Ché trong văn hoá của người Cơ Tu: Phẩm vật uy tín và vai trò của nó trong mạng lưới trao đổi hàng hoá miền xuôi - miền ngược ở vùng Quảng Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Từ lâu, vùng đất Quảng Nam đã nổi tiếng với nền văn hoá đa dạng và phong phú, đặc biệt là văn hoá của người Cơ Tu - một dân tộc thiểu số có lịch sử lâu đời và đóng góp quan trọng vào bản sắc văn hoá của khu vực này. Một trong những biểu tượng đặc trưng của văn hoá Cơ Tu là "ché" - một loại sản phẩm thủ công truyền thống không chỉ mang giá trị thẩm mỹ cao mà còn đóng vai trò quan trọng trong mạng lưới trao đổi hàng hoá giữa miền xuôi và miền ngược. Bài viết này sẽ khám phá vai trò và ý nghĩa của ché trong văn hoá Cơ Tu, cũng như tầm ảnh hưởng của nó trong việc kết nối và trao đổi văn hoá giữa các cộng đồng dân tộc khác nhau. Qua đó, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn về giá trị của ché và tầm quan trọng của nó trong việc bảo tồn và phát triển văn hoá của người Cơ Tu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Ché trong văn hoá của người Cơ Tu: Phẩm vật uy tín và vai trò của nó trong mạng lưới trao đổi hàng hoá miền xuôi - miền ngược ở vùng Quảng Nam

16 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI CHEÁ TRONG VÙN HOAÁ CUÃA NGÛÚÂI CÚ TU: "Phêím vêåt uy tñn" vaâ vai troâ cuãa noá trong maång lûúái trao àöíi haâng hoaá miïìn xuöi - miïìn ngûúåc úã vuâng Quaãng Nam TRÊÌN KYÂ PHÛÚNG Cheá trong vùn hoáa cuãa ngûúâi Cú Tu (h'choong), vaãi dïåt thöí cêím (azuöng), con trêu Trong möåt chuyïën khaão saát nhên hoåc vïì (t'ri)... laâ möåt taâi saãn quyá taåo nïn uy tñn cuãa doâng hoå hoùåc caá nhên trong xaä höåi Cú Tu; trao àöíi haâng hoáa giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc úã tónh Quaãng Nam, chuáng töi àaä lïn huyïån trong àoá cheá/cheá quyá àûúåc xem laâ taâi saãn coá giaá trõ lúán nhêët. Àöng Giang vaâo thaáng 6 nùm 2014; khi àïën cú quan huyïån uãy, êën tûúång àêìu tiïn cuãa töi laâ hònh Hiïån nay, vaâo ngöi nhaâ úã theo kiïíu truyïìn tûúång cuãa ba caái cheá to lúán maâu vaâng àêët tûåa thöëng cuãa möåt gia àònh ngûúâi Cú Tu, chuáng ta vaâo nhau àûúåc phuåc chïë bùçng xi-mùng dûång thûúâng thêëy nhûäng haâng cheá àuã caác loaåi khaác ngay taåi sên trûúác cuãa cú quan naây(1). nhau, tûâ kiïíu daáng cho àïën maâu sùæc vaâ hoa vùn, àûúåc baây ngang trïn möåt caái kïå cao àoáng Trong bûäa cúm chiïìu vúái öng Nguyïîn Bùçng, Bñ thû Huyïån uãy huyïån Àöng Giang, ngûúâi vaâo vaách sau cuãa nhaâ saân; coân trong caác nhaâ dûång theo kiïíu cuãa ngûúâi Kinh, thò cheá hoùåc Cú Tu, töi coá gúåi chuyïån vaâ hoãi öng vïì yá nghôa cuãa viïåc dûång ba caái cheá taåi sên cuãa cú quan àûúåc baây thaânh haâng ngang theo vaách nhaâ hoùåc àûúåc àùåt trïn tuã ngang kï saát vaách sau cuãa huyïån uãy, thò öng cho biïët, chñnh öng àaä coá yá tûúãng dûång ba caái cheá naây, vò theo öng: "Caái gian chñnh. cheá tûúång trûng cho sûå giaâu coá, sûå àoaân kïët, Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Cú Tu, cheá àoá sûå giao tiïëp: àöëi ngoaåi - àöëi nöåi, vaâ nghi lïî laâ àïí "laâm cuãa" (cúr-van-chûr-nùåp/zön karvan/ trong vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Cú Tu. àöì ti), khùèng àõnh sûå giaâu sang vaâ àõa võ trong Ba caái cheá tûúång trûng cho ba huyïån miïìn nuái xaä höåi. Nhaâ giaâu thò coá àïën vaâi chuåc caái; nhaâ cuãa tónh Quaãng Nam laâ Àöng Giang, Têy Giang ngheâo chñ ñt cuäng sùæm àûúåc möåt vaâi caái. Caái vaâ Nam Giang núi coá àa söë ngûúâi Cú Tu sinh cheá tham gia vaâo hêìu hïët caác sinh hoaåt chuã söëng". Cho nïn khi choån hònh tûúång ba caái yïëu trong xaä höåi cuãa ngûúâi Cú Tu, tûâ sú sinh cheá àïí dûång taåi cú quan huyïån uãy, öng Bùçng cho àïën hön nhên röìi tang tïë (Lûu Huâng 2006: haâm yá rùçng ngûúâi Cú Tu úã ba huyïån miïìn nuái 195). Vò vêåy, cheá thûúâng àûúåc ca ngúåi trong naây seä àoaân kïët àïí xêy dûång vaâ phaát triïín kinh caác baâi haát cuãa ngûúâi Cú Tu: tïë cuäng nhû baão töìn vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa "Anh coá hai mûúi con trêu vaâ muäi giaáo cuãa mònh. Àiïìu àoá cho chuáng ta biïët rùçng caái cheá anh àaä giïët trùm ngûúâi, vêîn coân möåt sûác söëng maånh meä trong sinh hoaåt Nhaâ anh röång lúán vaâ àêìy nhûäng cheá, vaâ gùæn boá mêåt thiïët vúái tònh caãm cuãa ngûúâi Cú Anh laâ thúå sùn gioãi nhêët xûá, Tu cho àïën hiïån nay. Vaâ caác rêîy cuãa anh laâ nhûäng rêîy àeåp nhêët, Viïåc choån ba caái cheá àïí biïíu tûúång cho vùn Gaâ tröëng seä thoãa thuêån cho chuáng ta, hoáa Cú Tu cuãa öng Bùçng phaãn aãnh möåt truyïìn Vaâ anh seä àûa em vaâo trong rûâng, thöëng vùn hoáa lêu àúâi cuãa àöìng baâo Cú Tu, vò, Bêët cûá ai muöën ngùn caãn anh, cheá (júá/chúá) cuâng vúái caác saãn vêåt khaác nhû Seä bõ muäi giaáo cuãa anh àaánh hai mûúi lêìn." chiïng (ching), nöìi àöìng (goq bung), maä naäo (Le Pichon 1938: 383)
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 17 Ngûúâi Cú Tu quan niïåm caái cheá (júá/chúá) àoâi sñnh lïî (panooih) cuãa nhaâ gaái (Phan Thõ nhû möåt vêåt thiïng (júá ring), vò vêåy, hoå coá nhiïìu Xuên Böën 2002: 57). nghi thûác àïí cuáng cheá (bhuöil júá). Khi mua Trong möåt nghiïn cûáu, nhaâ dên töåc hoåc Lûu àûúåc möåt caái cheá múái, hoå töí chûác möåt lïî nhoã Huâng àaä nïu lïn möåt trûúâng húåp rêët thuá võ vïì àïí cuáng mûâng cheá (bhuöil kêl júá), vêåt cuáng sûå lûu chuyïín cuãa möåt caái cheá trong voâng hai chó laâ möåt con gaâ vaâ möåt chai rûúåu àïí thïët àaäi mûúi nùm qua caác cuöåc hön nhên; àoá laâ trûúâng baâ con quanh xoám; nïëu mua àûúåc möåt caái cheá húå p cuã a gia àònh öng Alùng Pïïë c , úã laâ n g quyá thò vêåt cuáng coá thïí laâ möåt con heo vaâ vaâi Pr'ning, xaä Lùng, huyïån Têy Giang, tónh Quaãng cheá rûúåu àïí múâi caã laâng; vaâ khi baán möåt caái Nam, hiïån àang súã hûäu möåt caái cheá maâ lõch sûã cheá, ngûúâi Cú Tu cuäng laâm lïî cuáng tiïîn cheá cuãa noá àûúåc diïîn ra nhû sau: (bhuöil tr'xêl júá). - Öng Brñu Trûng úã laâng Arúá, xaä Lùng, chó Theo nhaâ dên töåc hoåc ngûúâi Thuåy Àiïín, nhúá rùçng caái cheá naây àûúåc mua vïì tûâ bïn Laâo. Kaj Arhem, trong vùn hoáa Cú Tu, caái cheá (júá) Öng àaä thûâa kïë noá tûâ nhiïìu thïë hïå trûúác. Vaâo laâ vêåt chûáa caái söëng trong khi caái hoâm (p'rang) khoaãng giûäa thïë kó XX, noá trõ giaá möåt con trêu. laâ vêåt chûáa caái chïët; caã hai hiïån vêåt àïìu àûúåc - Khoaãng nùm 1957 - 1958 öng Trûng cûúái cêët giûä trong cuâng möåt ngöi nhaâ (àoong). Khi em gaái cuãa Pïïëc vaâ caái cheá àûúåc duâng laâm vêåt àïën tuöíi giaâ, ngûúâi Cú Tu thûúâng àûúåc ngûúâi sñnh lïî. Tûâ àoá, noá thuöåc vïì gia àònh öng Pïïëc. thên chuêín bõ möåt caái hoâm göî cho riïng mònh vaâ noá àûúåc cêët giûä úã dûúái nhaâ saân. Arhem àaä - Nùm 1978 con trai cuãa Pïïëc cûúái con gaái luêån giaãi rùçng, caái cheá tûúång trûng cho sûå giaâu cuãa Clêu Nêm úã cuâng laâng, vaâ caái cheá àûúåc chuyïín coá cuãa doâng hoå (drûúp) cho nïn chuáng àûúåc tûâ gia àònh öng Pïïëc qua gia àònh öng Nêm. cêët giûä/trûng baây thaânh nhûäng haâng daâi trïn - Nùm 1979 em trai cuãa Nêm cûúái con gaái möåt caái kïå àoáng úã lûng chûâng vaách sau àöëi cuãa Coor Nhir úã cuâng laâng, vaâ caái cheá àaä ài tûâ diïån vúái cûãa vaâo (parah), laâ núi trang troång nhaâ öng Nêm sang nhaâ öng Nhir. nhêët cuãa möåt ngöi nhaâ; coân caái hoâm tûúång trûng - Nùm 1980 khi öng Nhir cûúái em gaái cuãa cho caái chïët cho nïn noá àûúåc àùåt trïn mùåt àêët Brñu Poáh, vaâ caái cheá chuyïín tûâ nhaâ öng Nhir vïì phña sau vaách nhaâ saân, úã dûúái vaâ caách xa sang nhaâ öng Poh. haâng cheá (Arhem 2010: 227 - 236). Caái cheá - Nùm 1981 khi öng Poh cûúái chõ gaái cuãa tûúång trûng cho sûå söëng nïn àûúåc giûä "trong Alùng Pïïëc, caái cheá laåi quay trúã vïì nhaâ öng nhaâ" coân caái hoâm tûúång trûng cho sûå chïët nïn Pïïëc sau hai mûúi nùm lûu chuyïín qua ba gia àùåt úã "ngoaâi nhaâ"; caách sùæp àùåt naây phaãn aãnh àònh khaác nhau (Lûu Huâng 2008). nhêån thûác theo vuä truå luêån nhõ nguyïn: lûúäng húåp - lûúäng phên, phên àõnh sûå vêåt theo xu Trong trûúâng húåp naây caái cheá êëy laâ möåt baáu hûúáng cùåp-àöi-höî-trúå: coäi trïn/trong coäi vêåt (k'rlooc) vò noá àaä àem sûå may mùæn trúã vïì vúái dûúái/ngoaâi, möåt nhêån thûác phöí biïën trong vùn gia töåc cuãa öng Alùng Pïïëc sau khi àaä ài qua nhiïìu hoáa cuãa caác cû dên miïìn Thûúång vaâ cuãa caã gia àònh khaác nhau (Lûu Huâng 2007: 160)(3). vuâng Àöng Nam AÁ(2). Vò vêåy, trong vùn hoáa Trong tang lïî, cheá àûúåc chön theo ngûúâi chïët Cú Tu, caái cheá mang nhiïìu biïíu tûúång, noá laâ theo tuåc "chia cuãa cho ngûúâi chïët" (xi noor) cuãa súåi dêy liïn kïët giûäa töí tiïn vúái ngûúâi söëng ngûúâi Cú Tu; trong trûúâng húåp naây, caái cheá phaãi cho túái ngûúâi chïët. bõ àuåc thuãng úã àaáy, goåi laâ "giïët caái cheá" (pacïåt júá) àïí chön quanh nhaâ möì (ping). Trong hön nhên, cheá laâ möåt vêåt dêîn cûúái quan troång cuãa ngûúâi Cú Tu, noá laâ taâi saãn phaãi Cheá coá liïn quan mêåt thiïët àïën phong tuåc coá khi laâm lïî àñnh hön vaâ lïî cûúái. Khi möåt gia uöëng rûúåu. Cuäng nhû caác dên töåc khaác úã miïìn àònh muöën "bùæt vúå" cho con trai thò phaãi coá ñt Thûúång, ngûúâi Cú Tu uöëng rûúåu khöng chó àïí nhiïìu cheá àïí laâm sñnh lïî; nhaâ trai caâng giaâu thò giaãi trñ, maâ laâ àïí taåo möëi liïn kïët, thaão luêån, phaãi traã caâng nhiïìu cheá theo tuåc lïå thaách cûúái, baân baåc caác vêën àïì coá liïn quan àïën cöång àöìng
18 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI hoùåc cuãa caá nhên; rûúåu kïët nöëi giûäa con ngûúâi huyïån Àöng Giang, cho biïët, gia àònh öng coá vúái con ngûúâi trong caác sinh hoaåt xaä höåi vaâ möåt caái cheá quyá do öng baâ àïí laåi, trong thúâi giûäa con ngûúâi vúái thêìn linh trong caác nghi lïî. chiïën tranh, khoaãng nhûäng nùm 1960, böå àöåi Rûúåu coá mùåt trong têët caã caác sinh hoaåt chñnh àõa phûúng àaä mûúån caái cheá cuãa gia àònh öng trong xaä höåi Cú Tu nhû lïî höåi, cuáng tïë, kïët àïí àûång muöëi. Caái cheá àûúåc giêëu trong hang nghôa, cûúái hoãi, giao tiïëp, tang lïî... Vò thïë, coá nuái àïí traánh bom àaån; sau chiïën tranh, cho thïí noái rùçng nïëu khöng coá caái cheá thò nghi thûác àïën àêìu nhûäng nùm 1980, öng Veä vaâ anh öng uöëng rûúåu cuãa ngûúâi Cú Tu (um buah) vaâ cuãa àaä lïn nuái tòm laåi caái cheá mang vïì cho gia àònh. caác sùæc töåc miïìn Thûúång, chùæc chùæn khöng Hiïån gia àònh öng gòn giûä caái cheá naây nhû vêåt thïí hoaân mô. gia baão, vò noá àaä àûúåc truyïìn qua nhiïìu àúâi. Àöëi vúái àöìng baâo miïìn Thûúång, cheá laâ möåt Khi àem caái cheá tûâ hang nuái vïì laåi gia àònh, öng àaä laâm möåt lïî cuáng cheá àïí caãm taå thêìn taác phêím nghïå thuêåt, nïn viïåc lûåa choån cheá àïí sûu têåp àoâi hoãi möåt sûå thûúãng laäm nghïå thuêåt linh (abhuoi) àaä gòn giûä cho caái cheá coân nguyïn veån. Chuáng töi àaä àûúåc öng cho xem caái cheá cao; phaãi laâ nhûäng ngûúâi saânh àiïåu thò múái coá thïí phên biïåt àûúåc cheá cöí vaâ cheá múái hoùåc quyá, àoá laâ möåt caái cheá cuä bùçng saânh, maâu nêu, coá kñch thûúác lúán, xûúng göëm daây vaâ nùång(4). thûúãng laäm àûúåc veã àeåp cuãa caác loaåi cheá. Ngûúâi Cú Tu phên chia cheá thaânh nhiïìu loaåi Theo giaâ laâng A Tuâng Veä, cheá quyá (júá ti) khöng nhêët thiïët phaãi laâ cheá coá niïn àaåi cöí xûa, maâ nhû, cheá cöí (júá ti), cheá múái (júá ngûúáp), cheá maâu vaâng nêu (júá jaroong), cheá maâu vaâng nêu phaãi laâ caái cheá àûúåc nöíi tiïëng trong cöång àöìng laâ cheá thiïng (júá ring); àùåc biïåt, nhûäng caái cheá nhoã (júá tr'loi), cheá maâu nêu coá àiïím haåt cûúâm (júá a'jrai), cheá coá hònh röìng (júá k'roong)... trong àaä àûúåc lûu truyïìn qua nhiïìu àúâi; cho nïn gia àònh öng rêët tûå haâo vò àaä giûä àûúåc caái cheá quyá àoá, loaåi "júá a'jrai" laâ quyá hún. Vúái ngûúâi Cú Tu, caác loaåi cheá thêåt nùång, xûúng göëm daây, naây maâ theo öng laâ vö giaá. Nhòn röång ra, trong cöång àöìng cû dên miïìn Thûúång, giaá trõ cuãa cûáng, coá men maâu nêu sêîm, hoùåc maâu àen hay maâu vaâng nêu, maâ hoå tin rùçng coá chêët "sùæt" möîi caái cheá dûúâng nhû khöng coá möåt àõnh giaá tiïu biïíu naâo, maâ tuây theo sûå thûúng lûúång laâ quyá nhêët; vaâ caác loaåi cheá quyá àïìu phaãi coá kñch thûúác cao to. Condominas àaä tûâng so saánh giûäa chuã súã hûäu vaâ ngûúâi muöën àûúåc chuyïín nhûúång. Condominas àaä tûâng chûáng kiïën viïåc sûå tñch luäy cheá quyá cuãa caác dên töåc miïìn Thûúång laâ möåt haânh àöång vùn hoáa tûúng tûå vúái caác àõnh giaá möåt caái cheá cöí úã ngûúâi Mú Nöng Gar, öng viïët: "Àoá laâ möåt caái cheá cöí rêët àeåp thêëy úã nhaâ sûu têå p nghïå thuêå t úã phûúng Têy (Condominas 1972: 338). Dùk Bok, trïn nuái, vaâ ngûúâi chuã àaä tûå haâo àõnh giaá noá bùçng möåt con voi coá àöi ngaâ daâi nhû Trong nghïå thuêåt àiïu khùæc, bûúác vaâo nhûäng caánh tay. Caái cheá coân àûúåc coi laâ möåt hïeng ngöi nhaâ laâng hay "gûúl" cuãa ngûúâi Cú Tu, rmeh ("höìn"- röìng)" (Condominas 1997: 384; chuáng ta thûúâng thêëy hònh tûúång cuãa caái cheá 1972: 202-19). àûúåc trang trñ trang troång trïn cöåt caái (j'rùng Trong sinh hoaåt hùçng ngaây, cheá àûúåc duâng mùng) cuãa "gûúl"; cheá cuäng àûúåc ûa thñch chaåm khùæc trïn àêìu cöåt àêm trêu (xanur); vaâ noá cuäng àïí uã rûúåu hoùåc àûång rûúåu vaâ cêët chûáa caác vêåt quyá nhû maä naäo (h'choon), haåt cûúâm (arak), àûúåc trang trñ phöí biïën trïn nhaâ möì (ping). vaâ vaãi dïåt thöí cêím (azuöng); caác vêåt quyá naây Khi tham dûå möåt lïî àêm trêu àïí mûâng luáa múái (caharo tame) àûúåc töí chûác taåi trung têm huyïån àûúåc cêët giûä trong cheá àïí traánh bõ cön truâng, chuöåt hoùåc caác loaåi thuá khaác cùæn phaá. Têy Giang höìi thaáng 3 nùm 2014, chuáng töi thêëy thanh niïn Cú Tu haänh diïån vaác trïn vai Àïí coá àûúåc cheá àeåp, ngûúâi Cú Tu phaãi nhûäng caái cheá lúán maâu xanh trùæng, cuâng nhaãy xuöëng caác chúå vuâng xuöi àïí trao àöíi vúái nhûäng muáa theo tiïëng chiïng tröëng trong khi nhûäng baån haâng thên thiïët/kïët nghôa (pr'àò noh) ngûúâi ngûúâi khaác cêìm gûúm giaáo hoâ heát, reo vui... Kinh. Trûúác kia, úã vuâng Quaãng Nam, ngûúâi Giaâ laâng A Tuâng Veä, úã laâng Gûâng, thõ trêën Prao, Cú Tu thûúâng guâi haâng xuöëng caác chúå lúán nhû
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 19 Haâ Tên, AÁi Nghôa, Tuáy Loan... àïí àöíi caác loaåi vaâ nhûäng phuå lûu cuãa noá àaä taåo nïn möåt hïå cheá, chiïng; ngûúåc laåi, caác baån haâng/"caác laái" thöëng giao thöng vö cuâng thuêån lúåi giûäa miïìn ngûúâi Kinh cuäng thûúâng àem caác mùåt haâng xuöi vaâ miïìn ngûúåc trong toaân tónh. Dûåa theo cao cêëp naây lïn têån caác laâng xa àïí baán/àöíi cho hai doâng söng naây, möåt hïå thöëng chúå àaä àûúåc ngûúâi Cú Tu. taåo dûång tûâ nhiïìu thïë kó trûúác vaâ vêîn töìn taåi cho àïën ngaây nay maâ sûã saách vaâ cû dên àõa Thöng thûúâng, cheá quyá àûúåc giúái thiïåu búãi caác "möëi laái" àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi trung phûúng goåi laâ "nguöìn Thu Böìn" vaâ "nguöìn Vu Gia"(5). Caác ngöi chúå miïìn trung du naây gian (aàor lûúát àúl) àïí tiïëp thõ mùåt haâng cao cêëp naây tûâ ngûúâi Kinh túái ngûúâi Cú Tu hoùåc chñnh laâ nhûäng trung têm trao àöíi haâng hoáa trûåc tiïëp giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc. Hïå giûäa ngûúâi Cú Tu vúái nhau möåt khi coá nhu cêìu trao àöíi. Khi choån àûúåc nhûäng caái cheá "ûng thöëng chúå naây thu thêåp nhûäng saãn phêím miïìn ngûúåc vaâ cung cêëp nhûäng saãn phêím miïìn xuöi buång", ngûúâi Cú Tu seä baân caách mua hoùåc àöíi cheá bùçng saãn phêím rûâng ngang giaá hoùåc traã cho caác thûúng laái/caác laái (k'lai), laâ nhûäng ngûúâi trûåc tiïëp àiïìu haânh maång lûúái giao thûúng giûäa bùçng tiïìn mùåt (trûúác kia àún võ chñnh àïí trao àöíi àûúåc tñnh bùçng con trêu); nhiïìu khi hoå mua ngûúâi Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh maâ trûúác kia laâ vúái thûúng nhên Chaâm (Le Pichon 1938: 364). chõu vaâ traã dêìn thaânh nhiïìu àúåt. Cho àïën nhûäng nùm cuöëi cuãa thïë kó trûúác, ngûúâi Gêìn àêy, chuáng töi thêëy thûúng laái ngûúâi miïìn Trung vêîn goåi nghïì buön naây laâ "buön Kinh ài xe maáy lïn àïën laâng Pr'ning, xaä Lùng, Thûúång". Coá hai trung têm trao àöíi chñnh úã huyïån Têy Giang àïí àöíi àöì göëm sûá göìm cheá, miïìn ngûúåc toåa laåc taåi thûúång nguöìn cuãa söng cheán, àôa cho ngûúâi Cú Tu; mùåt haâng trao àöíi Vu Gia, àoá laâ Bïën Giùçng (huyïån Nam Giang göìm caác loaåi lêm saãn nhû mêåt ong, haåt ûúi, ngaây nay) vaâ Bïën Hiïn/ Pic Arûúng (huyïån nêëm quyá, mùng... Ngaây nay àûúâng xaá ài laåi dïî Àöng Giang ngaây nay). daâng nïn sûå trao àöíi haâng hoáa giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc nhanh choáng vaâ thuêån tiïån hún Hiïån nay, ngûúâi Cú Tu sinh söëng têåp trung taåi ba huyïån miïìn nuái úã phña têy tónh Quaãng trûúác rêët nhiïìu; nhúâ vêåy, ngûúâi Cú Tu tiïëp tuåc giûä àûúåc súã thñch cao quyá cuãa mònh àïí sûu têåp Nam, àoá laâ Àöng Giang, Têy Giang vaâ Nam Giang, khoaãng 50000 ngûúâi (Lûu Huâng 2007: thïm nhiïìu cheá trong têm thïë baão töìn vùn hoáa truyïìn thöëng töåc ngûúâi. 18); vaâ möåt phêìn úã phña àöng tónh Sekong, Laâo, khoaãng 25000 ngûúâi (Saluvan & cöång Cuâng vúái caái chiïng (ching), cheá laâ möåt sûå 1996: iii). Xûa kia, dûåa trïn võ trñ àõa lñ toåa trong nhûäng taâi saãn quyá baáu nhêët theo quan laåc cuãa tûâng laâng (viel), doåc theo nhûäng con niïåm cuãa ngûúâi Cú Tu cuäng nhû cuãa àöìng baâo suöëi lúán úã thûúång nguöìn, ngûúâi Cú Tu tûå phên miïìn Thûúång. Nïëu chuáng ta coá möåt khöng gian biïåt hoå thaânh hai vuâng, àoá laâ Cú Tu vuâng thêëp vùn hoáa cöìng chiïng àaä àûúåc UNESCO cöng (Phûúng ÏËp) vaâ Cú Tu vuâng cao (Zal)(6). Ngûúâi nhêån laâ Di saãn Vùn hoáa phi vêåt thïí àaåi diïån Cú Tu úã vuâng thêëp hún, àùåt biïåt nhûäng laâng cuãa nhên loaåi thò theo nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu, tiïëp giaáp vúái àöìng bùçng, thûúâng giao thûúng caái cheá cuäng laâ möåt di saãn vùn hoáa phi vêåt thïí trûåc tiïëp vúái thûúng laái ngûúâi Kinh; vaâ chñnh cuã a caá c dên töå c miïì n Thûúå n g (Lûu Huâ n g nhûäng laâng Cú Tu úã vuâng thêëp hún àaä giûä vai 2008), noá cêìn àûúåc nghiïn cûáu sêu hún vaâ troâ trung chuyïín haâng hoáa àïën nhûäng laâng Cú cêìn àûúåc baão töìn theo àuáng giaá trõ tinh thêìn vaâ Tu úã vuâng cao hún. Trong lõch sûã, hïå thöëng vêåt chêët cuãa chñnh noá. trao àöíi dûåa theo àõa hònh tûâ thêëp lïn cao naây, Cheá trong maång lûúái trao àöíi haâng hoaá àaä taåo nïn möåt maång lûúái giao thûúng nùng miïìn xuöi - miïìn ngûúåc àöång vaâ thûúâng xuyïn giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc, tûâ vuâng àöìng bùçng cuãa tónh Quaãng Nam Tónh Quaãng Nam coá hai doâng söng chñnh lïn àïën têån miïìn Nam Laâo. nöëi liïìn miïìn nuái vaâ àöìng bùçng, àoá laâ söng Thu Böìn vaâ söng Vu Gia. Hai doâng söng naây Nhûäng laâng Cú Tu toåa laåc úã caác vuâng thêëp
20 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI hún, nhêët laâ gêìn Bïën Hiïn vaâ Bïën Giùçng coá khoaãng àêìu nhûäng nùm 1950, taåi Bïën Giùçng, àûúåc nhiïìu lúåi thïë hún trong viïåc trao àöíi haâng möåt caái cheá múái (júá tamee) coá thïí àöíi bùçng 20 hoáa vúái thûúng laái ngûúâi Kinh úã miïìn xuöi. guâi trêìu (zong apah), hoùåc bùçng 20 lñt mêåt ong Nhiïìu khi, àaä xaãy ra nhûäng mêu thuêîn vïì (dac k'zúá/dac k'rot); coân möåt caái cheá xûa (júá ti) quyïìn lúåi haâng hoáa giûäa ngûúâi Cú Tu vuâng thò phaãi àöíi àïën hai con trêu(9). thêëp vaâ vuâng cao, chuã yïëu laâ vò giaá caã trao àöíi Caách Bïën Giùçng khoaãng 30 km trïn söng haâng hoáa khöng soâng phùèng. Àêy thûúâng laâ Caái, möåt àêìu nguöìn cuãa söng Vu Gia, coá möåt nguyïn nhên chñnh dêîn àïën nhûäng thuâ àõch àõa danh goåi laâ Baäi Trêìu nay thuöåc thön Hoaâ giûäa caác nhoám Cú Tu trong vuâng; vaâ àïí traã Hûäu Têy, xaä Àaåi Àöìng, huyïån Àaåi Löåc, àöëi thuâ lêîn nhau, hoå àaä lúåi duång tuåc "sùn maáu", diïån vúái laâng Höåi Khaách bïn kia söng. Àêy laâ möåt nghi thûác duâng maáu ngûúâi àïí cêìu muâa möåt baäi caát lúán ven söng, trûúác kia laâ núi trao trong vùn hoáa cöí truyïìn cuãa ngûúâi Cú Tu(7). àöíi trêìu vaâ caác loaåi lêm saãn khaác giûäa ngûúâi Trong nhiïìu trûúâng húåp, ngûúâi Cú Tu vuâng Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh. Ngaây nay, úã àêy vêîn cao/cao hún nïëu coá thuâ oaán vúái ngûúâi Cú Tu coân möåt laâng nhoã goåi laâ Vaån Hûäu Vinh(10), laâng vuâng thêëp/thêëp hún thò hoå seä nhên dõp "sùn naây trûúác àêy àaä tham gia tñch cûåc vaâo viïåc maáu" maâ tòm giïët ngûúâi Cú Tu cuãa nhûäng laâng trao àöíi haâng hoáa trïn söng nûúác trong vuâng. sinh söëng úã caác vuâng thêëp naây (Lûu Huâng 2007: Öng Trêìn Lùng, sinh nùm 1930, möåt caán böå 194). Viïåc traã thuâ naây cuäng nhùçm vaâo caác vïì hûu, hiïån söëng taåi àêy cho biïët, trûúác nùm thûúng laái ngûúâi Kinh, theo lúâi kïí cuãa cuå Quaách 1945, gia àònh öng vöën sinh söëng bùçng nghïì Xên, möåt caán böå caách maång laäo thaânh tûâng ghe, chuyïn chúã haâng hoáa trïn söng Vu Gia söëng vúái àöìng baâo Cú Tu qua suöët hai cuöåc cho àïën Höåi An, goåi laâ "ghe trûúâng", möåt loaåi khaáng chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëng Mô, tûâ nùm ghe buöìm nhoã, khoaãng 08.80m x 03m, chaåy 1946 - 1975, coá möåt vuå giïët thûúng laái àïí traã trïn söng. Öng Lùng cho biïët trao àöíi haâng thuâ àûúåc lûu truyïìn trong caác laâng Cú Tu úã hoáa úã Baäi Trêìu chuã yïëu laâ nhûäng mùåt haâng vuâng thêëp vaâ vuâng trung ngaä Bïën Hiïn, vuå thöng duång, nhû mùæm muöëi, chiïëu, vaãi... àïí naây xaãy ra khoaãng nhûäng nùm àêìu 1920, khi àöíi lêëy trêìu (goåi laâ trêìu nguöìn), mêåt ong, voã caác laâng Cú Tu úã vuâng thêëp cûã "chiïën sô giùåc cêy chay (àïí ùn trêìu)...; coân cheá, chiïng, nöìi muâa" xuöëng Haâ Nha àïí tòm giïët möåt thûúng àöìng, mêm àöìng thò ngûúâi Cú Tu thûúâng phaãi laái lúán tïn laâ "muå Têm" àïí traã thuâ caác vuå bõ bùæt xuöëng caác chúå vuâng trung du nhû Haâ Tên, Haâ eáp giaá caã trong viïåc trao àöíi haâng hoaá (Quaách Nha, AÁi Nghôa àïí mua hoùåc àöíi. Cuäng nïn lûu Xên 2001: 79 - 80). yá rùçng, trûúác kia, trêìu laâ mùåt haâng coá thõ trûúâng Öng Ka Phuá Thûúng, 82 tuöíi, möåt caán böå lúán, noá laâ möåt nhu yïëu phêím cuãa ngûúâi miïìn ngûúâi Cú Tu àaä vïì hûu hiïån söëng taåi thön Baâ xuöi; vò vêåy trêìu àaä àem laåi lúåi nhuêån rêët cao Döìn, xaä Ca Dy, huyïån Nam Giang (caách Bïën trong viïåc trao àöíi haâng hoaá giûäa miïìn xuöi Giùçng khoaãng 01 km vïì phña nam), cho biïët vaâ miïìn ngûúåc. Ngûúâi Cú Tu coá thïí àöíi trêìu rùçng, trûúác kia vaâo khoaãng àêìu nhûäng nùm àïí lêëy trêu boâ hoùåc caác mùåt haâng cao cêëp khaác 1950, ngûúâi Cú Tu úã vuâng cao hún thûúâng nhû cheá, chiïng, nöìi àöìng, mêm àöìng. Chñnh xuöëng trao àöíi haâng hoáa vúái ngûúâi Cú Tu úã àõa danh Baäi Trêìu cuäng àaä phaãn aánh phêìn naâo vuâng thêëp hún, chûá ngûúâi Cú Tu úã vuâng thêëp têìm quan troång cuãa mùåt haâng naây trong giao hún rêët hiïëm khi ài ngûúåc lïn vuâng cao hún dõch thûúng maåi. Viïåc trao àöíi haâng hoaá taåi àïí àöíi haâng. Coân thûúng laái ngûúâi Kinh thò núi àêy xaãy ra quanh nùm, trûâ nhûäng luác mûa khöng daám ài sêu vaâo caác laâng Cú Tu vò súå to vaâ luä luåt vaâo caác thaáng 10 vaâ 11dûúng lõch. tuåc "sùn maáu". Cho nïn Bïën Giùçng vaâ Bïën Hiïn Muâa trao àöíi nhöån nhõp nhêët trong nùm laâ tûâ laâ hai núi trao àöíi haâng hoáa chuã yïëu giûäa ngûúâi cuöëi thaáng 12 àïën thaáng ba dûúng lõch. Àêy Cú Tu vaâ ngûúâi Kinh úã trong vuâng(8). Vïì giaá cuäng laâ thúâi gian sau nhûäng vuå muâa cho nïn caã trao àöíi, öng Ka Phuá Thûúng noái rùçng, vaâo ngûúâi Cú Tu thûúâng töí chûác ài laåi, thùm viïëng
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 21 vaâ trao àöíi haâng hoaá. Ngûúâi Cú Tu úã vuâng trung gian. Hoå laâ nhûäng ngûúâi coá thïí giao tiïëp thêëp thûúâng guâi haâng ài böå xuöëng Bïën Giùçng, bùçng tiïëng Cú Tu hoùåc tiïëng Kinh. Ngûúâi Cú röìi tûâ Bïën Giùçng ài tiïëp xuöëng Baäi Trêìu àïí Tu goåi ngûúâi trung gian laâ "ador lûúát dal" nghôa àöíi haâng, tûâ Bïën Giùçng xuöëng Baäi Trêìu mêët laâ ngûúâi ài baán haâng. Ngûúâi trung gian coá thïí khoaãng möåt ngaây. Öng Ka Phuá Thûúng noái laâ ngûúâi Kinh hoùåc laâ ngûúâi Cú Tu. Khi biïët rùçng, "... vaâo muâa mûa haâng hoáa thûúâng àùæt tin coá ngûúâi cêìn mua cheá thò hoå seä trûåc tiïëp àoã hún muâa nùæng, vò, thûúng laái ngûúâi Kinh hûúáng dêîn ngûúâi cêìn mua àïën gùåp ngûúâi cêìn chuyïín haâng lïn miïìn ngûúåc khoá khùn hún; baán àïí xem cheá, sau àoá hai ngûúâi thaão luêån coân ngûúâi Cú Tu thò cuäng ñt ài rûâng vò nguy viïåc trao àöíi vúái nhau; ngûúâi trung gian hay hiïím hún..."(11). "dùæt möëi" seä àûúåc hûúãng hoa höìng (daang Sau chiïën tranh, tûâ nùm 1975, viïåc trao àöíi zeenh) cuãa caã hai bïn, cuãa ngûúâi baán cheá lêîn cuãa ngûúâi mua cheá. Ngûúâi Cú Tu úã vuâng cao haâng hoáa giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc àaä àûúåc nöëi kïët laåi sinh àöång hún. Giaâ laâng A thûúâng phaãi xuöëng caác laâng Cú Tu úã vuâng thêëp hún àïí tòm mua cheá; coân ngûúâi Cú Tu úã vuâng Tuâng Veä cho biïët, vaâo nhûäng nùm 1980, öng thûúâng ài àöíi haâng úã chúå Haâ Tên, huyïån Àaåi thêëp, nhêët laâ nhûäng laâng tiïëp giaáp vúái àöìng bùçng thò hoå xuöëng trûåc tiïëp caác chúå lúán úã vuâng Löåc, thûúâng ài thaânh nhoám vaâi ba ngûúâi, ài men theo suöëi, àoaån naâo gùåp söng, coá ghe, thò trung du nhû Haâ Tên, Haâ Nha, AÁi Nghôa, Tuáy Loan, àïí mua cheá. Möîi gia àònh Cú Tu àïìu coá xin ài theo ghe; tûâ laâng Gûâng cuãa öng úã thõ trêën Prao ài theo söng Kön xuöëng àïën chúå Haâ nhu cêìu sûu têåp nhiïìu cheá, cho nïn, hoå coá nhûäng möëi buön baán thên quen riïng àûúåc xem Tên chó mêët hai hoùåc ba ngaây. Coân vúå chöìng anh Abing Lùæm, sinh nùm 1946, vaâ chõ Höëih nhû baån beâ/anh em (di nor/pr'di nor) àïí thûúâng xuyïn trao àöíi saãn vêåt naây. Vaâo khoaãng giûäa Thõ Aru, úã laâng Pr'ning, xaä Lùng, huyïån Têy Giang (trûúác nùm 2003 laâ huyïån Hiïn, tiïëp nhûäng nùm 1950, coá möåt vaâi thûúng laái lúán, nöíi giaáp vuâng biïn giúái Viïåt - Laâo) thò cho biïët, tiïëng trong vuâng, vò giûä àûúåc möëi quan hïå mêåt vaâo khoaãng nhûäng nùm àêìu 1980, hoå thûúâng thiïët vúái ngûúâi Cú Tu, hoå àûúåc ngûúâi Cú Tu tön cuâng baâ con trong laâng, guâi lêm thöí saãn xuöëng xûng möåt caách kñnh troång laâ "cha" hay "baác", chúå Haâ Tên, caã ài lêîn vïì mêët hïët hai tuêìn lïî, nhû, cha Laåc, cha Böën úã chúå AÁi Nghôa; cha àïí àöíi cheá, chiïng, mùæm muöëi vaâ caác vêåt duång Sûúng, cha Lêu, cha Trûúâng úã chúå Haâ Tên vaâ cêìn thiïët; vaâo thúâi kò àoá chûa coá àûúâng lúán Haâ Nha; baác Àïì úã chúå Tuyá Loan, nhûäng thûúng nïn phaãi ài ven suöëi qua nhiïìu laâng Cú Tu laái naây vêîn coân àûúåc nhùæc àïën möåt caách kñnh khaác nhau àïí xuöëng túái àöìng bùçng (klung). phuåc búãi nhûäng giaâ laâng Cú Tu ngaây nay(13). Viïåc trao àöíi haâng hoáa giûäa ngûúâi Cú Tu úã Trong lõch sûã, hïå thöëng trao àöíi haâng hoaá úã vuâng thêëp (Phûúng ÏËp) vaâ Cú Tu vuâng cao xûá Quaãng àaä àûúåc hònh thaânh vaâ phaát triïín liïn (Zal), theo chõ Aru, trûúác àêy, khoaãng nhûäng tuåc tûâ thúâi tiïìn sûã khoaãng thïë kó III trûúác CN; nùm 1980, ngûúâi Cú Tu bïn Laâo thûúâng xuöëng sau àoá noá àûúåc cuãng cöë búãi caác vûúng triïìu àöíi haâng úã laâng Pr'ning chûá ngûúâi Cú Tu úã Chùmpa, trong suöët nhiïìu thïë kó, tûâ thïë kó II vuâng thêëp ñt khi ài ngûúåc lïn vuâng cao àïí àöíi àïën thïë kó XV; cho àïën sau naây, vaâo caác thïë kó haâng. Haâng hoaá bïn Laâo mang xuöëng àïí àöíi XVI - XVIII, laâ thúâi hoaâng kim cuãa caãng-thõ chuã yïëu laâ vaãi dïåt thöí cêím (azuöng), vò ngûúâi Höåi An dûúái thúâi caác Chuáa Nguyïîn (Trêìn Kyâ Cú Tu bïn Laâo (Zal) rêët gioãi nghïì dïåt. Vò Phûúng 2010: 206 - 215). Theo caác nhaâ dên "azuöng" cuäng àûúåc xem laâ taâi saãn cho nïn töåc hoåc, trao àöíi laâ möåt nïìn taãng kinh tïë cuãa xaä hoå coá thïí àöíi noá àïí lêëy cheá, chiïng vaâ caác saãn höåi caác dên töåc thiïíu söë úã vuâng Àöng Nam AÁ phêím cao cêëp khaác maâ ngûúâi Cú Tu úã vuâng nhû Godelier tûâng nhêån àõnh, "trao àöíi khöng thêëp hún mua vïì tûâ miïìn xuöi(12). phaãi taåo nïn möåt hoaåt àöång bïn lïì, möåt phuå Vò cheá laâ mùåt haâng cao cêëp, cho nïn muöën thuöåc thûá yïëu khöng thûúâng xuyïn vaâo viïåc trao àöíi cheá, thöng thûúâng phaãi qua ngûúâi àõnh hònh möåt xaä höåi... nhûng chñnh laâ möåt nhên
22 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI töë chiïën lûúåc cuãa cêëu truác xaä höåi. Trong möåt thöëng trao àöíi giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc chûâng mûåc naâo àoá, chuáng ta coá thïí noái rùçng dûåa vaâo hai doâng söng naây (Trêìn Kyâ Phûúng xaä höåi naây khöng thïí töìn taåi àûúåc nïëu khöng 2010: 206 - 215). coá trao àöíi." (Condominas 1972: 216, chuá Vaâo cuöëi thïë kó IV, minh vùn Chùmpa àaä thñch 6) àïì cêåp àïën söng Thu Böìn laâ möåt doâng söng Hïå thöëng trao àöíi haâng hoaá giûäa miïìn xuöi thiïng - Mahanadi bïn caånh ngoån nuái thiïng - vaâ miïìn ngûúåc àaä taåo nïn möåt nïìn kinh tïë thõnh Mahaparvata, núi thaánh àõa hoaâng gia Srisana- vûúång cho miïìn Trung suöët nhiïìu thïë kó kinh Bhadresvara (Myä Sún) cuãa caác vûúng triïìu qua nhûäng vûúng triïìu khaác nhau àûúåc thiïët Chùmpa àûúåc taåo dûång (Majumdar 1985: 6-8). lêåp úã vuâng duyïn haãi, tûâ [caác] vûúng quöëc Caác nhaâ nghiïn cûáu lõch sûã Àöng Nam AÁ Chùmpa cho túái xûá Àaâng Trong cuãa caác chuáa àïìu thûâa nhêån rùçng caác caãng - thõ Chùmpa laâ Nguyïîn. Chuáng ta biïët rùçng, àöëi vúái ngûúâi Cú núi têåp trung caác nguöìn haâng xuêët - nhêåp khêíu Tu, caái cheá laâ möåt "phêím vêåt uy tñn/prestige trïn “con àûúâng tú luåa trïn biïín”. Nhûäng caãng goods", vò vêåy, chñnh noá àaä taåo nïn möåt thõ - thõ quan troång nhû Àaåi Chiïm Haãi Khêíu/Höåi trûúâng lúán vaâ thûúâng xuyïn; vaâ laâ mùåt haâng An úã vuâng Amaravati (Quaãng Nam ngaây nay), coá giaá trõ cao, cho nïn cheá àaä mang laåi lúåi nhuêån vaâ Thõ Naåi (Sri Boney) úã vuâng Vijaya (Bònh lúán cho thõ trûúâng trao àöíi naây cuãa cû dên baãn Àõnh ngaây nay), thûúâng àûúåc nhùæc àïën trong àõa. Vaâo thïë kó XVII - XVIII, göëm sûá àûúåc àïì caác sûã liïåu Trung Hoa vaâ AÃ Rêåp trong suöët cêåp trong sûã liïåu laâ möåt trong nhûäng mùåt haâng nhiïìu thïë kó (Wade 2009: 242-4). chñnh yïëu àûúåc nhêåp khêíu tûâ vuâng Hoa Nam vaâo thõ trûúâng xûá Quaãng qua phöë - caãng Höåi Àùåc biïåt, gêìn àêy nhiïìu con taâu àùæm àûúåc An(14). Nhúâ vêåy, chñnh cû dên miïìn Trung, caã phaát hiïån taåi duyïn haãi miïìn Trung Viïåt Nam miïìn ngûúåc lêîn miïìn xuöi, àaä àiïìu haânh möåt àaä cung cêëp nhiïìu thöng tin vïì mêåu dõch göëm maång lûúái kinh doanh röång khùæp àïí giûä möåt sûá trïn biïín Àöng, maâ xûa kia, caác nhaâ du haânh vai troâ quan troång trong viïåc tham gia vaâo con vaâ thûúng nhên AÃ Rêåp vaâo caác thïë kó VIII - àûúâng haãi thûúng quöëc tïë trïn biïín Àöng, nhû XII goåi laâ "Biïín Chùmpa"(15). Nhûäng con taâu caác nhaâ lõch sûã àaä nhêån àõnh, "... Thêåt ra, cû àùæm naây coá niïn àaåi tûâ thïë kó IX àïën XVI, àa dên vuâng biïn [miïìn ngûúåc] àaä luön luön liïn söë hiïån vêåt àûúåc tòm thêëy trong àoá laâ àöì göëm kïët möåt caách bïìn vûäng mang tñnh kinh tïë àïën sûá, bao göìm göëm sûá Trung Hoa, Àaåi Viïåt, Khú miïìn xuöi vaâ àïën thûúng trûúâng thïë giúái. Trong Me, Chùmpa vaâ Thaái Lan(16). vaâi trûúâng húåp, hoå àaä xuêët hiïån àïí cung cêëp Vúái söë lûúång lúán göëm sûá tòm thêëy taåi caác di hêìu nhûäng mùåt haâng giaá trõ cho nïìn thûúng chó khaão cöí hoåc vaâ taåi caác con taâu àùæm úã miïìn maåi quöëc tïë." (Scott 2009: 4) Trung Viïåt Nam, laänh thöí xûa cuãa Chùmpa; Vïì maång lûúái trao àöíi haâng hoáa thúâi vûúng trong so saánh vúái sûác tiïu thuå göëm sûá cuãa caác quöëc Chùmpa/Chiïm Thaânh dên töåc sinh söëng úã caác vuâng thûúång du, bao göìm Têy Nguyïn vaâ nöåi àõa (hinterland) cuãa Nhiïìu di chó khaão cöí hoåc thúâi tiïìn sûã thuöåc caã baán àaão Àöng Dûúng, chuáng ta coá thïí hònh vùn hoáa Sa Huyânh (300 tr CN - 100 CN) àaä dung möåt thõ trûúâng to lúán vïì mùåt haâng naây. àûúåc phaát hiïån vaâ khai quêåt doåc theo àöi búâ tûâ Chñnh nhûäng cû dên miïìn thûúång du laâ nhûäng haå lûu cho àïën thûúång nguöìn cuãa hai doâng khaách haâng thûúâng xuyïn nhêët, hoå àaä taåo nïn söng Thu Böìn vaâ Vu Gia trong nhûäng nùm möåt thõ trûúâng göëm sûá sinh àöång, hêëp dêîn vaâ bïìn qua (Yamagata 2006: 168 - 184). Nhûäng di vûäng cho hïå thöëng mêåu dõch göëm sûá haãi thûúng vêåt tòm thêëy trong caác cuöåc khai quêåt naây bao úã vuâng Àöng Nam AÁ xûa kia (Buâi Chñ Hoaâng & göìm nhiïìu tiïu baãn nhû gûúng àöìng, vêåt duång cöång sûå 2000: 53 - 64; Aoyagi 1999: 97). bùçng àöìng, tiïìn àöìng tûâ thúâi Haán Trung Hoa bïn caånh maä naäo, àaá quyá, vaâng cuãa ÊËn Àöå, Trong lõch sûã, möëi quan hïå miïìn ngûúåc - phaát löå rùçng ngay tûâ thúâi tiïìn sûã àaä coá möåt hïå miïìn xuöi trong vuâng naây àûúåc chûáng minh
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 23 bùçng nhûäng di tñch tûâ thúâi Chùmpa, bao göìm Àêy laâ hònh tûúång Visnu Narayana duy nhêët vïët tñch àïìn - thaáp gaåch vaâ vùn khùæc, àaä tòm xuêët hiïån trong àiïu khùæc Chaâm, phaãn aãnh tñn thêëy àûúåc ngay trong vuâng àêët cuãa ngûúâi Cú ngûúäng söng nûúác liïn quan àïën nhûäng sinh Tu hoùåc úã vuâng thûúång du tiïëp giaáp vúái ngûúâi hoaåt trïn söng Thu Böìn cuãa cû dên Chùmpa Kinh, goáp phêìn minh hoåa cho sûå töìn taåi cuãa (urang Campaâ) xûa kia. maång lûúái trao àöíi haâng hoáa úã Quaãng Nam Bïn nguöìn Vu Gia, vaâo nùm 1985, möåt ngöi xûa kia. àïìn nhoã bùçng gaåch bïn caånh nhûäng di chó thuöåc Àïí tòm hiïíu thïm vïì maång lûúái trao àöíi ven vùn hoáa Sa Huyânh, àaä àûúåc khai quêåt taåi thön söng thúâi Chùmpa, chuáng ta coá thïí tham khaão Pa Xua, xaä Tabhing, huyïån Giùçng (nay laâ möåt söë di tñch Chaâm doåc theo hai búâ söng Thu huyïån Nam Giang), caách Bïën Giùçng khoaãng Böìn vaâ Vu Gia. Chùèng haån, bïn nguöìn Thu 12 km vïì phña têy (Trõnh Cùn 1991: 105 - 109). Böìn, coá minh vùn Thaåch Bñch (hay laâ Bia Hoân Àêy laâ möåt kiïën truác àïìn - thaáp nhoã bùçng gaåch Keäm Àaá Dûång), nay thuöåc thön Thaåch Bñch, thuöåc giai àoaån súám cuãa nghïå thuêåt Chaâm trûúác xaä Quïë Lêm, huyïå n Nöng Sún, cuã a vua thïë kó X (Trêìn Kyâ Phûúng 2010: 208, n.2). Prakasadharma, thïë kó VII, àûúåc khùæc trïn möåt Ngöi àïìn gaåch naây laâ möåt chûáng cûá thuyïët phuåc vaách àaá úã thûúång nguöìn söng Thu Böìn. Minh vïì sûå hiïån diïån cuãa vùn hoáa Chùmpa àûúåc taåo vùn naây nhêën maånh àïën vuâng àêët àûúåc chinh dûång ngay trong laänh thöí cuãa ngûúâi Cú Tu. phuåc búãi àûác vua vaâ cöng àûác cuãa ngaâi àaä Coá thïí nhêån àõnh rùçng, núi àêy àaä tûâng laâ möåt dûång möåt ngöi àïìn thúâ thêìn Siva (Amesvara) chöën thõ tûá (urban area) bao göìm caác cú súã taåi àêy: tön giaáo vaâ thûúng maåi. Do àoá, coá khaã nùng, "Nhaâ chinh phuåc lûâng lêîy, vua Chùmpa, bêåc trong giai àoaån naây àaä tûâng xuêët hiïån möåt hïå minh triïë t vô àaå i , phûúng danh laâ Sri thöëng liïn laâng (inter-villages) trong xaä höåi cuãa Prakasadharman, ngaâ i àaä dûå n g tûúå n g ngûúâi Cú Tu úã vuâng naây, vò ngöi àïìn naây laâ Amarevara (Siva), àêëng vô àaåi..." (Corpus of chûá n g cûá quyïì n lûå c cuã a möå t thuã lônh àõa the Inscriptions of Campa). phûúng úã miïìn ngûúåc trong möëi liïn kïët vúái [caác] vûúng quöëc Chùmpa úã miïìn xuöi trong Taåi bïën chúå Phuá Gia, thön Duâi Chiïng, xaä lûu vûåc söng Thu Böìn àïí àiïìu haânh möåt maång Quïë Phûúác, huyïån Quïë Sún, trïn söng Thu lûúái trao àöíi haâng hoáa trïn tuyïën àûúâng huyïët Böìn, caách minh vùn Thaåch Bñch vïì phña àöng maåch kïët nöëi giûäa vuâng duyïn haãi miïìn Trung khoaãng 10 km, ngûúâi dên àaä phaát hiïån àûúåc Viïåt Nam vúái vuâng thûúång du keáo daâi àïën têån möåt phuâ àiïu bùçng sa thaåch, cao 88cm, thïí cao nguyïn Boloven bïn Laâo. hiïån hònh tûúång thêìn Visnu Narayana (Visnu cúäi soáng). Hònh tûúång thêìn Visnu cúäi soáng coá ÚÃ laâng Júmú (Samú), huyïån Têy Giang vuâng böën tay, hai tay trïn, úã baân tay phaãi cêìm möåt biïn giúái Viïåt Nam - Laâo ngaây nay, àaä phaát caái àôa (cakra), úã baân tay traái cêìm möåt con öëc hiïån àûúåc ba taãng àaá lúán coá vùn khùæc bùçng (sankha); hai tay dûúái thuã êën vö uáy/khöng sûå tiïëng Phaån (Sanskrit) höîn húåp vúái tiïëng Chùm cöí vaâ ngön ngûä Mön - Khú Me (Katuic), nöåi haäi (abhayamudra). Dûåa trïn caác yïëu töë àùåc trûng dung chñnh cuãa caác minh vùn naây àïì cêåp àïën vïì phong caách nghïå thuêåt hoåc (art stylistic) cuãa tuåc lïå àêm trêu cuãa cû dên súã taåi, coá niïn àaåi bûác chaåm nhû muä àöåi hònh choáp bùçng kim loaåi khoaãng thïë kó VII. Mùåc dêìu nöåi dung cuãa (kirita-mukura), caái khöë àún giaãn, àöì trang sûác nhûäng vùn khùæc naây chûa àûúåc giaãi minh tûúâng bùçng nhûäng voâng troân thö thaáp, caác êën thuã (tû têån, nhûng chuáng laâ nhûäng chûáng cûá cho thêëy thïë cuãa baân tay) vúái baân tay to, kô thuêåt àiïu sûå hiïån diïån cuãa vùn hoáa Chùmpa úã vuâng nuái khùæc, chêët liïåu bùçng sa thaåch maâu tñm, vaâ, nhêët sêu naây (Wittayarat 2004/5: 14-7). laâ, hònh khöëi cuãa bûác chaåm tûúng tûå möåt phiïën àaá tûå nhiïn, vò vêåy, bûác chaåm naây coá khaã nùng Ngoaâi ra, úã caác khu chúå lúán nhû Phuá Thuêån, thuöåc vïì giai àoaån súám cuãa nïìn àiïu khùæc Thu Böìn, AÁi Nghôa, Tuáy Loan, àïìu phaát hiïån Chùmpa coá niïn àaåi khoaãng thïë kó VII-VIII(17). àûúåc nhûäng taác phêím àiïu khùæc Chùmpa thuöåc
24 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI nhiïìu niïn àaåi khaác nhau tûâ thïë kó VIII - XIII. minh chûáng qua möåt söë lúán hiïån vêåt göëm sûá Àùåc biïåt, möåt àêìu tûúång thêìn Siva bùçng vaâng tòm thêëy trong caác con taâu àùæm taåi vuâng biïín (Siva kosa), cao 24 cm, nùång 0, 58 kg, coá niïn miïìn Trung Viïåt Nam, bao göìm göëm sûá Àöng àaåi khoaãng thïë kó IX - X, àûúåc phaát hiïån nùm Nam AÁ, AÃ Rêåp vaâ Trung Hoa, bïn caånh nhûäng 1997 úã thön Phuá Long (gêìn chúå Phuá Thuêån), loâ göëm nöíi tiïëng cuãa Chùmpa úã Vijaya vaâo thïë xaä Àaåi Thùæng, huyïån Àaåi Löåc, àêy laâ möåt taác kó XIV - XVI (Àinh Baá Hoâa 2008: 217 - 236; phêím tiïu biïíu quyá hiïëm cuãa nghïå thuêåt Chaâm, Aoyagi 1999: 91 - 97; Aoyagi 2005: 678 - 688; àûúåc boåc lïn ngêîu tûúång linga thúâ trong nhûäng Diem 2011: 204 - 237)(20), àïí tiïu thuå taåi thõ ngöi àïìn chñnh cuãa hoaâng gia Chùmpa; hiïån trûúâng cuãa caác nhoám töåc ngûúâi miïìn nuái úã baán nay àûúåc baão quaãn taåi Baão taâng tónh Quaãng Nam àaão Àöng Dûúng, kïí caã ngûúâi Cú Tu. Tuy (Höì Xuên Tõnh 2011: 279 - 307; 1998: 10). nhiïn, trong hêìu hïët caác nghiïn cûáu vïì göëm sûá úã Àöng Nam AÁ hiïån nay, vai troâ cuãa möåt thõ Nhûäng di tñch Chùmpa úã doåc theo hai doâng chñnh cuãa vuâng naây laâ bùçng chûáng cuãa nhûäng trûúâng göëm sûá röång lúán vaâ sinh àöång cuãa caác nhoám cû dên sinh söëng trong vuâng Àöng Nam cú súã tön giaáo vaâ kinh tïë àûúåc xêy dûång doåc theo caác doâng söng àïí taåo lêåp maång lûúái trao AÁ nöåi àõa chûa àûúåc àïì cêåp thoãa àaáng; hi voång baâi viïët naây seä gúåi múã cho nhûäng nghiïn cûáu àöíi haâng hoaá ven söng giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc qua nhiïìu thïë kó. Möåt trong nhûäng mùåt tiïëp theo vïì thõ trûúâng göëm sûá nöåi àõa naây trong tûúng lai. Bïn caånh göëm sûá, caác mùåt haâng cao haâng chñnh yïëu maâ ngûúâi Cú Tu trao àöíi vúái ngûúâi miïìn xuöi laâ trêìm hûúng/kò nam, tiïëng cêëp khaác, nhû chiïng (ching/pr'noh), nöìi àöìng (göëc pung), mêm àöìng (a púá xri), àaä àûúåc caác Cú Tu goåi laâ "galêu" (18) àöìng êm vúái tiïëng Chùm "kahlow" (Moussay 1971: 162). Theo thûúng nhên Chaâm xûa kia, vaâ tûâ sau thïë kó caác giaâ laâng Cú Tu hiïån nay, mùåt haâng coá giaá XV àûúåc kïë thûâa búãi ngûúâi Kinh, xem nhû trõ cao naây coá thïí àöíi ngang giaá vúái caác loaåi nguöìn haâng nhêåp khêíu chñnh yïëu àïí tham gia cheá quyá. vaâo maång lûúái trao àöíi ven söng giûäa miïìn xuöi vaâ miïìn ngûúåc; trong àoá, coá thïí noái rùçng Ngoaâi ra, trïn hai doâng söng chñnh laâ Thu caái cheá àaä giûä möåt vai troâ chñnh yïëu goáp phêìn Böìn vaâ Vu Gia, cû dên súã taåi àïìu thiïët lêåp àïìn taåo dûång nïìn kinh tïë truâ phuá cuãa vûúng quöëc thúâ baâ Thu Böìn (Bö Bö) vaâ baâ Phûúâng Chaâo cöí Chùmpa (Wade 2009: 242 - 244; Aoyagi (Phûúâng Trêìu)(19). Àêy laâ hai ngöi àïìn nöíi tiïëng 2005: 678 - 688). linh thiïng trong vuâng coá möëi quan hïå mêåt thiïët vúái maång lûúái buön baán ven söng dûåa Möåt nghiïn cûáu chuyïn sêu trong tûúng lai trïn hai doâng söng naây, hiïån nay nhên dên vïì caái cheá trong möëi quan hïå kinh tïë - xaä höåi trong vuâng vêîn töí chûác lïî höåi hùçng nùm àïí toã giûäa ngûúâi Cú Tu (hoùåc nhoám Katuic) vúái ngûúâi loâng tön kñnh hai võ nûä thêìn àûúåc truyïìn tuång miïìn xuöi bao göìm ngûúâi Chaâm (urang Campaâ) nhiïìu àúâi qua ca dao: vaâ ngûúâi Kinh, taåi caác tónh bùæc Miïìn Trung, seä laâ möåt àoáng goáp cuå thïí vaâo viïåc tòm hiïíu cú "Bö Bö (Thu Böìn) noái vúái Phûúâng Chaâo cêëu kinh tïë cuãa chñnh vûúng quöëc cöí Chùmpa (Phûúâng Trêìu) úã miïìn Trung Viïåt Nam cuäng nhû vïì möëi quan Bïn tui bïn chõ bïn naâo thiïng hún." hïå haâng hoáa cuãa cû dên miïìn Thûúång vaâ vai Taåm kïët troâ cuãa hoå trong quaá trònh tham gia vaâo con Tûâ nhûäng chûáng cûá vêåt thïí vaâ phi vêåt thïí àûúâng mêåu dõch göëm sûá úã Àöng Nam AÁ. trïn, chuáng ta coá thïí suy luêån rùçng, möåt böå phêån ngûúâi Chaâm xûa kia laâ nhûäng thûúng Chuá thñch nhên chuyïn nghiïåp, chñnh hoå àaä thiïët lêåp möëi (*) Taác giaã chên thaânh caãm ún Quyä POSCO TJ Park quan hïå buön baán vúái ngûúâi Cú Tu (Le Pichon Foundation's Research Grants for Asia Studies vaâ Höåi 1938: 364). Möåt trong nhûäng mùåt haâng nhêåp Vùn hoáa vaâ nghïå thuêåt caác dên töåc thiïíu söë Viïåt Nam khêíu chñnh cuãa ngûúâi Chaâm laâ göëm sûá, àûúåc àaä taâi trúå àïí thûåc hiïån àïì taâi "Studying on the cultural
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 25 interactions between the Viet and the Cham in Central (5) Theo Phuã biïn taåp luåc, haâng nùm hai nguöìn chñnh Vietnam: An Approach on Historical Anthropology" cuãa xûá Quaãng Nam laâ nguöìn Ö Da (Vu Gia) vaâ nguöìn tûâ 3/2014 àïën 2/2015. Baâi viïët naây laâ möåt phêìn kïët Thu Böìn àoáng nhiïìu thûá thuïë, trong àoá coá thuïë trêìu, quaã cuãa nghiïn cûáu trïn. song mêy, dêìu raái, vaâng vaâ nhiïìu loaåi lêm saãn khaác (Lï Quyá Àön 2007: 268 - 269). (1) Möåt phêìn tû liïåu sûã duång trong tiïíu luêån naây àaä (6) Phêìn lúán caác laâng Cú Tu úã vuâng cao hiïån nay toåa laåc àûúåc taác giaã thu thêåp trong nhûäng chuyïën nghiïn cûáu úã vuâng biïn giúái Viïåt - Laâo hoùåc thuöåc tónh Sekong, Laâo. àiïìn daä taåi caác huyïån Duy Xuyïn, Àaåi Löåc, Àöng Giang, (7) Theo caác nhaâ dên töåc hoåc, tuåc "sùn maáu" coá thïí laâ Têy Giang vaâ Nam Giang, tónh Quaãng Nam vaâ taåi Thaânh möåt taân tñch cuãa tuåc "sùn àêìu" phöí biïën trong caác töåc phöë Àaâ Nùéng, vaâo thaáng 3, thaáng 6, thaáng 8 vaâ thaáng 12 ngûúâi úã Àöng Nam AÁ xûa kia. Khi Le Pichon viïët vïì nùm 2014. Nhên àêy taác giaã caãm ún caác anh Nguyïîn ngûúâi Cú Tu úã Quaãng Nam, khoaãng nùm 1938, öng Thûúång Hyã, Lï Vùn Minh, Nguyïîn Vùn Thoå, Phan Vùn coân thêëy möåt cöåt àêm trêu coá gùæn möåt caái soå ngûúâi úã Khoa, Lï Vùn Cûúâng, Lï Trûúâng vaâ cö Chu Thõ Hûúâng gêìn Bïën Hiïn (Le Pichon 1938: 393 [Tham khaão baãn àaä cuâng tham gia nhûäng chuyïën khaão saát naây. dõch "Keã sùn maáu" cuãa Nguyïîn Phûúác Vônh Tuâng. Möåt phêìn nöåi dung cuãa baâi viïët naây àaä àûúåc Trêìn Kyâ Nhên àêy taác giaã caãm ún Nguyïîn Phûúác Baão Àaân àaä Phûúng vaâ Rie Nakamura trònh baây trong tham luêån cung cêëp baãn dõch naây.]; Lûu Huâng 2006: 269). tûåa àïì: 'Eagle-wood and Jar: Reconstructing upland (8) Saách Phuã biïn taåp luåc cheáp rùçng: "Nguöìn Ö Da and lowland exchange network in Central Vietnam' [Vu Gia] khöng coá lïå thuïë, saãn xuêët vaâng rêët nhiïìu, taåi Höåi nghõ Quöëc tïë "The Asian Network for GIS-based nhûng àêìu nguöìn àûúâng xa, nhiïìu aác man [TKP nhêën Historical Studies/ANGIS and The Cultural Relationship maånh], ngûúâi buön chó lêëy úã söng, khöng daám lêëy úã Study of Mainland Southeast Asia Project/CRMA nuái" (Lï Quyá Àön 2007: 287). Meeting 2015" töí chûác ngaây 5-6/1/2015 taåi Princess (9) Ngûúâi Cú Tu chia trêìu thaânh "nhuám", möîi "nhuám" Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Center, coá 20 laá trêìu, möîi guâi àûång àûúåc 50 "nhuám" nùång Bangkok, Thailand. khoaãng 30 kg; möåt vaån "nhuám" thò àöíi àûúåc möåt con (2) Tñn ngûúäng vuä truå lûúäng húåp - lûúäng phên àûúåc trêu (phoãng vêën anh Abing Lùæm, laâng Pr'ning, huyïån phaãn aãnh rêët roä trong vùn hoáa Chùmpa, thïí hiïån qua võ Têy Giang, ngaây 19/7/2014). Suy ra, hai mûúi guâi trñ vaâ vai troâ cuãa hai thaánh àõa hoaâng gia Chùmpa, àoá trêìu coá möåt ngaân "nhuám", khoaãng hai vaån laá. ÚÃ Àaâ laâ Myä Sún/Srisana-Bhadresvara vaâ Po Nagar Nha Nùéng, khoaãng nùm 1947 - 1948, mua leã, möåt xu àûúåc Trang. Theo àoá, Myä Sún thuöåc vïì yïëu töë Àûåc/Cha/ 02 goái trêìu, möîi goái 10 laá, tûác laâ bùçng möåt "nhuám" cuãa Nuái/Cau; coân Po Nagar Nha Trang thuöåc vïì yïëu töë ngûúâi Cú Tu. Nhû vêåy, hai ngaân laá trêìu, mua leã, trõ giaá Caái/Meå/Biïín/Dûâa (Tran Ky Phuong & Rie Nakamura möåt àöìng Àöng Dûúng. Vaâo thúâi àoá, möåt xu mua àûúåc 2012: 267- 80). Tñn ngûúäng naây cuäng phöí biïën trong möåt lon gaåo; vaâ, trung bònh möåt ngûúâi ùn khoaãng ba vùn hoáa cuãa ngûúâi Gia Rai úã Têy Nguyïn maâ hiïån laá trêìu möîi ngaây. Möåt àöìng Àöng Dûúng rêët coá giaá trõ tûúång cuãa Vua Lûãa (Patau Pui) vaâ Vua Nûúác (Patau cho nïn xêy möåt gian nhaâ gaåch maái tranh giaá chó Ya) laâ möåt thñ duå (Hardy 2014: 83 - 92). khoaãng ba àöìng (phoãng vêën baâ Trêìn Thõ Huïå, sinh (3) Trong möåt chuyïën àiïìn daä ngùæn ngaây vaâo giûäa 1927, taåi phûúâng Khuï Trung, quêån Cêím Lïå, Àaâ Nùéng, thaáng 5 nùm 2015, chuáng töi coá dõp gùåp öng Alùng ngaây 15/12/2014). Nïëu theo öng Ka Phuá Thûúng thò Pïïëc taåi laâng Pr'ning, xaä Lùng, huyïån Têy Giang. Öng giaá möåt caái cheá múái mua úã Bïën Giùçng giaá laâ 10 àöìng Alùng Pïïëc cho biïët rùçng öng àaä giao caái cheá quyá àoá Àöng Dûúng (?); vaâ nhû vêåy, àûúng thúâi giaá trêìu baán cho ngûúâi con trai àêìu laâ öng Alùng Vöët, sinh 1953, leã taåi Àaâ Nùéng àùæt gêëp mûúâi lêìn taåi Bïën Giùçng (?!). ngûúâi maâ öng Pïïëc àaä àem caái cheá laâm quaâ sñnh lïî àïí (10) "Vaån" laâ laâng cuãa cû dên söëng trïn söng nûúác toåa cûúái vúå höìi nùm 1978. Öng Alùng Vöët àaä cho chuáng laåc ven söng hay úã cûãa söng. Cû dên naây söëng bùçng töi xem caái cheá quyá naây, àoá laâ möåt caái cheá nhoã khöng nghïì vêån chuyïín, buön baán àûúâng söng hoùåc nghïì coá quai úã cöí, cao 46 cm, àûúâng kñnh miïång 11.5 cm, àaánh bùæt thuyã saãn trïn söng. maâu vaâng nhaåt (maâu da lûún). Ngûúâi Cú Tu goåi loaåi (11) Phoãng vêën cuãa taác giaã taåi thön Ca Dy, huyïån Nam cheá naây laâ "H'loom". Bïn caånh caái cheá quyá naây, chuáng Giang ngaây 28/8/2014. töi thêëy öng Vöët coá möåt böå sûu têåp cheá múái maâu xanh (12) Vaâo thaáng 6 nùm 2009, töi àaä ài àiïìn daä taåi baãn trùæng veä caác loaåi hoa vùn. Thöng T'rûák, huyïån Kalum, tónh Sekong, Laâo, àêy laâ (4) Chuáng töi àaä tham vêën baâ Louise Cort, möåt chuyïn möåt laâng Cú Tu nhoã coá 68 nhên khêíu, 12 höå, 06 ngöi gia vïì göëm sûá Àöng Nam AÁ cuãa Baão taâng Sackler nhaâ saân. Baãn naây trûúác kia úã gêìn biïn giúái Laâo - Viïåt, Gallery, Washington, D.C., vïì caái cheá quyá cuãa öng A dúâi vïì bïn búâ söng Sekong gêìn huyïån lõ Kalum vaâo Tuâng Veä; baâ Cort cho biïët rùçng caái cheá naây saãn xuêët nùm 1977. Anh Sai Khùèm, 26 tuöíi, úã baãn Thöng T'rûák vaâo àêìu thïë kó XX taåi möåt loâ göëm úã Moáng Caái, tónh cho biïët, anh thûúâng àem vaãi dïåt thöí cêím (azuöng) vaâ Quaãng Ninh (Email ngaây 17/8/2014). caá khö àïën xaä A Vûúng, huyïån Têy Giang (trûúác kia
26 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI laâ huyïån Hiïn, ngûúâi Cú Tu hiïån nay úã Laâo vêîn goåi laâ thaão quöëc tïë 2014). Nhûng coá möåt thûác tïë laâ, caác hoåc Mûúâng Hiïn) àïí àöíi lêëy muöëi vaâ mò chñnh. Tûâ huyïån giaã nghiïn cûáu göëm sûá ñt khi àïì cêåp àïën thõ trûúâng lõ Kalum ài àïën xaä A Vûúng mêët böën àïm, möîi àïm göëm sûá to lúán vaâ sinh àöång cuãa caác nhoám dên töåc nguã laåi möåt baãn. Ngûúâi Cú Tu úã huyïån Kalum thûúâng thiïíu söë úã Àöng Nam AÁ nöåi àõa. àem caá khö àïí àöíi cho ngûúâi Cú Tu úã huyïån Têy (17) Bûác tûúång naây àûúåc dên chaâi vúát dûúái vûåc Am Giang, vò, söng suöëi úã vuâng naây àaä bõ nhiïîm chêët àöåc Tiïm, trïn söng Thu Böìn trong thúâi Phaáp thuöåc vaâ lêåp xi-a-nua do khai thaác vaâng thaãi ra bûâa baäi. Hoå cuäng noái miïëu thúâ ngay taåi bïën chúå Phuá Gia, trong nhûäng nùm rùçng, àem 5-6 têëm vaãi dïåt thöí cêím tûâ Mûúâng Kalum chiïën tranh tûúång àûúåc cû dên àõa phûúng àem cêët sang Mûúâng Hiïn àöíi àûúåc möåt caái chiïng töët. Khi úã giêëu. Sau chiïën tranh, khoaãng nùm 1978 tûúång àûúåc baãn Thöng T'rûák, töi thêëy nhiïìu phuå nûä Cú Tu àang àem vïì thúâ taåi vûúân nhaâ baâ Taâi (Trêìn Kyâ Phûúng dïåt "azuöng" àïí àem sang Mûúâng Hiïn àöíi lêëy caác 1982: 195 - 196). Àïën nùm 1998 tûúång bõ àaánh cùæp. loaåi vêåt duång khaác nhû cheá, chiïng, muöëi, àöì àiïån tûã, Keã tröåm mang tûúång vaâo Tp. Höì Chñ Minh möåt thúâi vaãi voác, giaây deáp... (Tû liïåu àiïìn daä cuãa taác giaã. Nhên gian röìi àem vïì traã laåi úã bïën Phuá Gia vaâo thaáng 1 nùm àêy xin caãm ún anh Thonglith Luangkhoth àaä cuâng 2002. Taác phêím naây hiïån àûúåc baão quaãn taåi Phoâng taác giaã tiïën haânh nhûäng cuöåc àiïìn daä nhên hoåc úã Laâo Vùn hoáa huyïån Quïë Sún, thõ trêën Àöng Phuá, tónh Quaãng trong nhûäng nùm 2009 - 2010). Nam (Thöng tin cuãa Nguyïîn Vùn Thoå, Ban Quaãn lñ di (13) Vaâo thaáng 4 nùm 1975, öng Mai Àïì (1913 - 1988) tñch vaâ du lõch Myä Sún). àaä bõ chñnh quyïìn Caách Maång quaãn thuác taåi àöìn cöng (18) Phoãng vêën anh Ating Long, Trûúãng phoâng Vùn hoáa an huyïån Hoaâ Vang, tónh Quaãng Nam - Àaâ Nùéng vò huyïån Àöng Giang taåi thõ trêën Prao, ngaây 12/6/2014. öng laâ nhên viïn an ninh cuãa chïë àöå Saâi Goân. Khi (19) Lïî höåi baâ Thu Böìn vaâ baâ Phûúâng Chaâo àûúåc töí nhûäng ngûúâi Cú Tu úã vuâng Trung Man, thuöåc huyïån chûác taåi àõa phûúng hùçng nùm vaâo ngaây 12/12 vaâ 25/2 Hiïn trûúác kia, biïët àûúåc tin naây hoå àaä cûã möåt nhoám êm lõch. Lùng baâ Thu Böìn àûúåc dûång trïn möåt di tñch Cú Tu àaåi diïån xuöëng àïën huyïån Hoaâ Vang àïí xin cuãa Chùmpa nay thuöåc laâng Thu Böìn, xaä Duy Tên, pheáp cho öng Mai Àïì àûúåc thaã vïì, vò, hoå lñ luêån rùçng huyïån Duy Xuyïn, tónh Quaãng Nam; coân lùng baâ trong thúâi kò chiïën tranh chöëng Mô, nïëu khöng coá sûå Phûúâng Chaâo (Phûúâng Trêìu) dûång taåi laâng Phiïëm Myä, trúå giuáp cuãa öng Àïì thò hoå àaä khöng thïí mua àûúåc xaä Àaåi Cûúâng, huyïån Àaåi Löåc, tónh Quaãng Nam, trûúác thûåc phêím vaâ thuöëc men àïí tiïëp tïë cho caán böå caách àêy laâ möåt bïën thuyïìn chñnh àïí vêån chuyïín vaâ buön maång hoaåt àöång trong vuâng. Öng Mai Àïì bõ quaãn baán trêìu nguöìn. Àiïìu naây cho thêëy tñn ngûúäng thúâ caác thuác úã huyïån Hoaâ Vang chó 20 ngaây röìi àûúåc traã tûå do võ nûä thêìn coá liïn hïå àïën söng nûúác trong vuâng coá thïí theo thónh cêìu cuãa àöìng baâo Cú Tu. Sau àoá öng Àïì àaä àûúåc kïë thûâa trûåc tiïëp tûâ vùn hoáa Chùmpa (Tû liïåu laâm viïåc cho möåt húåp taác xaä tiïíu thuã cöng nghiïåp cuãa àiïìn daä cuãa taác giaã vaâo thaáng 8 nùm 2014). huyïån Hoaâ Vang, vaâ öng àaä tiïëp tuåc mua baán lêm saãn (20) Möåt hïå thöëng caác loâ göëm Chaâm taåi tónh Bònh vúái ngûúâi Cú Tu úã Trung Man nhû khai thaác cêy àoát/ Àõnh (vuâng Vijaya- Champa) àûúåc phaát hiïån vaâ khai laách (chöíi), mêy, tre, v.v... cho àïën khi öng mêët. (Theo quêåt trong nhûäng thêåp niïn gêìn àêy, laâ bùçng chûáng öng Mai Ngoåc, 66 tuöíi, con trai caã cuãa öng Mai Àïì, hiïån cho sûå phaát triïín thõ trûúâng göëm sûá trong vuâng. Caác loâ söëng taåi thön Àöng Lêm, xaä Hoaâ Phuá, huyïån Hoaâ Vang, göëm Chùmpa trong caác thïë kó XIV - XVI àaä cung cêëp Tp. Àaâ Nùéng; phoãng vêën cuãa taác giaã ngaây 16/6/2014.) phêìn lúán mùåt haâng naây cho caác nhoám cû dên sùæc töåc úã (14) Saách Phuã biïn taåp luåc cheáp rùçng: "Caác thûá haâng Têy Nguyïn vaâ caác núi khaác trïn khùæp baán àaão Àöng tûâ Trung Quöëc... baán ài chaåy lùæm, haâng baán nhiïìu lúâi, Dûúng. Àùåc biïåt, taåi di chó Àaå Àúân, tónh Lêm Àöìng, coá khöng coá ïë àoång. Haâng mang àïën thò sa, àoaån, gêëm, nhiïìu cheá vaâ àöì göëm Chùmpa thuöåc thïë kó XV - XVI voác, vaãi,... caác thûá àöì àöìng, caác thûá àöì sûá, àöì saânh... àaä àûúåc phaát hiïån trong caác ngöi möå bïn caånh caác [TKP nhêën maånh] cuâng nhau àöíi chaác, khöng ai laâ khöng loaåi göëm sûá khaác cuãa Sawankhalok (Thaái Lan), Khú thoãa àûúåc súã thñch." (Lï Quyá Àön 2007: 296 - 297) Me vaâ Trung Hoa (Àinh Baá Hoaâ 2008; Aoyagi 1999: (15) "Chuáng töi ài àïën biïín Chùmpa, núi coá trêìm 91- 97; Diem 2011: 204 - 237; Buâi Chñ Hoaâng vaâ cöång hûúng; chuáng töi chó biïët cû dên úã àoá. Nguöìn göëc cuãa sûå 2000: 53 - 64). biïín naây kïë tiïëp vúái phûúng Bùæc múâ mõt... Sau biïín Chùmpa maâ chuáng töi àaä noái, chñnh laâ biïín Trung Taâi liïåu tham khaão: Hoa, biïín xêëu vaâ laånh, laånh hún nhûäng núi khaác." Tiïëng Viïåt (Ferrand 1913: 144 - 145). 1. Aoyagi, Yoji (2005), "Khai quêåt khu loâ Goâ Saânh-Àöì göëm Chùmpa trong lõch sûã cuãa con àûúâng tú luåa trïn biïín", trong: (16) Àaáng lûu yá laâ, göëm sûá àaä chiïëm möåt tó lïå töëi àa Möåt thïë kó Khaão cöí hoåc Viïåt Nam, têåp 2 (biïn têåp: Viïån Khaão trong caác hiïån vêåt phaát hiïån taåi caác con taâu àùæm úã cöí hoåc, Viïån Khoa hoåc xaä höåi Viïåt Nam), tr. 678 - 688, Nxb. vuâng biïín Àöng Nam AÁ, phaãn aãnh möåt sûác tiïu thuå to Khoa hoåc xaä höåi. lúán cuãa mùåt haâng naây, maâ miïìn Trung Viïåt Nam 2. Buâi Chñ Hoaâng & cöång sûå (2000), Nhûäng sûu têåp göëm sûá (Chùmpa) laâ möåt trong nhûäng thõ trûúâng chñnh (Miksic úã Lêm Àöìng, Súã Vùn hoáa - Thöng tin Lêm Àöìng, Àaâ Laåt. 2010: 384 - 408; Brown 2010: 359 - 383; Kó yïëu Höåi 3. Condominas, Georges (1997), Khöng gian xaä höåi vuâng
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 3/2015 27 Àöng Nam AÁ (ngûúâi dõch: Ngoåc Haâ, Thanh Hùçng; ngûúâi hiïåu Ceramics in Mainland Southeast Asia: Collections in àñnh: Höì Haãi Thuåy), Nxb. Vùn hoáa, Haâ Nöåi. the Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery, 4. Àinh Baá Hoaâ (2008), Göëm cöí Chùmpa Bònh Àõnh, Nxb. 2008, http://SEAsianCeramics.asia.si.edu (truy cêå p Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi. ngaây 22/11/2014). 5. Hardy, Andrew (2014), Nhaâ nhên hoåc chên trêìn: Nghe vaâ 22. Majumdar, R. C. (1985), Champa: History & Culture of àoåc Jacques Dournes, Nxb. Tri thûác, Haâ Nöåi. an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th century 6. Höì Xuên Tõnh (2011), Baão töìn vaâ phaát huy giaá trõ vùn hoáa A.D., Gian Publishing House, Delhi. Quaãng Nam, Trung têm Quaãn lñ di tñch vaâ danh thùæng Quaãng 23. Miksic, John (2010), "Before and after Zheng He: Nam, Tam Kò. Comparing Some Southeast Asian Archaeological Sites of 7. Kó yïëu Höåi thaão Quöëc tïë (2014), Khaão cöí hoåc dûúái nûúác úã the 14th and 15th Centuries", trong: Southeast Asia in the Viïåt Nam vaâ Àöng Nam AÁ: Húåp taác àïí phaát triïín/ Underwater Fifteenth Century: The China Factor (biïn têåp: Geoff Wade Archaeology in Vietnam and Southeast Asia: Co-Operation & Sun Laichen), tr. 384 - 408, NUS Press, Singapore. for Development, Viïån Khaão cöí hoåc Viïåt Nam vaâ Uyã ban 24. Moussay, Gerard (1971), Tûå-àiïín Chaâm-Viïåt-Phaáp, Nhên dên tónh Quaãng Ngaäi àöìng töí chûác, thaânh phöë Quaãng Trung têm Vùn hoáa Chaâm, Phan Rang. Ngaäi, ngaây 14 - 16/10/2014. 25. Scott, James (2009), The Art of Not Being Governed: An 8. Lï Quyá Àön (2007), Phuã biïn taåp luåc, (phiïn dõch vaâ biïn Anarchist History of Upland Southeast Asia, Yale University têåp: Viïån Sûã hoåc, Viïån Khoa hoåc xaä höåi Viïåt Nam), Nxb. Vùn Press, New Haven & London. hoáa - Thöng tin, Haâ Nöåi. 26. Sulavan, Khamluan, Thongpheth Kingsada, Nancy 9. Lûu Huâng (2006), Goáp phêìn tòm hiïíu vùn hoáa Cú Tu, Nxb. Costello (1996), Katu traditional education for daily life in Khoa hoåc xaä Höåi, Haâ Nöåi. ancient times, Institute of Research on Lao Culture, Ministry 10. Phan Thõ Xuên Böën (2002), "Baãn Craveh-Nal, möåt laâng Cú of Information and Culture, Vientiane. 27. Trêìn Kyâ Phûúng (2010), "Interactions between uplands Tu àiïín hònh", Ngok Linh, Chuyïn àïì nghiïn cûáu, saáng taác vïì and lowlands through the 'riverine exchange network' of miïìn nuái & Têy Nguyïn, söë 3, 2002, tr. 50 - 58, Trung têm central Vietnam - A case study in the Thu Bon river valley", Khoa hoåc xaä höåi & nhên vùn, Àaåi hoåc Àaâ Nùéng, Nxb. Àaâ Nùéng. trong: 50 years of Archaeology in Southeast Asia: Essays in 11. Quaách Xên (2001), "Giùåc Muâa", Ngok Linh, Chuyïn àïì honour of Ian Glover (biïn têåp: Bellina, B. & E. Bacus & T.O. nghiïn cûáu, saáng taác vïì miïìn nuái & Têy Nguyïn, söë 1, 2001, Pryce & J. Wisseman Christie), tr. 206 - 215, River Books, tr. 71 - 106, Trung têm Khoa hoåc xaä höåi & nhên vùn, Àaåi hoåc Bangkok & London. Àaâ Nùéng, Nxb. Àaâ Nùéng. 28. Tran Ky Phuong & Rie Nakamura (2012), "Myä Sún and 12. Trêìn Kyâ Phûúng (1982), "Möåt bûác chaåm thêìn Visnu úã Pö Nagar Nha Trang sanctuairies and the cosmological Quïë Phûúác", Nhûäng phaát hiïån múái vïì Khaão cöí hoåc nùm dualist cult of the Champa kingdom", trong: Old Myths and 1981, tr. 195 - 196, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi. New Approaches: Interpreting ancient religious sites in 13. Trõnh Cùn (1991), "Möå cöí Baâ Rooâng, Quaãng Nam-Àaâ Sourheast Asia, (biïn têåp: Alexandra Haendel), tr. 267 - 280, Nùéng", Thöng baáo Khoa hoåc, Nùm 1991, tr. 105 - 109, Baão Monash University Publishing. taâng Lõch sûã Viïåt Nam, Haâ Nöåi. 29. Wade, Geoff (2009), "An Early Age of Commerce in Tiïëng Anh Southeast Asia, 900-1300 CE", Journal of Southeast Asian 14. Aoyagi, Yogi (1999), "Production and Trade of Champa Studies, 40 (2), June 2009, tr. 221 - 265. ceramics in the 15th century", trong: Trade and Navigation in 30. Yamagata, Mariko (2006), "Inland Sa Huynh Culture along Southeast Asia (14th-19th centuries) (biïn têåp: Nguyïîn Thïë the Thu Böìn River valley in Central Vietnam", Uncovering Anh & Yoshiaki Ishizawa), tr. 91 - 97, L'Harmattan, Paris. Southeast Asia's Past (biïn têåp: Bacus, E., Glover, I. C. & 15. Arhem, Kaj (2010), The Katu Village: An Interpretive Eth- Pigott, V.), tr. 168 - 183, Singapore University Press, nography of the Avuong Katu in Central Vietnam, SANS, Singapore. Papers in Social Anthropology, University of Gothenburg. Tiïëng Phaáp 16. Brown, Roxanna (2010), "A Ming Gap? Data from South- 31. Ferrand, Gabriel (1913), Relations de Voyages et Textes east Asian Shipwreck Cargoes", trong: Southeast Asia in the Geáographiques: Arabes, Persans et Turks relatifs aâ Fifteenth Century: The China Factor (biïn têåp: Geoff Wade & l'Extrïme-Orient du VIIIeâ au XVIIIeâ Sieâcles, Tome Premier, Sun Laichen), tr. 359 - 383, NUS Press, Singapore. Ernest Leroux EÁditeur, Paris. 17. Condominas, Georges (1972), "Aspects of Economics 32. Höì Xuên Tõnh (1998), "Deácouverte d'une tïte en or au among the Mnong Gar of Viet-nam: Multiple Money and the Quang Nam", Lettre de la Socieáteá deá Amis du Champa Middleman", Ethnology, Vol.11, No. 3 (Jul., 1972), tr. 202 - 219. Ancien (SACHA), no. 4, Deácembre 1998, tr. 10. 18. Corpus of the Inscriptions of Campê, "C.135 Rock in the 33. Le Pichon, J. (1938), "Les Chassuers de Sang", Bulletin riverbed at Thach Bich", http://isaw.nyu.edu/publications/in- des Amis du Vieux Hue, No. 4, 1938, tr. 357-409. [Tham scriptions/campa/inscriptions/C0135.html (truy cêåp ngaây 11/ khaão thïm: "Keã sùn maáu", baãn dõch tûâ tiïëng Phaáp cuãa Nguyïîn 08/2014). Phûúác Vônh Tuâng. Taâi liïåu chûa xuêët baãn]. 19. Diem, Allison (2011), "The Significance of Ceramic Evidence for Accessing Contacts between Vijaya and Other 34. Wittayarat, Daoruang (2004/5), "Les inscription rupestres Southeast Asian Polities in the Fourteenth and Fifteenth de Samo (ineá d ites): Un tentative de deá c hiffrement, de Centuries", trong: The Cham of Vietnam: History, Society traduction et de datation", Lettre de la Socieáteá deá Amis du and Art (biïn têåp: Trêìn Kyâ Phûúng & Bruce Lockhart), tr. 204 Champa Ancien (SACHA), no.11, Hiver, 2004/5, tr. 14 - 7. - 237, NUS Press, Singapore. 20. Lûu Huâng (2007), A Contribution to Katu Ethnography, TRÊÌN KYÂ PHÛÚNG The Gioi Publishers, Hanoi. Höåi Vùn hoáa vaâ nghïå thuêåt 21. Lûu Huâng (2008), "Introduction to Jars in the Life of Ethnic Groups in the Central Highlands of Vietnam", caác dên töåc thiïíu söë Viïåt Nam