CÁC GIAI ĐOẠN LẠM PHÁT Ở VIỆT NAM

Chia sẻ: Windy | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:21

Thêm vào BST

Báo xấu

2.128
lượt xem 419
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

1. Giai đoạn trước tháng 5/1988 Từ năm 1976 đến tháng 5/1988 là giai đoạn không có lạm phát theo quan niệm chính thống của các nước xã hội chủ nghĩa nói chung và Việt Nam nói riêng. Phần lớn khoảng thời gian này (1976 - 1986) lạm phát vẫn âm ỷ, như chờ cơ hội để bùng phát vào thời kỳ sau (1986 - 1988).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: CÁC GIAI ĐOẠN LẠM PHÁT Ở VIỆT NAM

i. CÁC GIAI ĐOẠN LẠM PHÁT Ở VIỆT NAM 1. Giai đoạn trước tháng 5/1988 Từ năm 1976 đến tháng 5/1988 là giai đoạn không có lạm phát theo quan niệm chính thống của các nước xã hội chủ nghĩa nói chung và Việt Nam nói riêng. Phần lớn khoảng thời gian này (1976 - 1986) lạm phát v ẫn âm ỷ, như chờ cơ hội để bùng phát vào thời kỳ sau (1986 - 1988). Xuyên suốt thời kỳ này, lạm phát phi mã diễn ra với m ức tăng bình quân của giá cả là 52%/ năm [14]. Sức mua của đồng Việt Nam gi ảm; chi phí sản xuất và lưu thông liên tục tăng cao do quản lý kém và điều ki ện sản xuất đã thay đổi; cung cầu mất cân đối nghiêm trọng và trong xã hội xảy ra tình trạng khan hiếm hàng hoá, dịch vụ. Đó là nh ững biểu hi ện c ủa lạm phát không thể phủ nhận trong nền kinh tế . Lạm phát thời kỳ này có đặc điểm là tăng liên tục và tốc đ ộ l ạm phát ở cao nhất vào năm cuối cùng của thời kỳ (1985) (xem phụ lục, b ảng 1). Lạm phát chưa được chính thức thừa nhận mà lại quy vào x ử lý ở các mặt "giá - lương - tiền" thông qua việc bù giá vào lương, đổi tiền vào năm 1985. Chính quan điểm này đã kéo theo một đặc điểm khác là lạm phát trong giai đoạn này ở dạng tiềm ẩn. Trong nền kinh tế, người ta không chính thức thừa nhận lạm phát để có biện pháp ứng phó cho đến tận tháng 6/1980. Lạm phát như trên bắt nguồn từ một nền kinh tế thấp kém, l ạc hậu, phụ thuộc nhiều vào bên ngoài trong điều kiện Nhà nước th ống trị mọi lĩnh vực thông qua cơ chế quan liêu, bao cấp, mệnh lệnh hành chính nặng nề. Cụ thể, lạm phát xảy ra do 4 nguyên nhân chủ yếu sau đây: Thứ nhất, chế độ độc quyền nhà nước, cơ chế quản lý kinh tế quan liêu bao cấp là nguyên nhân cơ bản nhất gây ra lạm phát . Nhà nước đã
hợp nhất các xí nghiệp trong mỗi ngành thành liên hiệp hay tổ chức độc quyền làm cho giá cả tăng cao. Việc tiến hành bao cấp hàng hoá, không tính đến nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng dẫn tới s ự khan hiếm hàng hoá, dịch vụ. Đặc biệt nền kinh tế lúc đó có tới hai hệ thống giá (giá chính thức do Nhà nước quy định và giá trên thị trường tự do) với nỗ lực ổn định và phấn đấu hạ giá hàng hoá khiến cho giá cả - m ột đòn b ẩy kinh t ế quan trọng - bị "đông cứng". Thứ hai, nền kinh tế dựa chủ yếu vào khu vực quốc doanh làm ăn thua lỗ, kém hiệu quả. Kinh tế nhà nước chiếm gần 90% vốn cố định, 95% lượng lao động lành nghề nhưng chỉ tạo ra gần 40% tổng s ản ph ẩm xã hội [25]. Nhà nước thực hiện bao cấp vốn qua các kênh phân ph ối theo ngành dọc, không gắn với trách nhiệm sử dụng vốn nên tình trạng móc nối tham nhũng dẫn đến làm ăn thua lỗ rất phổ biến trong các doanh nghiệp quốc doanh. Vốn ngân sách cấp ra thì nhiều, thu về thì ít nên Nhà nước luôn phải bù lỗ. Có năm, 1/3 ngân sách là dùng vào bù giá và bù lỗ. Để tài trợ cho bội chi ngân sách, Nhà nước buộc phải phát hành tiền và lạm phát cao xảy ra. Thứ ba, nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào bên ngoài, c ơ c ấu đ ầu t ư bất cập góp phần làm cho lạm phát tăng cao. Chính sách đóng cửa về kinh tế cùng với sự bao vây cấm vận của Mỹ đã ngăn cản các nước phương Tây đầu tư, buôn bán với Việt Nam khiến nước ta bị thiếu vốn sản xuất và do đó, càng khan hiếm hàng hoá. Hơn nữa, s ự th ấp kém của chính n ền kinh tế làm cho sản xuất yếu kém, phải nhập khẩu nhiều. Nhà nước ưu tiên phát triển công nghiệp nặng mà việc thu hồi vốn của các dự án đầu tư như vậy rất chậm chạp, hoặc Nhà nước rót vốn vào nông nghi ệp - ngành cho hiệu quả không cao. Kết quả là, ngân sách thâm h ụt trầm tr ọng (mức bội chi ngân sách năm 1981 bằng 1757,02% so với năm 1976; và con
số này vào năm 1985 là 181,64% so với năm 1981 [6], và biện pháp phát hành tiền dường như là lựa chọn duy nhất. Đồng tiền m ất giá nhi ều; n ền kinh tế rơi vào lạm phát phi mã. Thứ tư, các chính sách kinh tế sai lầm làm cho lạm phát ngày càng trầm trọng. Tuy tư duy kinh tế ở nước ta lúc đó đã có sự đổi mới, được đánh dấu bằng sự ra đời của Nghị quyết 26 (23/6/1980) về giải quyết vấn đề phân phối lưu thông (trọng tâm là điều ch ỉnh giá c ả) nh ưng ngay trong chủ trương này cũng chứa đựng những mâu thuẫn. Nghị quyết này đã đánh giá được những bất cập trong hệ thống giá gây cản trở cho phát triển sản xuất, lưu thông và đưa ra yêu cầu ti ến hành đi ều ch ỉnh giá, ti ến tới cải cách toàn bộ hệ thống giá Nhà nước rồi từ đó cải cách hệ th ống tiền lương xơ cứng theo hướng vận dụng đầy đủ hơn nguyên tắc phân phối theo lao động. Song, Nghị quyết chưa dứt khoát thừa nhận mô hình và cơ chế kinh tế lúc đó đã lỗi thời: chỉ điều chỉnh những giá bán lẻ đã quá bất hợp lý chứ không thay đổi cả cơ ch ế giá; ch ủ trương ổn đ ịnh đ ời sống trong hai năm trong khi sản xuất đang sa sút nặng n ề. Sự thi ếu đ ồng bộ và duy ý chí trong chính sách này dẫn đến lạm phát càng cao trong các năm từ 1982 đến 1985. Cuộc tổng điều chỉnh giá lần thứ hai được tiến hành với sự ra đời Nghị quyết 8 của Ban chấp hành Trung ương Đ ảng (năm 1985) về cải cách giá - lương - tiền. Song, sai lầm lớn nhất của cả hai cuộc tổng điều chỉnh giá là Nhà nước đã không có chính sách chống lạm phát thông qua khống chế bội chi ngân sách và kiểm soát hệ thống tiền tệ tín dụng. Chính cải cách giá đã đẩy lạm phát tăng vọt trong th ời kì 1986 - 1988. Trong ba năm 1986, 1987, 1988, siêu lạm phát hoành hành ở nước ta với tốc độ tăng mức giá ba con số. Đỉnh cao của lạm phát k ể t ừ năm 1954 đến nay xảy ra vào năm 1986. Giá bình quân năm 1986 b ằng 570% so v ới
năm 1985 [26]. Ảnh hưởng của lạm phát bao trùm lên mọi lĩnh vực, từ sản xuất, tiêu dùng, tài chính, tín dụng, đời sống nhân dân, đe doạ sự ổn định về mặt chính trị của đất nước. Thực trạng kinh tế như vậy là hậu quả tổng h ợp của nhi ều nhân t ố mà trước hết là do bội chi ngân sách tăng vọt . Năm 1985, bội chi cao nhất so với cả chục năm trước đó; mức bội chi ngân sách năm 1986 còn cao gấp hai lần năm 1985; năm 1987 gấp 22,2 lần năm 1984 và gấp 12 lần năm 1985. Điều này là do Nhà nước luôn phải bù lỗ, bù giá cho khu vực kinh tế quốc doanh cũng như chi cho nhập khẩu phục vụ đời s ống. Số bù lỗ từ ngân sách trong hai năm 1987, 1988 lên tới 100 tỷ đồng [6]. Nền kinh tế rơi vào vòng xoáy: thâm hụt - phát hành tiền - lạm phát . Một nguyên nhân khác là nhu cầu có khả năng thanh toán tăng nhanh tới hàng trăm phần trăm mỗi năm trong khi tổng quỹ hàng hoá xã hội (bao gồm sản xuất trong nước và nhập khẩu, ở đây chưa trừ đi xuất khẩu) chỉ tăng có vài phần trăm một năm. Hàng hoá trước đây vốn đã khan hiếm thì nay lại càng khan hiếm hơn do tâm lý lo s ợ, đ ề phòng nh ững diễn biến bất thường của lạm phát khiến mọi người cố gắng "ném" ti ền vào lưu thông, tránh sự mất giá của tiền và tích trữ hàng hoá. Quan hệ tiền - hàng càng trở nên mất cân đối hơn, đẩy mức giá lên cao. Cũng tương tự như thời kỳ trước, siêu lạm phát từ 1986 đến 1988 còn là hệ quả của chính sách kinh tế sai lầm . Các cuộc cải cách giá cả năm 1981 - 1982, năm 1985 nhằm mục tiêu xóa bỏ bao cấp nhưng ngay t ừ tư duy về cách tiến hành đã phạm sai lầm: xoá bỏ bao cấp được tiến hành bằng các biện pháp hành chính, quan liêu. Tháng 9/1985, Nhà nước nâng giá trị danh nghĩa của tiền lên 10 lần bằng cách thu h ồi ti ền cũ, phát hành tiền mới. Trong vòng ba năm (từ tháng 1/1986 đến tháng 12/1988), lượng tiền giấy tăng lên 96,07 lần, chỉ số giá tiêu dùng tăng h ơn 100 l ần, giá c ả
tăng liên tục [14]. Sự leo thang của giá cả làm cho tình trạng đầu cơ tích trữ hàng hóa càng phổ biến, hàng hóa rất khan hiếm trên th ị trường, cung càng thiếu hụt vì tiền thu được từ việc bán các sản phẩm đầu ra không đủ để mua đầu vào tiếp theo do giá tăng quá nhanh. Vào tháng 6/1987, Nhà nước công bố giá kinh doanh thương nghiệp ổn định trong từng khoảng thời gian và là mức giá giới hạn cho các mặt hàng quan trọng lưu thông trong cả nước. Đây là giá cả "phi thị trường" gây kìm hãm s ản xu ất. Hơn nữa, việc nâng giá đầu vào lên 8,3 lần vào năm 1987 và 4,6 lần vào năm 1988 được thực hiện với mức độ lớn, trong thời gian ngắn t ừ 2 đ ến 3 tháng [6] càng đẩy giá đầu ra trên thị trường lên cao, khi ến l ạm phát tr ầm trọng hơn. Thời kỳ 1986-1988 là khoảng thời gian mà lạm phát đã tăng vọt đến mức ba con số nhưng vẫn chưa được thừa nhận th ực s ự và Chính phủ chưa đưa ra biện pháp gì để “kìm chân con ngựa bất kham”. Những cải cách liên quan đến giá, lương, tiền không nhằm mục tiêu đi ều trị “căn bệnh" lạm phát nên nó ngày càng nguy hiểm đối với nền kinh tế lúc đó. Kinh tế rơi vào suy thoái với tốc độ tăng trưởng năm 1986 ch ỉ là 0,3% [24]. 2. Giai đoạn lạm phát chính thức được thừa nhận ở Việt Nam (từ tháng 5/1988 đến 1990) Sự ra đời Nghị quyết số 11 của Uỷ ban Trung Ương Đảng cộng sản Việt Nam về đấu tranh với lạm phát chứng tỏ đến đây lạm phát đã được chính thức thừa nhận ở nước ta. Từ đó, Nhà nước mới có các biện pháp để đối phó với thực tế lạm phát dai dẳng và đầy tai hại cho đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước. Nhờ đó, chúng ta bước đầu được chứng kiến những thành quả trong sự nghiệp đấu tranh chống lạm phát. Nếu như tỷ lệ lạm phát ở mức đỉnh điểm 774% vào năm 1986 thì đến
năm 1990 đã giảm xuống còn 67,4%. Kinh tế bắt đầu tăng trưởng khá với tốc độ tăng GDP năm 1988, 1989, 1990 lần lượt là 6,0%, 4,7% và 5,1% [15]. Tuy con số đó còn cao nhưng đây được coi là một thành công đáng kể của Đảng và Nhà nước ta khi nền kinh tế còn vô vàn khó khăn và trong tương quan so sánh với giai đoạn trước. Chúng ta đạt được kết quả như vậy là do công cuộc đổi mới gần như toàn bộ cơ chế kinh tế, chuyển mạnh và khá đồng bộ sang cơ chế thị trường, bao gồm một loạt các biện pháp bước đầu mang tính đồng bộ và tuân theo quy luật thị trường. Nếu như trước đây người ta không quan tâm đến lạm phát khi tiến hành cải cách giá thì nay chống l ạm phát cao và kiềm chế lạm phát trở thành mục tiêu của cải cách giá. Hơn th ế n ữa, các chính sách để đưa lạm phát vào tầm kiểm soát là phương tiện để c ải cách giá đạt được thành công. Điểm đặc biệt cần nhấn mạnh trong các giải pháp chống lạm phát là vào giai đoạn 1988 - đầu 1989 nước ta có chính sách tài chính quốc gia tiến bộ hơn hẳn so với giai đoạn trước để điều tiết cầu với liều lượng mạnh, làm giảm hẳn lạm phát. Lãi suất tiết kiệm được nâng lên cao h ơn tỷ lên trượt giá (hay lãi suất thực dương). Tỷ lệ lạm phát bình quân trong năm 1989 là 2,45%/tháng trong khi lãi suất gửi tiết kiệm kỳ h ạn 3 tháng là 10%/ tháng [6] nên lượng tiền gửi vào ngân hàng tăng mạnh làm giảm cầu trên thị trường. Nhờ đó, nhà nước hạn chế được việc phát hành thêm ti ền giấy mà vẫn có thể khắc phục tình trạng bội chi ngân sách. L ượng ti ền tiết kiệm, hệ thống ngân hàng thu hút về được đầu tư vào sản xu ất, nh ập khẩu thêm hàng hoá nhờ đó mà quan hệ cung cầu trên th ị trường b ớt căng thẳng hơn. Chính việc nâng lãi suất tiền vay và tiền gửi của các tổ chức kinh tế quốc doanh lên cao là biểu hiện rõ nét của công tác ch ống bao c ấp vốn (trợ cấp thông qua lãi suất tín dụng thấp). Từ đây, các doanh nghiệp
không thể vay vốn vì những mục đích trục lợi riêng tư, mà ph ải có k ế hoạch bảo tồn và phát triển nó sao cho trả được khoản vay khi đến hạn. Do đó, hiệu quả sử dụng vốn được nâng lên rõ rệt. Chính sách lớn thứ hai được sử dụng để kiềm chế lạm phát là nhấn mạnh sản xuất nhập khẩu nhằm làm tăng cung hàng hóa cho xã hội. Để đạt mục tiêu đó, nhà nước đã khuyến khích sự phát triển của kinh tế tư nhân, giao quyền sử dụng vốn và gắn trách nhiệm bảo toàn, phát tri ển vốn cho các doanh nghiệp quốc doanh. Thế độc quyền của khu vực kinh tế nhà nước từng bước bị phá vỡ, tạo môi trường kinh doanh bình đẳng hơn, thúc đẩy tất cả các thành phần kinh tế tham gia một cách hiệu quả vào sản xuất, kinh doanh, tạo ra nhiều hàng hoá, dịch vụ. Nhà nước còn đẩy mạnh hoạt động xuất nhập khẩu, nhất là nhập khẩu các hàng tiêu dùng, máy móc, vật tư khan hiếm phục vụ cho sản xuất. Nhu cầu ngoại tệ để nhập khẩu trước đây là 200 - 300 triệu USD/năm thì đ ến 1990 c ần phải có gấp 3-5 lần số đó [6]. Ngoài các “liệu pháp” trên, điểm tiến bộ rõ rệt trong chính sách giá cả là chuyển giá nhà nước quy định sang giá cả thị trường. Điều này phản ánh sự tuân thủ quy luật giá trị và một khi vẻ đẹp c ủa quy lu ật giá tr ị được tôn trọng thì tự nó sẽ thúc đẩy sản xuất và lưu chuy ển hàng hoá trong xã hội. Chính phủ chỉ điều tiết gián tiếp giá cả của một số mặt hàng thiết yếu như gạo, vàng bằng cách khi cần thiết thì mua vào và bán ra nhằm điều tiết cung cầu thị trường. Một động thái nữa thực hiện nh ận thức đúng đắn hơn về vai trò của quy luật giá trị là vi ệc điều chỉnh tỷ giá hối đoái cho sát hơn với tỷ giá của thị trường tự do . Nhà nước đã chọn mức giá và tỷ giá giữa đồng Việt Nam và hai loại ngoại tệ tiêu biểu cho hai khu vực thị trường thế giới là đồng Rúp mậu dịch và đô-la Mỹ đ ể xác định giá trị còn lại của tài sản cố định trong các doanh nghiệp qu ốc doanh.
Chúng ta đã đưa được mức giá những nguyên - nhiên - v ật li ệu quan tr ọng nhất lên xấp xỉ giá thị trường khu vực II (các nước không thuộc cộng đồng tương trợ kinh tế SEV) giúp nước ta từng bước hoà nh ập th ị trường thế giới. Do đó, tình trạng lãi giả lỗ thật của các doanh nghi ệp dần b ị xoá bỏ, giúp cho việc điều hoà cung cầu, giảm lạm phát. Tuy nhiên, điểm mới trong cách điều chỉnh giá lần này là điều chỉnh từ từ để người tiêu dùng và các doanh nghiệp không bị “sốc”, tránh những phản ứng do tâm lý có thể tạo ra cầu giả tạo. Những cải cách toàn diện nền kinh tế theo hướng thị trường, chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần, chính sách mở cửa nền kinh tế như chúng ta vừa xét cùng với chính sách khoán đến hộ nông dân đã làm gi ảm chi phí sản xuất, tăng năng suất lao động, tạo ra nhiều hàng hoá cho xã hội, khắc phục dần sự mất cân đối cung - cầu, tiền - hàng. Sau 18 tháng duy trì được tốc độ lạm phát tương đối thấp (trên 2%/tháng), đ ến cu ối năm 1990, đầu năm 1991, lạm phát có xu h ướng tăng trở l ại: Mức giá vào tháng 1/1991 tăng thêm 14,3% so với tháng 12/1990 [6]. Từ đây, công cu ộc chống lạm phát ở nước ta lại bước vào một giai đoạn mới. 3. Giai đoạn vấn đề chống lạm phát được đưa lên hàng đầu (t ừ 1991 đến 1998) 3.1. Thực trạng và nguyên nhân của lạm phát Sau khi áp dụng những biện pháp đồng bộ, siêu lạm phát ở n ước ta đã bị đẩy lùi mà mốc đánh dấu là tỷ lệ lạm phát năm 1989 gi ảm xu ống còn 34,7%. Sau đó, tỷ lệ lạm phát bắt đầu tăng lên từ năm 1991. Chúng ta hãy xem xét tình hình lạm phát từ năm 1991 đến năm 1998 qua bi ểu đồ sau: j.
k. HÌNH 6: TÌNH HÌNH LẠM PHÁT TỪ NĂM 1991 ĐẾN NĂM 1998 70.0% 67.50 % 60.0% 50.0% GDP tỷ lê lạm phát 40.0% 30.0% 20.0% 17.50 16.80 % % 9.5% 9.3% 8.8% 8.8% 8.6% 8.1% 10.0% 9.30% 9.20% 6.0% 4.5% 5.60% 5.20% 3.20% 0.0% 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 (Nguồn: [37], [15].) Nhìn vào biểu đồ trên, dễ dàng nhận thấy là lạm phát diễn biến không ổn định từ năm 1991 đến năm 1998. Vào năm 1991, lạm phát phi mã hoành hành với tỷ lệ tương ứng là 67,1% và 67,5 %. Vào năm 1993, 1996 và 1997, tỷ lệ lạm phát xuống thấp ở mức trên dưới 5%/ năm. Các năm
khác trong giai đoạn này, lạm phát dao động ở mức trên dưới 10%/năm. Tuy nhiên, từ năm 1990 đến năm 1997, tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt khá cao so với các năm trước, GDP tăng từ khoảng 6%/năm đến trên 9%/năm. Phải chăng lạm phát cao trở lại do nền kinh tế tăng trưởng nóng? Đối chiếu với các tín hiệu về một nền kinh tế chuy ển sang trạng thái nóng (xem chương I, mục 2.2) chúng ta thấy Việt Nam chưa đạt đến trạng thái toàn dụng nhân công. Tuy sản xuất tăng mạnh nhưng nguồn tài nguyên khá phong phú (nhất là các nguyên vật liệu thô) vẫn được đáp ứng đủ yêu cầu của sản xuất, nguồn lao động dồi dào vẫn đ ược cung c ấp thường xuyên cho các ngành. Tỷ lệ thất nghiệp còn ở mức cao (khoảng gần 10%/ năm) chứ chưa giảm xuống bằng tỷ lệ thất nghiệp tự nhiên của một nền kinh tế. Lương lao động (lao động giản đơn là ch ủ y ếu) v ẫn thấp; nếu trừ đi tỷ lệ lạm phát thì chi phí lao động cận biên không tăng nhiều lắm. Một đặc điểm khác của một nền kinh tế nóng là lượng c ầu có kh ả năng thanh toán của xã hội chưa được đáp ứng. 1990 - 1998 là giai đoạn đầu tư phát triển mạnh. Chủ trương phát triển kinh tế thị trường, thực hiện sản xuất phải “bung ra” đã kích thích cả nhà nước lẫn tư nhân đầu tư để đáp ứng nhu cầu lớn của thị trường sau thời kỳ bao cấp đầy khó khăn, thiếu thốn. Cầu đầu tư tăng mạnh cũng có nghĩa là cầu về các nguyên vật liệu, bán thành phẩm, các máy móc, trang thiết bị ở mức cao. Qua biểu đồ về đầu tư và tiết kiệm so với GDP (hình 7), ta th ấy yêu c ầu 30 27,89 mở rộng đầu tư trong nước hàng năm đều vượt quá khả năng tích luỹ của 27,14 25,48 24,91 25 nền kinh tế. 20 HÌNH 7: ĐẦU TƯ VÀ TIẾT KIỆM SO VỚI GDP VẪN THẤP 19 17,64 17,1 15 16 ®Ç t u 15 14,5 tiÕ kiÖ t m 13,8 10,1 10 5 0 199 1 19 92 1 994 199 5 199 6 1993
(Nguồn: [15]) Đặc biệt, từ năm 1993 đến 1996, đầu tư tăng trưởng rất mạnh mẽ với tỷ lệ gần bằng 30% GDP. Đầu tư của ngân sách Nhà nước tập trung chủ yếu vào các dự án xây dựng cơ sở hạ tầng để ph ục vụ mục tiêu phát triển kinh tế lâu dài. Các nguồn vốn đầu tư khác (không phải từ ngân sách) chủ yếu được rót vào các ngành có khả năng thu hồi vốn nhanh, có lợi nhuận cao như kinh doanh bất động sản (cho thuê văn phòng, khách sạn), vật tư xây dựng (xi măng, sắt thép...), du lịch. Do đó, cầu về các loại hàng hoá, dịch vụ này tăng vọt, gây nên những cơn sốt trong th ập kỷ 90 của thế kỷ XX như sốt xi măng, sắt thép, đất đai. Sự tăng trưởng của đầu tư tạo ra thu nhập lớn hơn cho các tầng lớp trong xã h ội khiến cho cầu các mặt hàng tiêu dùng như đường, mía, đồ điện, điện tử tăng mạnh. Hệ quả tiếp theo là các ngành sản xuất ra các sản phẩm này cũng phát triển mạnh. Yêu cầu mở rộng đầu tư đã thúc đẩy cung tín dụng tăng nhanh , buộc nhà nước phải phát hành thêm tiền để bù đắp thâm hụt ngân sách. Trong năm 1990, 1991, tỷ trọng bù đắp từ nguồn phát hành so với thâm hụt Ngân sách chiếm tới 39,6% và 17,8 % [15]. Đây là nguyên nhân trực tiếp khiến tỷ lệ lạm phát khá cao vào hai năm đó. Điều tất y ếu x ảy ra là lãi suất tăng cao. Nhìn chung, từ năm 1991 đến 1998, lạm phát cao ở nước
ta là do nền kinh tế có biểu hiện tăng trưởng nóng ở một số ngành như xây dựng, kinh doanh bất động sản, đường, phân bón, thuốc trừ sâu v.v... Nói như vậy không có nghĩa là hiện tượng này xảy ra vào mọi năm thu ộc giai đoạn đó. Riêng các năm 1993, 1996 và 1997 lạm phát có diến biến tương đối khác. Tỷ lệ lạm phát trong các năm này lần lượt là 5,2%; 5,6% và 3,2% [37]. Tỷ lệ lạm phát năm 1993 thấp hơn hẳn so với các năm trước, đó là một thành công của Nhà nước ta trong đấu tranh chống lạm phát. Trong năm đó, kết quả của sự tăng trưởng đầu tư từ sau khi bắt đầu công cu ộc đổi mới kinh tế (1986) đã được thể hiện. Lượng hàng hoá cung ứng ra khá lớn, đáp ứng được cầu của thị trường nên quan hệ cung cầu không còn căng thẳng như mấy năm trước. Ngoài ra, một nguyên nhân quan trọng nữa là vai trò điều hành vĩ mô nền kinh tế của Chính ph ủ (s ẽ xét trong phần sau). Trong hai năm 1996, 1997, giảm phát đã diễn ra. Giải thích cho điều này không chỉ căn cứ vào các chính sách của Nhà nước ( sẽ xét sau) mà còn dựa trên đặc điểm phát triển của nền kinh tế ở thời kỳ đó. Đây là hai năm lương thực được mùa lớn nên giá gạo giảm liên tục: năm 1996 gi ảm 7 tháng liền [15], kéo theo chỉ số giá cả chung giảm xuống. Sau mấy năm nền kinh tế có biểu hiện tăng trưởng thì nay tốc độ tăng trưởng đã ch ững lại, cung có xu hướng vượt cầu. Vì thế, giá thành các sản phẩm hạ. Ngoài ra, còn phải kể đến tình trạng nhập khẩu lậu hàng nước ngoài (đồ điện tử, điện dân dụng, thực phẩm đóng hộp, bia, rượu, thuốc lá v.v...) xảy ra phổ biến càng làm tăng cung trong nền kinh tế. Hàng nhập lậu trốn thuế nên giá thấp hơn hẳn so với các sản phẩm s ản xu ất trong nước cũng kéo chỉ số giá chung xuống thấp.
3.2. Tác động của lạm phát đến nền kinh tế vào giai đoạn 1991- 1998 a. Tác động đến sản lượng Quay trở lại với hình 11, chúng ta sẽ thấy rõ tác động c ủa l ạm phát đến sản lượng. Trong giai đoạn 1991-1998, năm 1991 là năm có t ỷ l ệ l ạm phát cao nhất (67,5%) và là năm tốc độ tăng trưởng (6%) ở mức th ấp h ơn các năm khác. Như đã đề cập ở trên, tốc độ lạm phát ở giai đoạn này nhìn chung là cao nhưng vẫn nhỏ hơn 25% nên nền kinh tế vẫn gi ữ đ ược mức tăng trưởng tích cực (từ 6% đến 9%/ năm) (dựa trên lý thuy ết đã phân tích ở mục 4.3, c., chương I). Mức giá tăng lên hàng năm nh ưng không quá đ ột ngột đã thúc đẩy đầu tư (lượng vốn đầu tư chiếm khoảng 30% GDP m ỗi năm) và sản xuất, làm tăng sản lượng của nền kinh tế. Sự gia tăng s ản lượng quá mức ở một số ngành đã đẫn đến tình trạng dư cung các mặt hàng như xi-măng, đường. b. Tác động đến lãi suất Do tốc độ lạm phát ở thời kỳ này khá cao nên các ngân hàng không thể giảm lãi suất huy động đi nhiều trong khi vẫn ph ải giảm lãi su ất cho vay để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Lạm phát giảm mạnh từ năm 1991 đến 1993 (từ 67,5% xuống còn 5,2%) tạo điều kiện cho Ngân hàng Nhà nước có thể giảm lãi suất với mức độ mạnh hơn. Lãi suất tiền gửi không kỳ hạn giảm từ 25,2%/ năm vào tháng 7/1991 xuống còn 21,6%/ năm vào tháng 6/1992, rồi dần dần xuống mức 8,4%/ năm ở thời đi ểm tháng 10/1993 nhưng vẫn đảm bảo cao hơn tốc độ trượt giá. Sau đó, lạm phát lại tăng cao trở lại, tới mức 16,8% vào năm 1995 đã làm chậm quá trình cắt giảm lãi suất. Đến tháng 11/1995, lãi suất vẫn được giữ ở mức 8,4%/ năm. Lãi suất tiền gửi có kỳ hạn cũng diễn biến tương tự. (Các mức lãi suất được tính toán từ số liệu ở phụ lục, bảng 5 và 6, bằng cách lấy lãi
suất hàng tháng nhân với 12 tháng). Điều này phù hợp với lý thuy ết v ề quan hệ giữa lạm phát và lãi suất được xét trong chương I. Tuy nhiên, cần phải nhận thức rõ rằng xu hướng biến động lãi suất thì tuân theo lý thuyết nhưng mức độ thay đổi cụ thể của lãi suất còn tuỳ thu ộc vào m ục tiêu của chính sách tiền tệ mà ngân hàng trung ương đưa ra. Lập lu ận này cùng với thực tế lạm phát chưa tới mức không kiểm soát được cho phép lý giải vì sao lãi suất cho vay nội tệ của các ngân hàng quốc doanh trong giai đoạn này lại giảm chứ không tăng để bù đắp tỷ lệ lạm phát. H ơn nữa, để đạt mục tiêu tăng trưởng đôi khi vẫn phải chấp nhận lạm phát cao trong tầm kiểm soát. c. Tác động đến công ăn việc làm Mức giá tăng trong giai đoạn 1991-1998 đã thúc đẩy đầu tư, tạo thêm nhiều công ăn việc làm cho xã hội. Bình quân m ỗi năm, s ố ng ười có việc làm tăng 2,2% [61]. Nhiều ngành công nghiệp tăng trưởng nóng (thực phẩm, đồ uống, đồ điện tử, điện dân dụng, sản phẩm lắp ráp) đã thu hút một lực lượng lao động tương đối lớn trong xã hội, kéo theo luồng di chuyển dân cư từ nông thôn ra thành thị để tìm kiếm việc làm. Vì th ế, t ỷ lệ thất nghiệp ở thành thị có xu hướng gia tăng: năm 1996 là 5,88% thì đến năm 1998 đã lên tới 6,85% [63], tức là tăng thêm gần 1%, dẫn đ ến vấn đề an ninh trật tự ngày càng thêm phức tạp, giá nhà đất mỗi lúc một leo thang ở các thành phố lớn. d. Tác động đến cán cân thanh toán quốc tế Tình hình lạm phát như trên làm cho đồng Việt Nam m ất giá so v ới các ngoại tệ, nhất là USD. Tỷ giá giữa VND và USD tăng liên t ục: năm 1990 chỉ dao động ở mức trên dưới 5000 VND/ USD thì đến năm 1998 đã lên tới gần 14000 VND/ USD. Đây là điều kiện thuận lợi cho xuất kh ẩu và thực tế cũng cho thấy kim ngạch xuất khẩu tăng liên tục từ năm 1991
đến năm 1998. Lạm phát lại bất lợi cho hoạt động nhập kh ẩu và nó làm tăng kim ngạch nhập khẩu, dẫn tới tình trạng thâm h ụt cán cân th ương mại ngày càng trầm trọng (xem phụ lục, bảng 2). Tuy nhiên, cần nhớ rằng những biến đổi về cán cân thương mại, cán cân thanh toán quốc tế hay một số yếu tố khác không phải do nguyên nhân duy nh ất là bi ến đ ộng lạm phát mà là kết quả tổng hợp của nhiều nguyên nhân. Trong ch ương II này, chúng ta đã và đang phân tích các yếu tố đầu ra của nền kinh tế để thấy được tác động của lạm phát như là một trong nhiều yếu tố đầu vào. Ảnh hưởng tổng hợp của các thành phần trong cán cân thanh toán quốc tế (bao gồm: cán cân thương mại, chuyển nhượng ròng, cán cân tài khoản vốn, hạng mục tài trợ) dưới tác động của lạm phát đã làm giảm dần thâm hụt cán cân thanh toán của nước ta trong giai đoạn này. Tổng cán cân thanh toán đã chuyển biến tích cực: từ - 478 triệu USD (năm 1995) xuống - 288 triệu USD (năm 1996) và thặng dư 214 triệu USD vào năm 1997, tức là bằng khoảng 2% GDP. Mức thặng dư năm 1998 còn cao hơn, đạt 5% GDP [11]. 3.3. Chính sách của Chính phủ Những thành tựu lớn trong kiềm chế lạm phát giai đoạn 1991-1998 không chỉ đơn thuần nhờ sự vận động theo quy luật khách quan của chính nền kinh tế mà phần lớn là do bàn tay “chèo lái” tài tình c ủa nh ững ng ười lãnh đạo đất nước với một loạt các chính sách tương đối linh ho ạt và đồng bộ. Dưới đây, chúng ta sẽ đề cập đến nh ững gi ải pháp c ơ b ản nh ất về chống lạm phát trong giai đoạn này. a. Tiếp tục cải cách giá và lương Trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội, 1987, trang 221), Đảng đã chủ trương “từng bước lập lại cân đối giữa khối lượng hàng và khối lượng ti ền t ệ l ưu thông đ ể
giải quyết khâu then chốt là giảm dần, đi tới chấm dứt lạm phát. Đó là c ơ sở để giảm nhịp độ tăng giá, tiến tới ổn định giá cả và sức mua c ủa đ ồng tiền...”. Nhờ đó, cùng với những kinh nghiệm rút ra qua cả chục năm ti ến hành cải cách giá, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta kiên trì đổi mới, chuyển từ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp sang cơ ch ế th ị trường, ở đó giá cả được xác định trên cơ sở cung cầu, có sự điều tiết của Nhà nước . Ngày 24/7/1992, Quyết định 137/HĐBT về quản lý giá đã được ban hành, cho phép các doanh nghiệp tự quyết định giá các hàng hoá, dịch vụ kinh doanh trên thị trường. Giờ đây, các biện pháp hành chính không còn là công cụ để Nhà nước điều tiết nền kinh tế; thay vào đó là các đòn bẩy kinh tế, với công tác điều tiết giá cả các nhóm hàng chiếm tỷ trọng chủ yếu trong cơ cấu sản xuất, tiêu dùng đóng vai trò quan trọng. Ở nước ta, nhóm hàng lương thực, thực phẩm là đối tượng để chính phủ điều tiết giá. Riêng thóc gạo, mặt hàng nông sản chính của một nước vốn dựa nhiều vào nông nghiệp như Việt Nam, được Nhà nước ưu tiên bình ổn giá bằng việc điều chỉnh lượng thóc dự trữ (mua vào hoặc bán ra). Hơn 70% dân số lao động trong nông nghiệp; khí hậu nhiệt đới gió mùa với diễn biến thiên tai bất thường dễ làm mùa màng th ất bát- những thực tế như thế cho thấy sự ra đời của quỹ bình ổn giá là cần thiết. Khác với nhóm hàng trên, giá cả của nhóm hàng không phải lương thực thực phẩm thường chịu ảnh hưởng của giá đầu vào là vật tư nhập khẩu, mà giá vật tư nhập khẩu lại chịu tác động mạnh mẽ của giá quốc tế và tỷ giá hối đoái. Chính phủ đã giữ cho tỷ giá h ối đoái không bi ến động quá lớn, tích cực chống buôn lậu và cho phép nhập kh ẩu nh ững m ặt hàng trong nước chưa sản xuất được hoặc sản xuất chưa đáp ứng đủ nhu cầu có khả năng thanh toán nhằm ổn định giá cả nhóm hàng này. Đ ối v ới
nhóm dịch vụ, Nhà nước chỉ định giá trực tiếp các hàng hoá, d ịch v ụ thi ết yếu trong sự phát triển kinh tế (điện, xăng dầu, điện thoại v.v ...) còn các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân được định giá dịch vụ nhưng ph ải đăng ký mức giá để nhà nước có thể kiểm soát được. Giá của các hàng hoá, dịch vụ này thường được công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng. Phù hợp với yêu cầu của đất nước trước nguy cơ lạm phát bùng nổ trở lại, tháng 4/1994, Nhà nước lập ra Quỹ bình ổn giá nhằm giữ cho thị trường tránh khỏi những cú sốc giá cả. Quỹ này đã nhanh chóng làm dịu các cơn sốt gạo, sắt thép, xi măng v.v... trong những năm 1990, góp ph ần giữ cho siêu lạm phát không bùng phát trở lại. Không chỉ riêng chính sách giá, c hính sách tiền lương cũng được đổi mới triệt để. Nếu như năm 1989, Nhà nước chỉ thực hiện bù giá lương thực vào lương thì đến năm 1992, lương đã bao gồm cả tiền đi ện, nước, trợ cấp đi lại, bảo hiểm y tế và bảo hiểm xã h ội. Điều này đánh dấu sự chấm dứt của chế độ trợ cấp bằng hiện vật. Từ năm 1993, chính sách tiền lương mới được thực hiện, trong đó có sự phân biệt về đối tượng nhận lương và nguồn quỹ chi trả. Ngân sách nhà nước chỉ trả lương cho những người làm việc trong khối hành chính sự nghiệp, các lực lượng vũ trang, người về hưu, các đối tượng chính sách. Nhà nước không hỗ trợ quỹ lương cho các doanh nghiệp nhà nước nữa mà để doanh nghiệp tự hạch toán, tự trả lương. Tiền lương bây giờ là phản ánh quan hệ cung cầu lao động trên thị trường. Đây là một bước tiến th ể hiện tư duy kinh tế mới, thoát ly hẳn tư tưởng bao cấp, gắn kết được trách nhiệm của doanh nghiệp và của người lao động với quyền lợi họ được hưởng theo phương châm “làm theo năng lực, hưởng theo lao động”. Nhờ đó, Nhà nước giảm được các khoản chi phí từ ngân sách, tránh tình trạng phát
hành tiền giấy để tài trợ thâm hụt. Tuy nhiên, Nhà n ước có quy đ ịnh m ức lương tối thiểu để đảm bảo quyền lợi của người lao động. b. Chính sách tài khoá thắt chặt Thuế là phương tiện đóng góp chủ yếu (hơn 10%) cho ngân sách quốc gia. Để tăng thu, giảm chi, giải quyết tình trạng căng th ẳng trong ngân sách nhà nước, cải cách thuế đã được tiến hành theo hai thời kỳ: từ năm 1990 đến giữa 1995, và từ giữa 1995 đến cuối giai đoạn này (1991- 1998). Trong thời kỳ đầu (1990-1995), tăng thu cho ngân sách đ ược th ực hiện bằng cách tăng thuế nhập khẩu các mặt hàng xa xỉ, chưa thật sự cần thiết với đời sống kinh tế đất nước lúc đó (như ô tô, xe máy). Đ ồng th ời, đây còn là một cách thức bảo hộ những ngành sản xuất nội địa còn non trẻ, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển sau này. Diện thu thuế, phí được mở rộng với việc xoá bỏ bao cấp học phí cho các bậc học từ trung học cơ sở trở lên, tiến hành thu thuế chuyển quyền sử dụng đất, thu phí cầu đường v.v... Không chỉ tăng thu, Chính phủ còn giành ưu đãi thuế cho khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, cho hoạt động nhập khẩu các trang thiết bị phục vụ sản xuất trong nước với phương châm để nuôi dưỡng nguồn thu trong tương lai, tranh thủ mọi điều kiện quốc tế thuận lợi cho tăng trưởng kinh tế. Sau một thời gian tìm hiểu luật đầu tư nước ngoài (1987), đến giữa thập kỷ 90, ngày càng nhiều nhà đầu tư ngoại quốc bỏ vốn kinh doanh tại Việt Nam (xem ph ụ lục, bảng 3). Vì th ế, thu ngân sách Nhà nước không ngừng tăng lên: năm 1991 là 2.646 t ỷ đ ồng, đến năm 1994 đã lên tới 6.375 tỷ đồng, tức là tăng g ấp đôi sau 3 năm; trong đó thu từ khu vực có vốn đầu tư nước ngoài chi ếm từ 16-26% t ổng thu [7]. Chính sách thuế như vậy là mềm dẻo h ơn nhiều so với tr ước đây. Một minh chứng khác là thuế suất các loại thuế (thuế doanh thu, thu ế l ợi
tức) đều được giảm xuống để thúc đẩy sản xuất, hạ giá thành sản ph ẩm, tăng cung hàng hoá; từ đó tránh áp lực giảm giá tiền tệ gây ra l ạm phát cao. Ở thời kỳ tiếp theo (cuối 1995 -1998) , Chính phủ chủ trương khắc phục bất cập còn tồn tại trong hệ thống thuế khoá đầu thập kỷ 90 , đồng thời cải tiến hệ thống này theo hướng hiện đại, phù hợp với thông lệ quốc tế để nước ta có thể từng bước hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế. Thuế giá trị gia tăng (VAT) đã thay thế cho thuế doanh thu nên tránh được tình trạng thuế đánh chồng lên thuế; từ 18 mức thuế doanh thu giảm xuống 11 mức, đến khi có thuế VAT thì thuế suất ch ỉ còn 4 mức. Thu ế lợi tức đã được thay bằng thuế thu nhập doanh nghiệp. Do vậy, tính ph ức tạp, rườm rà của hệ thống thuế được giảm bớt. Chúng ta cũng đã và đang thực hiện chương trình cắt giảm thuế quan có hiệu lực chung (CEPT) tiến tới tham gia khu vực mậu dịch tự do AFTA, cùng các n ước thúc đ ẩy ho ạt động buôn bán. Song song với những cải cách về thuế nhằm tăng thu cả trước m ắt và lâu dài, những biện pháp quản lý ngân sách ch ặt ch ẽ đã làm gi ảm đáng kể tỷ lệ thâm hụt ngân sách so với GDP. Nước ta đã kiên quy ết không bù đắp thâm hụt ngân sách bằng phát hành tiền kể từ năm 1992 mà đi vay trung và dài hạn ở trong nước (phát hành trái phiếu, tín phiếu) và vay nước ngoài. Như thế, lãi suất vay không quá cao, lại tránh được vi ệc b ơm tiền không cần thiết vào lưu thông. Các cơ quan chuyên trách cấp nhà nước (như kho bạc Nhà nước ra đời năm 1990, có chức năng quản lý ngân sách quốc gia, Tổng cục đầu tư chuyên quản lý hoạt động đầu tư từ Ngân sách) cùng với việc đưa luật Ngân sách nhà nước vào thực hiện từ năm 1997 góp phần đưa thân hụt ngân sách từ 8,8% GDP vào năm 1990 xu ống còn 0,5% GDP năm 1998 [59].
c. Chính sách tiền tệ Từ năm 1991 đến năm 1995, mục tiêu của chính sách tiền tệ là kiềm chế lạm phát và gắn liền với chính sách tín dụng - lãi su ất thúc đ ẩy tăng trưởng kinh tế. Nếu như năm 1989 Nhà nước bắt đầu thực hiện chính sách lãi suất thực dương nhưng chưa đầy đủ vì lãi suất cấp tín dụng cho các doanh nghiệp nhà nước vẫn thấp hơn lãi suất ti ền g ửi thì từ năm 1992, biện pháp lãi suất thực dương (lãi suất cho vay > lãi suất tiền gửi > tốc độ lạm phát) đã được áp dụng triệt để nhằm làm giảm cầu tín dụng, đặc biệt là việc các doanh nghiệp nhà nước đi vay ti ền r ồi cho vay lại để hưởng chênh lệch lãi suất. Nhờ đó, ngân sách nhà nước không ph ải bù lỗ những khoản tín dụng cấp cho các doanh nghiệp nhà nước, làm giảm áp lực phát hành tiền để bù đắp thâm hụt ngân sách. Chính sách này buộc các doanh nghiệp khi đi vay phải tính toán sử dụng đồng vốn sao cho có hiệu quả và vì thế mà cung hàng hoá trong xã hội tăng lên, làm d ịu m ối quan hệ căng thẳng giữa cung và cầu. Các doanh nghiệp nhà n ước, các ngân hàng làm ăn có lãi hơn cũng tạo thêm nguồn thu cho ngân sách qu ốc gia. Lãi suất trong khoảng thời gian này còn được điều chỉnh linh ho ạt cho phù hợp với thị trường và tình hình lạm phát. Từ tháng 8/1992 đến tháng 8/1994, Ngân hàng Nhà nước đã điều chỉnh lãi suất tới 6 lần. Nhà nước đã cố gắng giảm lãi suất cho vay để tránh tình trạng lãi suất quá cao làm chậm quá trình tăng trưởng kinh tế nhưng vẫn đảm bảo lãi su ất th ực dương. Một điều đáng nói về chính sách tiền tệ trong giai đoạn này nữa là hệ thống ngân hàng hai cấp đã được hình thành từ năm 1991: Ngân hàng Nhà nước có chức năng quản lý nhà nước về các hoạt động tiền tệ - tín dụng, còn kinh doanh là việc của hệ thống ngân hàng thương mại. Ngân hàng Nhà nước trở nên chủ động hơn trong việc điều hành chính sách tiền tệ sao cho phù hợp với tình hình kinh tế, đặc biệt là đảm bảo ki ểm soát