӡi, hҥt phҩn 2 tӃ bào và 3 rãnh, hҥt có phôi nhӓ và nӝi nhǊ lӟn. Phân lӟp Sә gӗm 10 liên bӝ, 40 bӝ. 4.7.2. Ĉһc ÿiӇm chung cӫa hӑ Chè (Theaceae) Cây gӛ, cây bөi ÿôi khi là dây leo thân gӛ, trong thân thѭӡng có túi hoһc ӕng tiӃt. Mҥch tӯ ngҳn ÿӃn dài, bҧn ngăn thӫng lӛ hình thang hoһc thӫng lӛ ÿѫn. Mҩu 1 hәng, ít khi nhiӅu hѫn. Lá ÿѫn, thѭӡng mӑc cách, mép nguyên, không có lá kèm, khí khәng thѭӡng dҥng song bào. Hoa tӵ ÿa dҥng hoһc ÿѫn lҿ ӣ nách lá. Hoa ÿӅu, lѭӥng tính, mүu 5, dѭӟi hoa thѭӡng có 2 lá bҳc dҥng cánh ÿài. Bao hoa 2 vòng, xӃp lӧp hoһc xoҳn ӕc, rӡi hoһc hӧp gӕc. Nhӏ nhiӅu rӡi hoһc Hình 68a. Ĉҥi diӋn hӑ Chè hӧp thành bó. Bao phҩn 4 ô, ÿính gӕc, Chè - Camellia sinensis (L).O.Ktze nӭt dӑc. Hҥt phҩn gӗm 2 tӃ bào, thѭӡng 1. Cành mang hoa; 2. Hoa bә dӑc; 3. Bҫu cҳt ngang; 4. Nhuӷ; 5. Nhӏ; 6. Quҧ; 7. Hҥt; 8. Hҥt cҳt ngang http://www.ebook.edu.vn
99 3 rãnh lӛ. Nhuӷ 2 ÿӃn nhiӅu lá noãn hӧp, bҫu trên, ít khi bҫu dѭӟi hoһc giӳa, sӕ ô bҵng sӕ lá noãn, mӛi ô nhiӅu noãn. Noãn thѭӡng ÿҧo, 2 hây 1 lӟp vӓ, phôi tâm dҫy ÿӃn mӓng, nӝi nhǊ dҥng hҥch. Quҧ ÿa dҥng. Hҥt có phôi nhӓ ÿӃn. Mӝt sӕ loài ÿҥi diӋn: Chè - Camellia sinensis (1) cây có nguӗn gӕc tӯ Trung Quӕc, lan tràn sang ta, mӑc dҥi hay ÿѭӧc trӗng lҩy lá làm chè uӕng. Hҧi ÿѭӡng - C. amplexicaulis (2) cây gӛ nhӓ, lá màu lөc ÿұm, dày, cӭng. Hoa to, màu hӗng ÿӓ, ÿҽp, nӣ vào dӏp TӃt Nguyên ÿán. Cây mӑc dҥi ӣ trong rӯng hay ÿѭӧc trӗng làm cҧnh. Trà hoa vàng - C. peteloti (3) cây bөi, hoa to, màu vàng. Mӑc dҥi hoһc ÿѭӧc trӗng làm cҧnh. Cây ÿһc hӳu cӫa Tam Ĉҧo. Hình 68b. Ĉҥi diӋn hӑ Chè http://www.ebook.edu.vn