Chọn lọc và nhân giống vật nuôi phần 1

Chia sẻ: Nguyen Trinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

107
lượt xem 83
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương I: một số Khái niệm chung về giống vật nuôi. 1.1. Nguồn gốc vμ sự thuần hoá vật nuôi. Khái niệm vật nuôi đề cập ở đây được giới hạn trong phạm vi các động vật đã được thuần hoá vỡ chăn nuôi trong lĩnh vực nông nghiệp. Chúng ta cũng chỉ xem xét 2 nhóm vật nuôi chủ yếu lỡ gia súc vỡ gia cầm

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chọn lọc và nhân giống vật nuôi phần 1

PhÇn lý thuyÕt Bµi më ®Çu 1. LÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc vÒ chän läc, nh©n gièng vËt nu«i Chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i (Animal Breeding), gäi t¾t lµ gièng vËt nu«i, lµ mét m«n khoa häc øng dông c¸c quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Nh÷ng môc tiªu chñ yÕu cña chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i bao gåm: - N¾m ®−îc nh÷ng biÕn ®æi di truyÒn nµo lµ cã gi¸ trÞ; - Lùa chän chÝnh x¸c vµ cã hiÖu qu¶ ®−îc nh÷ng con gièng tèt; - T×m ®−îc c¸ch cho phèi gièng gi÷a nh÷ng con gièng tèt nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ tèt nhÊt vÒ mÆt di truyÒn còng nh− vÒ mÆt kinh tÕ. Chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i cã lÞch sö tõ khi con ng−êi b¾t ®Çu qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ c¸c vËt nu«i ®Çu tiªn, nghÜa lµ kho¶ng 8.000 n¨m tr−íc c«ng nguyªn. Tuy nhiªn trong mét thêi gian dµi, con ng−êi tiÕn hµnh mét sè biÖn ph¸p lùa chän, lo¹i th¶i vËt nu«i, ghÐp ®«i giao phèi gi÷a nh÷ng con ®ùc vµ con c¸i hoµn toµn dùa vµo kinh nghiÖm cña m×nh. Nh÷ng c«ng tr×nh chän läc, nh©n gièng vËt nu«i ®Çu tiªn ®−îc s¸ch vë ngµy nay thõa nhËn lµ nh÷ng ®ãng gãp cña nhµ ch¨n nu«i ng−êi Anh tªn lµ Robert Bakewell (1725-1795) trong viÖc t¹o c¸c gièng bß Longhorn, cõu Leicester vµ ngùa Shire. Nh÷ng sæ ghi chÐp vÒ c¸c gièng ngùa, cõu xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë Anh vµo n¨m 1800 ®· t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc ph¸t triÓn c¸c sæ ghi chÐp vÒ gièng (sæ gièng) vµ viÖc t¹o c¸c gièng vËt nu«i ë c¸c n−íc ch©u ¢u, ch©u Mü. N¨m 1865, Mendel c«ng bè c¸c quy luËt di truyÒn vµ 35 n¨m sau vµo n¨m 1900, c¸c ®Þnh luËt cña Mendel ®· ®−îc t¸i ph¸t hiÖn bëi De Vries, Correns vµ Tschermak, c¸c sù kiÖn lÞch sö nµy chÝnh thøc ®¸nh dÊu sù ra ®¬× cña nÒn t¶ng lý luËn khoa häc vÒ chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. Còng trong kho¶ng thêi gian nµy, t¹i §an M¹ch c¸c nghiÖp ®oµn kiÓm tra s÷a ®Çu tiªn ®−îc thµnh lËp; tiÕp sau ®ã ng−êi ta ®· tiÕn hµnh kh©u kiÓm tra n¨ng suÊt lîn, ®©y chÝnh lµ mét trong c¸c biÖn ph¸p kü thuËt quan träng ®Ó chän läc vËt nu«i mµ cho tíi nay vÉn ®ang cßn ®−îc sö dông rÊt réng r·i. §Þnh luËt Hardy-Wenberg ®−îc ph¸t hiÖn vµo n¨m 1908 ®· më ®Çu cho b−íc ph¸t triÓn cña di truyÒn häc quÇn thÓ, tiÕp ®ã lµ nh÷ng khëi ®Çu vÒ di truyÒn sè l−îng cña Lush vµ mét sè t¸c gi¶ kh¸c ®· t¹o ra mét h−íng míi cho khoa häc chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. ChÝnh di truyÒn häc kinh ®iÓn Mendel kÕt hîp víi sinh tr¾c häc mµ nÒn t¶ng lµ to¸n häc x¸c suÊt, thèng kª, ®¹i sè tuyÕn tÝnh lµ c¬ së lý thuyÕt cña c¶i tiÕn di truyÒn ë vËt nu«i. N¨m 1942, b»ng c¸c c«ng tr×nh cña Hazel, lý thuyÕt vÒ chØ sè chän läc ®· h×nh thµnh vµ b−íc ®Çu øng dông trong chän läc vËt nu«i. Còng trong c¸c thËp kû 60-70, ph−¬ng ph¸p chän läc vËt nu«i theo chØ sè víi c¸c −u viÖt cña nã ®· ®−îc sö dông réng r·i trong c¸c ch−¬ng tr×nh chän gièng ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, mang l¹i nh÷ng tiÕn bé râ nÐt trong viÖc n©ng cao n¨ng suÊt, c¶i tiÕn chÊt l−îng s¶n phÈm vËt nu«i. Nh÷ng tiÕn bé kü thuËt vÒ thô tinh nh©n t¹o mµ khëi ®Çu lµ viÖc øng dông réng r·i trong ch¨n nu«i bß, cõu ë Nga vµo nh÷ng n¨m 1930, sau ®ã lµ nh÷ng thµnh c«ng trong viÖc ®«ng l¹nh tinh dÞch ë Anh vµo nh÷ng n¨m 1950, cÊy truyÒn ph«i vµo nh÷ng n¨m 1990 ®· gãp phÇn tÝch cùc t¨ng nhanh c¸c tiÕn bé di truyÒn cña mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt, còng nh− më réng ¶nh h−ëng cña nh÷ng con vËt cã gi¸ trÞ gièng cao. VÒ mÆt lý thuyÕt, trªn c¬ së cña ph−¬ng ph¸p chØ sè chän läc kinh ®iÓn, ngay tõ n¨m 1948 Henderson ®· khëi th¶o lý thuyÕt BLUP. Nh−ng ph¶i chê tíi nh÷ng n¨m 1970 trë ®i, cïng víi sù ph¸t triÓn cña m¸y tÝnh ®iÖn tö ë thÕ hÖ sau nµy víi dung l−îng bé nhí lín, tèc ®é tÝnh to¸n nhanh, ph−¬ng ph¸p BLUP míi thùc sù ®−îc øng dông trong ch−¬ng tr×nh chän 2
gièng vËt nu«i ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, mang l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n nhiÒu so víi ph−¬ng ph¸p chØ sè chän läc kinh ®iÓn. Cho tíi nay, hÇu nh− toµn bé c¸c thµnh tùu cña chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i mµ ngµnh s¶n xuÊt ch¨n nu«i ®−îc thõa h−ëng ®Òu lµ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu øng dông dùa trªn c¬ së di truyÒn häc sè l−îng. Tuy nhiªn, mét xu h−íng thø hai nh»m ph¸t triÓn vµ øng dông di truyÒn häc ph©n tö trong chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i còng ®ang ph¸t triÓn m¹nh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Nh− chóng ta ®· biÕt, tiÕp sau c¸c ®Þnh luËt di truyÒn c¬ b¶n cña Mendel, c¸c lý thuyÕt vÒ nhiÔm s¾c thÓ cña Morgan (1910), lý thuyÕt vÒ mèi quan hÖ gi÷a gen vµ enzym cña Beadle vµ Tatum (1941), c¸c ph¸t hiÖn c¬ së vËt chÊt cña di truyÒn lµ ADN cña Avery (1944), ph¸t hiÖn cÊu tróc vßng xo¾n ADN cña Watson vµ Crick (1953), ph¸t hiÖn m· di truyÒn cña Niremberg (1968), cã thÓ nãi r»ng n¨m 1970 víi c¸c ph¸t hiÖn vÒ enzym giíi h¹n ®· më ®Çu cho thêi kú c«ng nghÖ gen. Trong thËp kû 80, ng−êi ta ®· cho ra ®êi ®−îc nh÷ng vËt nu«i ®Çu tiªn lµ s¶n phÈm cña c«ng nghÖ cÊy ghÐp gen. Sù kiÖn nh©n b¶n thµnh c«ng cõu Dolly (2/1997), sau ®ã lµ 5 con lîn con cã gen α 1-3 transferase kh«ng ho¹t ®éng (3/2000) lµ nh÷ng ®ãng gãp quan träng cña di truyÒn häc ph©n tö cho khoa häc chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. MÆc dï, di truyÒn häc ph©n tö ®ang lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu cã tÝnh thêi sù, liªn tiÕp gÆt h¸i ®−îc nh÷ng thµnh c«ng, trong ®ã cã nh÷ng thµnh tùu lµm söng sèt c¶ nh©n lo¹i, nh−ng cho tíi nay ph¹m vi øng dông cña c¸c thµnh c«ng nµy trong chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i cßn ë møc ®é rÊt h¹n chÕ vµ ng−êi ta vÉn cßn ®ang nghi ngê vÒ nh÷ng hiÓm ho¹ mµ di truyÒn häc ph©n tö cã thÓ g©y ra cho loµi ng−êi. LÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i ®−îc tãm t¾t trong s¬ ®å sau (h×nh 1.1). 2. Chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i ë n−íc ta Theo sè liÖu thèng kª 1/10/1998, c¶ n−íc ta cã 2.951.000 tr©u, 3.984.000 bß, 18.132.000 lîn, 123.000 ngùa, 514.000 dª, trªn 200 triÖu gia cÇm c¸c lo¹i. C¸c gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng chñ yÕu bao gåm: tr©u ViÖt Nam, bß vµng, lîn Mãng C¸i, Ø (sè l−îng hiÖn nay cßn rÊt Ýt), c¸c nhãm lîn ®en ë vïng nói c¸c tØnh phÝa B¾c; ngùa ViÖt Nam, dª Cá, dª nói (ë c¸c tØnh miÒn nói gi¸p Trung Quèc); gµ Ri, Hå (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh), §«ng T¶o (Kho¸i Ch©u, H−ng Yªn), MÝa (Phóc Thä, Hµ T©y); vÞt Cá, BÇu (Chî Bê, Hoµ B×nh); ngan tr¾ng, ngan loang; ngçng Sen (ngçng Cá). C¸c gièng ®Þa ph−¬ng trªn ®· ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi trong hoµn c¶nh c¸c nÒn s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a trång trät vµ ch¨n nu«i víi c¸c tËp qu¸n canh t¸c kh¸c nhau cña c¸c vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp kh¸c nhau. §Æc ®iÓm chung cña c¸c gièng ®Þa ph−¬ng lµ cã h−íng s¶n xuÊt kiªm dông (cho 2 lo¹i s¶n phÈm ch¨n nu«i trë lªn), tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt thÊp, phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ch¨n nu«i tËn dông ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn còng nh− s¶n phÈm phô cu¶ c©y trång, thÝch øng víi m«i tr−êng khÝ hËu nãng Èm. §Ó n©ng cao n¨ng suÊt ch¨n nu«i, ngay tõ thêi Ph¸p thuéc còng nh− sau nµy, mét sè gièng vËt nu«i n−íc ngoµi ®· ®−îc nhËp vµo n−íc ta, qu¸ tr×nh lai t¹o gi÷a c¸c gièng nhËp néi víi c¸c gièng ®Þa ph−¬ng còng nh− nu«i thÝch nghi chóng ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng nhãm vËt nu«i cã c¸c ®Æc tr−ng riªng biÖt mµ hiÖn t¹i chóng ta coi ®ã lµ nh÷ng gièng vËt nu«i cña n−íc ta. Ch¼ng h¹n: bß Lai Sind (s¶n phÈm lai chñ yÕu gi÷a bß vµng ViÖt Nam vµ bß Sindhi), lîn Thuéc Nhiªu (s¶n phÈm lai gi÷a lîn ®Þa ph−¬ng Nam bé, lîn H¶i Nam - Trung Quèc, lîn Craonaire - Ph¸p víi lîn Yorkshire), lîn Ba Xuyªn (s¶n phÈm lai gi÷a lîn ®Þa ph−¬ng Nam bé, lîn H¶i Nam - Trung Quèc, lîn Craonaire - Ph¸p víi lîn Berkshire)... hoÆc dª B¸ch Th¶o (mét gièng dª nu«i lÊy s÷a). C¸c gièng n−íc ngoµi ®· ®−îc nhËp vµo n−íc ta chñ yÕu bao gåm: - Tr©u: Murrah ®−îc nhËp tõ Ên §é, Pakistan. 3
Khëi ®Çu cña nghÒ ch¨n nu«i vµi ngh×n n¨m tr−íc c«ng nguyªn C¸c c«ng tr×nh cña BAKEWELL Sæ ghi chÐp ®Çu tiªn vÒ 1800 gièng ngùa, cõu ë Anh Ph¸t triÓn c¸c sæ ghi chÐp vÒ gièng vµ t¹o c¸c gièng vËt nu«i 1865 Ph¸t hiÖn c¸c quy luËt di truyÒn cña MENDEL NghiÖp ®oµn ®Çu tiªn vÒ kiÓm tra s÷a ë §an M¹ch 1900 T¸i ph¸t hiÖn c¸c ®Þnh luËt Mendel cña DE VRIES, CORRENS vµ TSCHERMAK KiÓm tra n¨ng suÊt lîn ë §an M¹ch øng dông c¸c ®Þnh luËt Mendel trªn §Þnh luËt Hardy-Weinberg vËt nu«i khëi ®Çu cña di truyÒn quÇn thÓ 1910 Lý thuyÕt vÒ nhiÔm s¾c thÓ cña MORGAN øng dông réng r·i thô tinh 1930 nh©n t¹o cho bß, cõu ë Nga LUSH vµ c¸c khëi ®Çu vÒ di truyÒn sè l−îng vµ c¸c ch−¬ng tr×nh chän läc vËt nu«i 1940 Lý thuyÕt 1 gen 1 enzym cña Lý thuyÕt vÒ chØ sè chän läc BEADLE vµ TATUM ë vËt nu«i cña HAZEL Lý thuyÕt vÒ BLUP cña HENDERSON Ph¸t hiÖn cña AVERY: ADN lµ nguyªn liÖu di truyÒn §«ng l¹nh tinh dÞch bß 1950 ë Anh Ph¸t hiÖn cña WATSON vµ CRICK vÒ vßng xo¾n ADN FALCONER vµ lý thuyÕt 1960 vÒ di truyÒn sè l−îng øng dông réng r·i chØ sè NIREMBERG ph¸t hiÖn m· di truyÒn läc trong c¸c ch−¬ng tr×nh gièng 1970 Khëi ®Çu cña c«ng nghÖ gen Ph¸t hiÖn c¸c enzym giíi h¹n BLUP b¾t ®Çu ®−îc øng dông trong chän gièng 1980 BLUP ®−îc sö dông C«ng nghÖ cÊy ghÐp gen cho ra ®êi réng r·i trong c¸c ch−¬ng tr×nh vËt nu«i ®Çu tiªn chän gièng vËt nu«i 1990 Cõu Dolly, nh©n b¶n vËt nu«i ®Çu tiªn H×nh 1.1. LÞch sö ph¸t triÓn cña chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i 4
- Bß: Bß s÷a Lang tr¾ng ®en B¾c Kinh ®−îc nhËp tõ Trung Quèc vµo nh÷ng n¨m 1960, bß Holstein Friesian ®−îc nhËp tõ Cu Ba vµo nh÷ng n¨m 1970. Bß kiªm dông thÞt-s÷a Sindhi, Sahiwal ®−îc nhËp tõ Pakistan. - Ngùa: Cabadin ®−îc nhËp tõ Liªn X« cò. - Dª: Barbari ®−îc nhËp tõ Ên §é. - Lîn: C¸c gièng Berkshire, Cornwall, Edel ®−îc nhËp vµo nh÷ng n¨m 1960-1970, hiÖn nay hÇu nh− kh«ng cßn gièng thuÇn n÷a. C¸c gièng hiÖn ®ang phæ biÕn lµ Yorkshire, Landrace, Duroc. - Gµ: RÊt nhiÒu gièng gµ nu«i theo ph−¬ng thøc c«ng nghiÖp nh− c¸c dßng gµ thÞt Plymouth (nhËp tõ Cu Ba vµo nh÷ng n¨m 1970, hiÖn kh«ng cßn n÷a), c¸c dßng gµ thÞt nhËp tõ Cu Ba nh− Hybro (bao gåm V1, V3, V5 vµ A), BE88 (bao gåm B1, E1, B4 vµ E3), c¸c gièng thÞt cña Mü nh− AA (Arbor Acress), Avian, Coob Habbard, hoÆc Isa Vedette (cña Ph¸p), Ross 208 (cña Anh), Lohmann (cña §øc); c¸c gièng gµ h−íng trøng nh− Leghorn (dßng BVX vµ BVY nhËp tõ Cu Ba), c¸c gièng Goldline-54, Hisex Brown cña Hµ Lan, Brown-Nick, High line cña Mü, Iza Brown cña Ph¸p vµ Babcock B-380 cña Anh. GÇn ®©y, chóng ta nhËp mét sè gièng gµ nu«i theo ph−¬ng thøc b¸n c«ng nghiÖp (th¶ v−ên) nh−: Tam Hoµng, L−¬ng Ph−îng (Trung Quèc), Sasso (Ph¸p), Kabir (Israen). - VÞt: VÞt B¾c Kinh ®−îc nhËp tõ nh÷ng n¨m 1960. C¸c gièng vÞt ngo¹i phæ biÕn hiÖn nay lµ gièng vÞt siªu thÞt CV Super M (Cherry Valley Super Meat) nhËp tõ Anh, vÞt trøng Khaki Campbell nhËp tõ Ên §é. - Ngan: HiÖn cã 2 dßng ngan Ph¸p lµ R31 (mµu x¸m ®en) vµ R51 (mµu tr¾ng tuyÒn). - Ngçng: Ngoµi ngçng S− Tö nhËp tõ Trung Quèc vµo nh÷ng n¨m 1960, gÇn ®©y chóng ta ®· nhËp ngçng Rheinan tõ §øc vµ ngçng Italia. C¸c gièng ngo¹i nhËp vµo n−íc ta hoÆc ®−îc nu«i thuÇn chñng ®Ó t¹o s¶n phÈm ch¨n nu«i (chñ yÕu ë gia cÇm), hoÆc ®−îc lai víi c¸c gièng trong n−íc. Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®−îc trong lai gièng lîn, bß, gia cÇm ®· lµm ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm, t¨ng n¨ng suÊt, c¶i tiÕn chÊt l−îng gãp phÇn ®¸p øng nhu cÇu ngµy mét t¨ng vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng s¶n phÈm ch¨n nu«i theo víi nhÞp ®é gia t¨ng d©n sè còng nh− tèc ®é t¨ng tr−ëng cña nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc vµ c¶i thiÖn ®êi sèng cña nh©n d©n. Mét vµi n¨m gÇn ®©y, tiÕp sau sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghiÖp thøc ¨n gia sóc, mét sè doanh nghiÖp t− nh©n, c«ng ty liªn doanh hoÆc 100% vèn n−íc ngoµi ®· b¾t ®Çu ®Çu t− vµo kh©u s¶n xuÊt con gièng. Nhµ n−íc còng tiÕp tôc thùc thi mét sè chÝnh s¸ch hç trî cho viÖc s¶n xuÊt gièng vËt nu«i. Mét sè kü thuËt tiªn tiÕn trong di truyÒn chän gièng vËt nu«i nh− cÊy truyÒn ph«i, øng dông c¸c phÇn mÒm m¸y tÝnh trong chän läc gia sóc gièng... ®ang ®−îc ¸p dông trong nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt ë n−íc ta. V× vËy, ®Ó t¨ng c−êng hiÖu qu¶ øng dông c¸c tiÕn bé kü thuËt trong kh©u chän läc nh©n gièng vËt nu«i, viÖc trang bÞ c¸c hiÓu biÕt khoa häc còng nh− nh÷ng øng dông vµo thùc tiÔn chän läc nh©n gièng vËt nu«i n−íc ta lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu cÇn thiÕt ®èi víi nh÷ng ng−êi lµm c¸c nhiÖm vô cã liªn quan ®Õn s¶n xuÊt ch¨n nu«i. 5
Môc lôc Trang PhÇn lý thuyÕt Bµi më ®Çu 2 1. LÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc vÒ chän läc, nh©n gièng vËt nu«i 2. Chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i ë n−íc ta 2 Ch−¬ng I: Mét sè kh¸i niÖm chung vÒ gièng vËt nu«i 1.1. Nguån gèc vµ sù thuÇn ho¸ vËt nu«i 9 1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i 10 1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i 11 Ch−¬ng II: Theo dâi, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng cña vËt nu«i 2.1. §¸nh gi¸ ngo¹i h×nh 13 2.2. §¸nh gi¸ sinh tr−ëng 14 2.3. §¸nh gi¸ n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm 16 2.4. TÝnh tr¹ng sè l−îng 19 Ch−¬ng III: Quan hÖ hä hµng - C¸c tham sè di truyÒn 3.1. HÖ phæ 24 3.2. Quan hÖ di truyÒn céng gép 25 3.3. HÖ sè cËn huyÕt 26 3.4. C¸ch tÝnh to¸n quan hÖ di truyÒn céng gép vµ hÖ sè cËn huyÕt 26 3.5. C¸c tham sè di truyÒn 29 Ch−¬ng IV. HiÖu qu¶ chän läc 4.1. Kh¸i niÖm 33 4.2. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc 33 Ch−¬ng V. ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng cña vËt nu«i 5.1. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ trÞ gièng 38 5.2. §é chÝnh x¸c cña c¸c −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng 39 5.3. ChØ sè chän läc 39 5.4. ¦íc tÝnh gi¸ trÞ gièng b»ng ph−¬ng ph¸p BLUP 50 Ch−¬ng VI: Chän läc vËt nu«i 6.1. Kh¸i niÖm vÒ chän läc 56 6.2. Chän läc vËt nu«i lµm gièng 56 6.3. Lo¹i th¶i 60 Ch−¬ng VII: Nh©n gièng vËt nu«i 7.1. Nh©n gièng thuÇn chñng 61 7.2. Lai gièng 63 7.3. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i 73 PhÇn thùc tËp Bµi 1: C¸c gièng vËt nu«i, gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh ®o c¸c chiÒu ®o trªn c¬ thÓ vËt nu«i 74 Bµi 2: HÖ phæ, tÝnh to¸n quan hÖ di truyÒn céng gép, hÖ sè cËn huyÕt 74 Bµi 3: TÝnh to¸n, m« t¶ c¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vËt nu«i 75 Bµi 4: Dù tÝnh hiÖu qu¶ chän läc, −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng vµ ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c cña −íc tÝnh gi¸ trÞ gièng 76 Bµi 5: Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt cña vËt nu«i 77 PhÇn phô lôc 1. Tiªu chuÈn nhµ n−íc - Lîn gièng. Ph−¬ng ph¸p gi¸m ®Þnh (TCVN 1280-81) 78 2. VÞ trÝ c¸c chiÒu ®o c¬ b¶n cña tr©u bß 80 3. Tiªu chuÈn ViÖt Nam - Lîn gièng. Quy tr×nh mæ kh¶o s¸t phÈm chÊt thÞt nu«i bÐo 81 1
Ch−¬ng I: mét sè Kh¸i niÖm chung vÒ gièng vËt nu«i 1.1. Nguån gèc vµ sù thuÇn ho¸ vËt nu«i Kh¸i niÖm vËt nu«i ®Ò cËp ë ®©y ®−îc giíi h¹n trong ph¹m vi c¸c ®éng vËt ®· ®−îc thuÇn ho¸ vµ ch¨n nu«i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp. Chóng ta còng chØ xem xÐt 2 nhãm vËt nu«i chñ yÕu lµ gia sóc vµ gia cÇm. C¸c vËt nu«i ngµy nay ®Òu cã nguån gèc tõ c¸c ®éng vËt hoang d·. Qu¸ tr×nh biÕn c¸c ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸, qu¸ tr×nh nµy ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi. C¸c vËt nu«i ®−îc xuÊt hiÖn sau sù h×nh thµnh loµi ng−êi, thuÇn ho¸ vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña sù lao ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi. Chóng ta cÇn ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a vËt nu«i vµ vËt hoang d·. Theo Isaac (1970), nh÷ng ®éng vËt ®−îc gäi lµ vËt nu«i khi chóng cã ®ñ 5 ®iÒu kiÖn sau ®©y: 1/ Cã gi¸ trÞ kinh tÕ nhÊt ®Þnh, ®−îc con ng−êi nu«i víi môc ®Ých râ rµng; 2/ Trong ph¹m vi kiÓm so¸t cña con ng−êi; 3/ Kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi; 4/ TËp tÝnh ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·; 5/ H×nh th¸i ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·. NhiÒu tµi liÖu cho r»ng thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ch¨n th¶, ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi ë nh÷ng vïng cã c¸c b·i ch¨n th¶ lín. Ng−êi ta cho r»ng, c¸c qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i ®· diÔn ra chñ yÕu t¹i 4 l−u vùc s«ng bao gåm L−ìng Hµ (Tigre vµ Euphrate), Nil, Indus vµ Hoµng Hµ, ®©y còng chÝnh lµ 4 c¸i n«i cña nÒn v¨n minh cæ x−a (b¸n ®¶o Arap, Ai CËp, Ên §é vµ Trung Quèc). Cã thÓ thÊy qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ g¾n liÒn víi lÞch sö loµi ng−êi qua viÖc liÖt kª c¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ sau: N¨m (tr−íc CN) C¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc 2.000.000 Ph¸t hiÖn thÊy dÊu tÝch cña loµi ng−êi cæ x−a nhÊt ë thung lòng Omo 500.000 Ph¸t hiÖn thÊy dÊu tÝch sö dông löa ®Çu tiªn cña con ng−êi 300.000 Ph¸t hiÖn thÊy di tÝch cña ng−êi cæ Homo Sapiens 25.000 DÊu vÕt nghÖ thuËt kh¾c ho¹ nh÷ng con thó trong hang ®¸ 8.000 Thêi kú thuÇn ho¸ vËt nu«i 5.000 V¨n minh L−ìng Hµ 4.000 V¨n minh Ai CËp Cho tíi nay, cã nhiÒu ý kiÕn cho r»ng, chã lµ vËt nu«i ®−îc con ng−êi thuÇn ho¸ ®Çu tiªn. C¸c b»ng chøng kh¶o cæ häc ph¸t hiÖn nh÷ng dÊu vÕt c¸c loµi vËt nu«i ®Çu tiªn nh− sau: N¨m (tr−íc CN) Vïng L−ìng Hµ Hy L¹p Trung ¢u Ucraina 12.000 Chã 10.000 Chã 9.000 Cõu 8.000 Lîn 7.500 Dª Chã 7.000 Lîn 6.500 Bß Lîn 6.000 Dª 3.500 Ngùa 9
1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i 1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i trong ch¨n nu«i kh¸c víi kh¸i niÖm vÒ gièng trong ph©n lo¹i sinh vËt häc. Trong ph©n lo¹i sinh vËt häc, gièng lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i trªn loµi, mét gièng gåm nhiÒu loµi kh¸c nhau. NÕu sö dông thang ph©n lo¹i sinh vËt häc th× gièng vËt nu«i thuéc ®¬n vÞ ph©n lo¹i d−íi cña loµi. Cã nhiÒu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i kh¸c nhau dùa trªn c¸c quan ®iÓm ph©n tÝch so s¸nh kh¸c nhau. HiÖn t¹i, chóng ta th−êng hiÓu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i nh− sau: Gièng vËt nu«i lµ mét tËp hîp c¸c vËt nu«i cã chung mét nguån gèc, ®−îc h×nh thµnh do qu¸ tr×nh chän läc vµ nh©n gièng cña con ng−êi. C¸c vËt nu«i trong cïng mét gièng cã c¸c ®Æc ®iÓm vÒ ngo¹i h×nh, sinh lý, sinh ho¸, lîi Ých kinh tÕ gièng nhau, c¸c ®Æc ®iÓm nµy di truyÒn ®−îc cho ®êi sau. Trong thùc tÕ, mét nhãm vËt nu«i ®−îc coi lµ mét gièng cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: - Cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh râ rµng; - Cã mét sè l−îng nhÊt ®Þnh: Sè l−îng ®ùc c¸i sinh s¶n kho¶ng vµi tr¨m con ®èi víi tr©u, bß, ngùa; vµi ngh×n con ®èi víi lîn; vµi chôc ngh×n con ®èi víi gµ, vÞt; - Cã c¸c ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña gièng, c¸c ®Æc ®iÓm nµy kh¸c biÖt víi c¸c gièng kh¸c vµ ®−îc di truyÒn mét c¸ch t−¬ng ®èi æn ®Þnh cho ®êi sau; - §−îc Héi ®ång gièng vËt nu«i quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng. C¸c gièng vËt nu«i hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i n−íc ta gåm c¸c gièng trong n−íc ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi vµ c¸c gièng ngo¹i ®−îc nhËp vµo n−íc ta. Ch¼ng h¹n, tr©u ViÖt Nam, bß vµng, lîn Mãng C¸i, gµ Ri, vÞt Cá lµ c¸c gièng trong n−íc; tr©u Murrah, bß Holstein Friesian, lîn Yorkshire, gµ Tam Hoµng, vÞt CV Super Meat lµ c¸c gièng nhËp néi. Trong nh÷ng n¨m 1970-1980, lîn §B-I - s¶n phÈm cña mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¹o gièng míi - ®· ®−îc Héi ®ång gièng quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng, nh−ng hiÖn nay gièng nµy hÇu nh− kh«ng cßn tån t¹i trong s¶n xuÊt n÷a. Mét sè gièng vËt nu«i cã thÓ cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh kh«ng thËt râ rµng, nh−ng vÉn ®−îc c«ng nhËn lµ mét gièng. Ch¼ng h¹n, cho tíi nay ng−êi ta chØ biÕt ®−îc r»ng bß Lai Sind lµ kÕt qu¶ lai gi÷a bß vµng ViÖt Nam víi mét vµi gièng bß nh− Red Sindhi, Ongon do ng−êi Ph¸p nhËp vµo n−íc ta tõ ®Çu thÕ kû 19, nh−ng bß Lai Sind vÉn ®−îc coi lµ mét gièng. CÇn l−u ý lµ c¸c nhãm con lai, ch¼ng h¹n lîn lai F1 gi÷a 2 gièng Mãng C¸i vµ Yorkshire tuy cã nguån gèc, ®Æc ®iÓm ngo¹i h×nh, sinh lý, sinh ho¸, lîi Ých kinh tÕ râ rµng, chóng còng cã mét sè l−îng rÊt lín, song kh«ng thÓ coi ®ã lµ mét gièng v× c¸c ®Æc ®iÓm cña chóng kh«ng ®−îc truyÒn ®¹t mét c¸ch ®©ú ®ñ cho ®êi sau. 1.2.2. Kh¸i niÖm vÒ dßng Dßng lµ mét nhãm vËt nu«i trong mét gièng. Mét gièng cã thÓ vµi dßng (kho¶ng 2 - 5 dßng). C¸c vËt nu«i trong cïng mét dßng, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña gièng cßn cã mét vµi ®Æc ®iÓm riªng cña dßng, ®©y lµ c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cho dßng. Ch¼ng h¹n, hai dßng V1 vµ V3 gièng vÞt siªu thÞt CV Super Meat ®· ®−îc nhËp vµo n−íc ta, dßng V1 lµ dßng trèng cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh, khèi l−îng c¬ thÓ lín, dßng V3 lµ dßng m¸i cã khèi l−îng nhá h¬n, tèc ®é sinh tr−ëng chËm h¬n, nh−ng l¹i cho n¨ng suÊt trøng vµ c¸c tû lÖ liªn quan tíi Êp në cao h¬n. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ ng−êi ta cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ dßng. C¸c quan niÖm chñ yÕu bao gåm: - Nhãm huyÕt thèng: Lµ nhãm vËt nu«i cã nguån gèc tõ mét con vËt tæ tiªn. Con vËt tæ tiªn th−êng lµ con vËt cã ®Æc ®iÓm næi bËt ®−îc ng−êi ch¨n nu«i −a chuéng. C¸c vËt nu«i trong mét nhãm huyÕt thèng ®Òu cã quan hÖ hä hµng víi nhau vµ mang ®−îc phÇn nµo dÊu vÕt ®Æc tr−ng cña con vËt tæ. Tuy nhiªn, do kh«ng cã chñ ®Þnh ghÐp phèi, chän läc râ rµng nªn 10
nhãm huyÕt thèng th−êng chØ cã mét sè l−îng vËt nu«i nhÊt ®Þnh, chóng kh«ng cã c¸c ®Æc tr−ng râ nÐt vÒ tÝnh n¨ng s¶n xuÊt mµ th«ng th−êng chØ cã mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng, mµu s¾c ®Æc tr−ng. - Nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng: C¸c vËt nu«i cïng mét gièng nh−ng ®−îc nu«i ë c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau, mçi n¬i l¹i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh, do vËy h×nh thµnh nªn c¸c nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng mang nh÷ng ®Æc tr−ng riªng biÖt nhÊt ®Þnh. - Dßng cËn huyÕt: Còng gièng nh− nhãm huyÕt thèng, dßng cËn huyÕt bao gåm c¸c vËt nu«i cã nguån gèc tõ mét con vËt tæ tiªn. Con vËt tæ tiªn nµy th−êng lµ con ®ùc vµ ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. §ùc ®Çu dßng lµ con ®ùc xuÊt s¾c, cã thµnh tÝch næi bËt vÒ mét vµi ®Æc ®iÓm nµo ®ã mµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ë c¸c thÕ hÖ sau. §Ó t¹o nªn dßng cËn huyÕt, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p nh©n gièng cËn huyÕt trong ®ã c¸c thÕ hÖ sau ®Òu thuéc huyÕt thèng cña ®ùc ®Çu dßng nµy. 1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i Dùa vµo c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, ng−êi ta ph©n chia c¸c gièng vËt nu«i thµnh c¸c nhãm nhÊt ®Þnh: 1/ C¨n cø vµo møc ®é tiÕn ho¸ cña gièng, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 3 nhãm sau: - Gièng nguyªn thuû: Lµ c¸c gièng vËt nu«i míi ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ thó hoang. C¸c vËt nu«i thuéc nhãm gièng nµy th−êng cã tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt thÊp, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc muén, ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng chóng ë møc ®é ®¬n gi¶n. Mét sè gièng gia sóc hiÖn nu«i ë c¸c tØnh miÒn nói n−íc ta thuéc nhãm gièng nµy: lîn MÑo (NghÖ An), lîn Sãc (vïng T©y Nguyªn), dª Cá... - Gièng qu¸ ®é: Lµ c¸c gièng vËt nu«i nguyªn thuû ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän läc trong mèi quan hÖ t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Do vËy, so víi nhãm gièng nguyªn thuû, c¸c gièng qu¸ ®é ®−îc c¶i tiÕn h¬n vÒ tÇm vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc. Tuy nhiªn chóng còng ®ßi hái ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. Lîn Mãng C¸i, vÞt Cá, vÞt BÇu... cña n−íc ta thuéc nhãm gièng nµy. - Gièng g©y thµnh: VÒ thêi gian, chóng lµ nhãm gièng ®−îc h×nh thµnh sau cïng do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp víi chän läc vµ nu«i d−ìng ch¨m sãc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp. VËt nu«i trong nhãm gièng nµy cã h−íng s¶n xuÊt chuyªn dông hoÆc kiªm dông. So víi hai nhãm gièng trªn, chóng cã tÇm vãc lín h¬n, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc sím h¬n, song chóng còng ®ßi hái nh÷ng ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. C¸c gièng gia sóc gia cÇm ®−îc nhËp vµo n−íc ta trong thêi gian gÇn ®©y phÇn lín ®Òu thuéc nhãm gièng g©y thµnh: lîn Yorkshire, Landrace, bß Holstein Friesian, Santa Gestrudis, gµ Leghorn, BE, vÞt Khaki Campbell, CV... 2/ C¨n cø vµo h−íng s¶n xuÊt, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 2 nhãm sau: - Gièng chuyªn dông: Lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n, bß cã c¸c gièng chuyªn cho s÷a nh− Holstein Friesian, chuyªn cho thÞt nh− Blanc Bleu Belge (viÕt t¾t lµ BBB)...; gµ cã gièng chuyªn cho trøng nh− Leghorn, chuyªn cho thÞt nh− Cornish; ngùa cã gièng chuyªn ®Ó c−ìi, chuyªn ®Ó cµy kÐo; vÞt cã gièng chuyªn cho trøng nh− Khaki Campbell, chuyªn cho thÞt nh− CV Super Meat, lîn cã gièng chuyªn cho n¹c nh− PiÐtrain, Landrace... - Gièng kiªm dông: Lµ nh÷ng gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n phÈm, n¨ng suÊt tõng lo¹i s¶n phÈm cña c¸c gièng nµy th−êng thÊp h¬n so víi c¸c gièng chuyªn dông. 11
Ch¼ng h¹n, gièng bß kiªm dông s÷a-thÞt nh− bß n©u Thuþ SÜ (Brown Suiss), gièng lîn kiªm dông thÞt-mì nh− lîn Cornwall; gièng gµ kiªm dông trøng-thÞt Rhode Island... CÇn chó ý lµ c¸c gièng vËt nu«i b¶n ®Þa th−êng ®−îc sö dông theo nhiÒu h−íng s¶n xuÊt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n bß vµng, tr©u ViÖt Nam ®−îc nu«i víi nhiÒu môc ®Ých: cµy kÐo, lÊy thÞt, lÊy ph©n. Do ®iÒu kiÖn kü thuËt hiÖn t¹i ch−a thùc hiÖn ®−îc ®iÒu khiÓn sinh s¶n giíi tÝnh theo ý muèn, cho nªn trong s¶n xuÊt th−¬ng phÈm mét sè gièng chuyªn dông nh− gµ h−íng trøng (ch¼ng h¹n gµ Leghorn), ng−êi ta ph¶i lo¹i th¶i toµn bé gµ trèng ngay tõ lóc 1 ngµy tuæi; hoÆc ®èi víi bß chuyªn s÷a Holstein, bß c¸i sinh ra lu«n cã gi¸ trÞ cao h¬n bß ®ùc. §©y còng lµ mét trong c¸c h¹n chÕ cña c¸c gièng chuyªn dông. 3/ C¨n cø vµo nguån gèc, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc chia lµm 2 nhãm sau: - Gièng ®Þa ph−¬ng: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph−¬ng, ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi, tù nhiªn cña ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lîn Mãng C¸i, bß vµng, vÞt Cá lµ c¸c gièng ®Þa ph−¬ng cña n−íc ta. C¸c gièng ®Þa ph−¬ng cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi ®iÒu kiÖn vµ tËp qu¸n ch¨n nu«i cña ®Þa ph−¬ng, søc chèng bÖnh tèt, song n¨ng suÊt th−êng bÞ h¹n chÕ. - Gièng nhËp: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n−íc kh¸c. C¸c gièng nhËp néi th−êng lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao hoÆc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt næi bËt so víi gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n lîn Yorkshire, bß Holstein, vÞt Khaki Campbell lµ c¸c gièng nhËp néi. Tuy nhiªn, do nguån gèc xuÊt ph¸t ë vïng cã ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c biÖt víi n¬i nhËp vµo nu«i, c¸c gièng nhËp ph¶i thÝch øng víi ®iÒu kiÖn sèng míi. §iÒu nµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng thÝch nghi cña gièng nhËp, vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ con ng−êi t¹o ra nh»m gióp chóng dÔ thÝch øng ®−îc víi ®iÒu kiÖn sèng ë n¬i ë míi. 12
Ch−¬ng II: theo dâi, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng cña vËt nu«i C¸c tÝnh tr¹ng (cßn gäi lµ chØ tiªu, ®Æc ®iÓm) vÒ ngo¹i h×nh, sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm ch¨n nu«i ®−îc sö dông ®Ó m« t¶, ®¸nh gi¸ mét gièng vËt nu«i còng nh− tõng c¸ thÓ vËt nu«i. C¸c tÝnh tr¹ng nµy th−êng lµ nh÷ng tiªu chuÈn chän läc vËt nu«i, gi÷ chóng lµm gièng nh»m t¹o ra ®êi sau phï hîp víi mong muèn cña ng−êi ch¨n nu«i. Ng−êi ta cã thÓ quan s¸t ®Ó m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng ngo¹i h×nh, song ®èi víi c¸c tÝnh tr¹ng sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm, ng−êi ta chØ cã thÓ m« t¶ ®¸nh gi¸ chóng b»ng c¸c phÐp ®o. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ tuyÖt ®¹i bé phËn c¸c tÝnh tr¹ng sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng vËt nu«i ®Òu lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. 2.1. §¸nh gi¸ ngo¹i h×nh Ngo¹i h×nh cña mét vËt nu«i lµ h×nh d¸ng bªn ngoµi cña con vËt. Tuy nhiªn, trªn nh÷ng khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh, ngo¹i h×nh ph¶n ¶nh ®−îc cÊu t¹o cña c¸c bé phËn cÊu thµnh c¬ thÓ, t×nh tr¹ng søc khoÎ còng nh− n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Ch¼ng h¹n, c¨n cø vµo h×nh d¸ng cña mét con tr©u cÇy, nÕu thÊy nã to lín, v¹m vì, g©n guèc cã thÓ dù ®o¸n nã cã kh¶ n¨ng cÇy kÐo tèt; quan s¸t mét con bß c¸i s÷a, nÕu thÊy nã cã bÇu vó lín, tÜnh m¹ch vó to vµ næi râ cã thÓ dù ®o¸n nã cho n¨ng suÊt s÷a cao... §Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh vËt nu«i, ng−êi ta dïng m¾t ®Ó quan s¸t vµ dïng tay ®Ó sê n¾n, dïng th−íc ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o nhÊt ®Þnh. Cã thÓ sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh sau ®©y: - Quan s¸t tõng bé phËn vµ tæng thÓ con vËt, ph©n lo¹i ngo¹i h×nh con vËt theo c¸c møc kh¸c nhau tuú thuéc vµo kinh nghiÖm cña ng−êi ®¸nh gi¸. - Dïng th−íc ®o ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt, m« t¶ nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu vÒ ngo¹i h×nh th«ng qua sè liÖu c¸c chiÒu ®o nµy. Sè l−îng c¸c chiÒu ®o tuú thuéc vµo tÇm quan träng cña c¸c bé phËn c¬ thÓ ®èi víi môc ®Ých chän läc vµ nh©n gièng. Ch¼ng h¹n, ®Ó chän läc ngo¹i h×nh ngùa ®ua ng−êi ta ph¶i sö dông rÊt nhiÒu chiÒu ®o kh¸c nhau, nh−ng ®Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn n¸i ng−êi ta chØ cÇn xem xÐt mét vµi chiÒu ®o c¬ b¶n. Trong tiªu chuÈn chän läc gia sóc cña n−íc ta hiÖn nay, c¸c chiÒu ®o c¬ b¶n cña tr©u, bß, lîn bao gåm: + Cao vai (®èi víi tr©u bß cßn gäi lµ cao v©y): ChiÒu cao tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm sau cña u vai (®o b»ng th−íc gËy). + Vßng ngùc: Chu vi lång ngùc t¹i ®iÓm tiÕp gi¸p phÝa sau cña x−¬ng b¶ vai (®o b»ng th−íc d©y). + Dµi th©n chÐo (®èi víi tr©u bß): Kho¶ng c¸ch tõ phÝa tr−íc cña khíp b¶ vai-c¸nh tay ®Õn mám sau cña u x−¬ng ngåi (®o b»ng th−íc gËy). + Dµi th©n (®èi víi lîn): Kho¶ng c¸ch tõ ®iÓm gi÷a cña ®−êng nèi gi÷a 2 gèc tai tíi ®iÓm tiÕp gi¸p gi÷a vïng khum vµ vïng ®u«i (®o s¸t da, b»ng th−íc d©y). C¸c chiÒu ®o trªn cßn ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh khèi l−îng cña con vËt. Sau ®©y lµ mét vµi c«ng thøc −íc tÝnh khèi l−îng tr©u, bß, lîn: Khèi l−îng tr©u ViÖt Nam (kg) = 88,4 (Vßng ngùc)2 x Dµi th©n chÐo Khèi l−îng bß vµng (kg) = 89,8 (Vßng ngùc)2 x Dµi th©n chÐo Khèi l−îng lîn (kg) = [(Vßng ngùc)2x Dµi th©n]/14.400 Trong c¸c c«ng thøc trªn, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n chÐo cña tr©u bß lµ mÐt, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n cña lîn lµ cm. - Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i nhÊt lµ ®¸nh gi¸ b»ng cho ®iÓm. Nguyªn t¾c cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ h×nh dung ra mét con vËt mµ mçi bé phËn c¬ thÓ cña nã ®Òu cã mét ngo¹i h×nh ®Ñp nhÊt, ®Æc tr−ng cho gièng vËt nu«i mµ ng−êi ta mong muèn. Cã thÓ nãi ®ã lµ con vËt lý t−ëng cña mét gièng, c¸c bé phËn cña nã ®Òu ®¹t ®−îc ®iÓm tèi ®a trong thang ®iÓm ®¸nh gi¸. So s¸nh ngo¹i h×nh cña tõng bé phËn gi÷a con vËt cÇn ®¸nh gi¸ víi con vËt lý t−ëng ®Ó cho ®iÓm tõng bé phËn. §iÓm tæng hîp cña con vËt lµ tæng sè ®iÓm cña c¸c bé phËn. Trong mét sè tr−êng hîp, tuú tÝnh chÊt quan träng cña tõng bé phËn ®èi víi 13
h−íng chän läc, ng−êi ta cã thÓ nh©n ®iÓm ®· cho víi c¸c hÖ sè kh¸c nhau tr−íc khi céng ®iÓm chung. Cuèi cïng c¨n cø vµo tæng sè ®iÓm ngo¹i h×nh ®¹t ®−îc ®Ó ph©n lo¹i con vËt. Theo Tiªu chuÈn lîn gièng cña n−íc ta (TCVN.1280-81), viÖc ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p cho ®iÓm 6 bé phËn, nh©n hÖ sè kh¸c nhau víi tõng bé phËn råi c¨n cø vµo ®iÓm tæng sè ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh theo c¸c thang bËc: ®Æc cÊp, cÊp I, cÊp II, cÊp III vµ cÊp IV. HiÖn nay, trong tiªu chuÈn chän läc ngo¹i h×nh bß s÷a ë c¸c n−íc ch©u ¢u vµ Mü, ngoµi chiÒu cao c¬ thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng c¸ch ®o cao khum (kho¶ng c¸ch tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm cao nhÊt ë phÇn khum con vËt), ng−êi ta sö dông thang ®iÓm tõ 1 tíi 9 ®Ó cho ®iÓm 13 bé phËn kh¸c nhau (gäi lµ c¸c tÝnh tr¹ng tuyÕn tÝnh). §iÓm tæng céng cña con vËt còng lµ c¨n cø ®Ó ph©n ngo¹i h×nh thµnh 6 cÊp ®é kh¸c nhau. Trong ch¨n nu«i gµ c«ng nghiÖp, ®Ó chän läc gµ ®Î trøng khi b−íc vµo thêi kú chuÈn bÞ ®Î, ng−êi ta c¨n cø vµo khèi l−îng con vËt, ®é réng cña x−¬ng h¸ng..., møc ®é ph¸t triÓn vµ mµu s¾c cña mµo... ®Ó chän läc. 2.2. §¸nh gi¸ sinh tr−ëng Sinh tr−ëng lµ sù t¨ng thªm vÒ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña tõng bé phËn hay cña toµn c¬ thÓ con vËt. Thùc chÊt cña sinh tr−ëng chÝnh lµ sù t¨ng tr−ëng vµ ph©n chia cña c¸c tÕ bµo trong c¬ thÓ vËt nu«i. §Ó theo dâi c¸c chØ tiªu sinh tr−ëng cña vËt nu«i cÇn ®Þnh kú c©n, ®o, ®ong c¸c c¬ quan bé phËn hay toµn c¬ thÓ con vËt. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn c©n ®o, ®ong nµy phô thuéc vµo lo¹i vËt nu«i vµ môc ®Ých theo dâi ®¸nh gi¸. Ch¼ng h¹n: §èi víi lîn con, th−êng c©n khèi l−îng lóc s¬ sinh, 21 ngµy tuæi, cai s÷a mÑ. §èi víi lîn thÞt, th−êng c©n khèi l−îng khi b¾t ®Çu nu«i, kÕt thóc nu«i vµ ë tõng th¸ng nu«i. §Ó biÓu thÞ tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i, ng−êi ta th−êng sö dông 3 ®é sinh tr−ëng sau ®©y: 2.2.1. §é sinh tr−ëng tÝch luü §é sinh tr−ëng tÝch luü lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i c¸c thêi ®iÓm sinh tr−ëng, nghÜa lµ c¸c thêi ®iÓm thùc hiÖn c¸c phÐp ®o. 2.2.2. §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian. C«ng thøc tÝnh nh− sau: V2 − V1 A= t 2 − t1 trong ®ã, A: ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi V2, t2: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t2 V1, t1: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t1 Ch¼ng h¹n: Khèi l−îng 1 lîn thÞt lóc 5 vµ 6 th¸ng tuæi lÇn l−ît lµ 46 vµ 70 kg, ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ: A = (70 - 46)/(6-5) = 24 kg/th¸ng. NÕu gi÷a 2 th¸ng tuæi nµy cã sè ngµy lµ 30 th×: A = (70.000 - 46.000)/30 = 800 g/ngµy. 2.2.3. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi lµ phÇn khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i thêi ®iÓm sinh tr−ëng sau t¨ng lªn so víi thêi ®iÓm sinh tr−ëng tr−íc. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi th−êng ®−îc biÓu thÞ b»ng sè phÇn tr¨m, do ®ã c«ng thøc tÝnh nh− sau: 14
V2 − V1 R (%) = x100 (V2 + V1 ) / 2 trong ®ã, R(%): ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi (%) V2: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm sau V1: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm tr−íc Ch¼ng h¹n: Còng lîn thÞt trªn, ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ: R(%) = [(70 - 46)/(70 + 46)/2] x 100 = 41,38%. VÝ dô: C¸c sè liÖu theo dâi khèi l−îng gµ Ri qua c¸c tuÇn tuæi (®é sinh tr−ëng tÝch luü) vµ c¸c tÝnh to¸n ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi, ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi ®−îc nªu trong b¶ng sau: Ngµy 1 TuÇn 1 TuÇn 2 TuÇn 3 TuÇn 4 TuÇn 5 TuÇn 6 §é sinh tr−ëng tÝch luü (g) 27,4 42,6 75,4 124,0 171,3 248,5 327,5 §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi (g/n) 2,2 4,7 7,0 6,8 11,0 11,3 §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (%) 43,5 55,5 48,8 32,0 36,8 27,4 C¸c ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri nh− sau: 350.0 12.0 60.0 300.0 10.0 50.0 250.0 40.0 8.0 Khèi l−îng (g) 200.0 g/ngµy (%) 6.0 30.0 150.0 4.0 20.0 100.0 2.0 10.0 50.0 0.0 0.0 0.0 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 TuÇn tuæi TuÇn tuæi TuÇn tuæi §å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi §å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi §å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü H×nh 2.1. C¸c ®å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi Theo quy luËt chung, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü cã d¹ng ®−êng cong h×nh ch÷ S víi c¸c pha sinh tr−ëng chËm, sinh tr−ëng nhanh, sinh tr−ëng chËm vµ cuèi cïng lµ pha c©n b»ng. §å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh parabon víi pha sinh tr−ëng nhanh, ®¹t cùc ®¹i sau ®ã lµ pha sinh tr−ëng chËm. §å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh hyperbon: liªn tôc gi¶m dÇn theo løa tuæi. Cã thÓ so s¸nh ®−êng cong sinh tr−ëng thùc tÕ víi ®−êng cong sinh tr−ëng lý thuyÕt ®Ó ph©n tÝch, t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n ¶nh h−ëng cña c¸c sù sai kh¸c. Ch¼ng h¹n, trªn c¸c ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë 4 tuÇn tuæi, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi còng cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë tuÇn tuæi thø nhÊt. Cã thÓ cho r»ng, viÖc kh«ng cung cÊp ®ñ nhiÖt ®é cho gµ con khi míi në, còng nh− chÕ ®é dinh d−ìng cho gµ con kh«ng hîp lý ë 4 tuÇn tuæi lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng kh¸c th−êng nµy. Trong nghiªn cøu ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i hiÖn nay, ng−êi ta th−êng theo dâi sinh tr−ëng cña chóng ë c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau, sau ®ã tÝnh to¸n hµm sinh tr−ëng vµ ph©n 15
tÝch ®¸nh gi¸. Hµm sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®−îc sö dông lµ hµm c¬ sè e, c¸c tham sè quan träng lµ ®−êng tiÖm cËn sinh tr−ëng (chØ møc sinh tr−ëng tèi ®a mµ con vËt cã thÓ ®¹t ®−îc), ®iÓm uèn (ranh giíi gi÷a c¸c pha sinh tr−ëng nhanh vµ chËm). C¸c hµm sinh tr−ëng nµy rÊt quan träng ®èi víi viÖc dù ®o¸n tèc ®é sinh tr−ëng còng viÖc nh− khai th¸c tèt nhÊt tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. 2.3. §¸nh gi¸ n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm 2.3.1. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a §èi víi vËt nu«i lÊy s÷a, ng−êi ta theo dâi ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - S¶n l−îng s÷a trong 1 chu kú tiÕt s÷a: Lµ tæng l−îng s÷a v¾t ®−îc trong 10 th¸ng tiÕt s÷a (305 ngµy); - Tû lÖ mì s÷a: Lµ tû lÖ mì s÷a trung b×nh cña 1 kú tiÕt s÷a. §Þnh kú mçi th¸ng ph©n tÝch hµm l−îng mì s÷a 1 lÇn, c¨n cø vµo hµm l−îng mì s÷a ë c¸c kú ph©n tÝch vµ s¶n l−îng s÷a hµng th¸ng ®Ó tÝnh tû lÖ mì s÷a. - Tû lÖ protein s÷a: Lµ tû lÖ protein trung b×nh cña 1 kú tiÕt s÷a. C¸ch x¸c ®Þnh vµ tÝnh to¸n t−¬ng tù nh− ®èi víi tû lÖ mì s÷a. B¶ng 2.1. S¶n l−îng s÷a, tû lÖ mì s÷a, protein s÷a cña mét vµi gièng bß S¶n l−îng Tû lÖ Tû lÖ Nguån Lo¹i bß s÷a mì s÷a protein tµi liÖu (kg) (%) s÷a (%) Holstein Friesian nu«i t¹i Hµ Lan 8.003 4,37 3,43 Sæ gièng bß Hµ Lang tr¾ng ®á nu«i t¹i Hµ Lan 6.975 4,43 3,53 Lan 1997-1998 F1 (Holstein x Lai Sind) nu«i t¹i 3.643 3,78 3,33 thµnh phè Hå ChÝ Minh F2 (3/4 Holstein, 1/4 Lai Sind) nu«i 3.796 3,70 3,27 NguyÔn Quèc t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh §¹t (1999) F3 (7/8 Holstein, 1/8 Lai Sind) nu«i 3.415 3,67 3,23 t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh §Ó so s¸nh s¶n l−îng s÷a cña c¸c bß s÷a cã tû lÖ mì s÷a kh¸c nhau, ng−êi ta quy ®æi vÒ s÷a tiªu chuÈn (s÷a cã tû lÖ mì 4%). C«ng thøc quy ®æi nh− sau: SLSTC (kg) = 0,4 SLSTT (kg) x 15 F(kg) trong ®ã, SLSTC: S¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn (s÷a cã tû lÖ mì 4%), tÝnh ra kg SLSTT: S¶n l−îng s÷a thùc tÕ, tÝnh ra kg F : S¶n l−îng mì s÷a (kg) 0,4 vµ 15: C¸c hÖ sè quy ®æi (mçi kg s÷a ®· khö mì t−¬ng ®−¬ng víi 0,4 kg s÷a tiªu chuÈn; mçi kg mì s÷a t−¬ng ®−¬ng víi 15 kg s÷a tiªu chuÈn). Tuy lîn kh«ng ph¶i lµ vËt nu«i lÊy s÷a, nh−ng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng cho s÷a cña lîn ng−êi ta sö dông khèi l−îng toµn æ lîn con ë 21 ngµy tuæi. Lý do ®¬n gi¶n lµ l−îng s÷a lîn mÑ t¨ng dÇn tõ ngµy ®Çu tiªn sau khi ®Î, ®¹t cao nhÊt lóc 3 tuÇn tuæi, sau ®ã gi¶m dÇn. MÆt kh¸c, cho tíi 21 ngµy tuæi, lîn con chñ yÕu sèng b»ng s÷a mÑ, l−îng thøc ¨n bæ sung thªm lµ kh«ng ®¸ng kÓ. 16
2.3.2. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt §èi víi vËt nu«i lÊy thÞt, ng−êi ta theo dâi c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian nu«i, th−êng ®−îc tÝnh b»ng sè gam t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy (g/ngµy); - Tiªu tèn thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng: sè kg thøc ¨n chi phÝ cho mçi kg t¨ng träng; - Tuæi giÕt thÞt: Sè ngµy tuæi vËt nu«i ®¹t ®−îc khèi l−îng mæ thÞt theo quy ®Þnh; - C¸c tû lÖ thÞt khi giÕt thÞt: + Lîn: Tû lÖ thÞt mãc hµm (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ n¹c (khèi l−îng thÞt n¹c so víi khèi l−îng thÞt xÎ). Trªn con vËt sèng, ng−êi ta ®o ®é dµy mì l−ng ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng b»ng kim th¨m hoÆc b»ng m¸y siªu ©m. Gi÷a ®é dµy mì l−ng vµ tû lÖ n¹c cña th©n thÞt cã mèi t−¬ng quan ©m rÊt chÆt chÏ, v× vËy nh÷ng con lîn cã ®é dµy mì l−ng máng sÏ cã tû lÖ n¹c trong th©n thÞt cao vµ ng−îc l¹i. + Tr©u bß: Tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, da, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt tinh (khèi l−îng thÞt so víi khèi l−îng sèng). + Gia cÇm: Tû lÖ th©n thÞt (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, c¸nh, ch©n - gäi lµ khèi l−îng th©n thÞt- so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt ®ïi, thÞt ngùc (khèi l−îng thÞt ®ïi, thÞt ngùc so víi khèi l−îng th©n thÞt). B¶ng 2.2. Mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt thÞt cña mét sè gièng lîn T¨ng träng Tiªu tèn Dµy mì Tû lÖ Nguån Gièng lîn trung b×nh thøc ¨n (kg l−ng n¹c tµi liÖu (g/ngµy) TA/kg P) (mm) (%) PiÐtrain 628,0 2,92 20,0 69,5Leroy (1996) nu«i t¹i BØ Yorkshire nu«i t¹i 590,6 2,96 15,1 ViÖt Nam §Æng Vò B×nh * Landrace nu«i t¹i 510,1 2,96 14,7 (1999) ViÖt Nam * C¸c kÕt qu¶ theo dâi t¹i Tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng An Kh¸nh, Hµ T©y 2.3.3. N¨ng suÊt sinh s¶n §èi víi vËt nu«i dïng ®Ó sinh s¶n, c¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt chñ yÕu bao gåm: + Con c¸i: - Tuæi phèi gièng løa ®Çu; - Tuæi ®Î løa ®Çu; - Kho¶ng c¸ch gi÷a hai løa ®Î: Sè ngµy tõ løa ®Î tr−íc tíi løa ®Î sau; - Tû lÖ thô thai: Sè c¸i thô thai so víi tæng sè c¸i ®−îc phèi gièng; - Tû lÖ ®Î: Sè c¸i ®Î so víi tæng sè c¸i cã kh¶ n¨ng sinh s¶n (víi tr©u bß, dª, ngùa); - Sè con ®Î ra cßn sèng sau khi ®Î 24 giê, sè con cßn sèng khi cai s÷a, sè løa ®Î/n¸i/n¨m, sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (víi lîn); tû lÖ ®Î 1 con/løa, sinh ®«i, sinh ba (víi dª, cõu); - Khèi l−îng s¬ sinh, cai s÷a. + Con ®ùc: - Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng; - ChÊt l−îng tinh dÞch: Tæng sè tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai trong 1 lÇn phèi gièng (ký hiÖu lµ: VAC). VAC lµ tÝch sè cña 3 chØ tiªu: l−îng tinh dÞch bµi xuÊt trong 1 lÇn phèi 17
gièng (dung tÝch: V); sè l−îng tinh trïng/1ml tinh dÞch (nång ®é: C); tû lÖ tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai (ho¹t lùc: A); B¶ng 2.3. N¨ng suÊt sinh s¶n cña mét sè gièng lîn nu«i t¹i ViÖt Nam (§Æng Vò B×nh, 1993, 1999) Mãng C¸i* Yorkshire* Landrace* n x Cv% n x Cv% n x Cv% ± mx ± mx ± mx Tuæi ®Î løa ®Çu 303 472,3 21,9 226 418,5 15,1 86 409,3 13,5 (ngµy) ± 5,9 ± 27,8 ±44,1 Kho¶ng c¸ch 1657 196,2 18,7 648 179,0 20,8 293 178,4 19,7 2 løa ®Î (ngµy) ± 0,9 ± 7,0 ±10,4 Sè con ®Î ra 2291 10,6 26,2 889 9,8 28,0 380 9,9 27,3 cßn sèng (con) ± 0,06 ± 0,3 ±0,5 Sè con ®Ó nu«i 2291 9,2 15,2 841 9,4 12,5 359 9,2 13,1 (con) ± 0,03 ± 0,3 ±0,5 Sè con cai s÷a** 1912 7,6 22,5 798 8,2 17,8 335 8,2 17,4 (con) ± 0,04 ± 0,3 ±0,5 Khèi l−îng TB 2291 0,58 16,3 885 1,2 15,1 379 1,2 15,5 lîn con s¬ sinh (kg) ± 0,01 ± 0,04 ±0,06 Khèi l−îng TB ** 1912 6,3 22,7 798 8,1 16,0 335 8,2 15,6 lîn con cai s÷a (kg) ± 0,03 ± 0,3 ±0,5 Ghi chó: * Lîn Mãng C¸i nu«i t¹i Tam §¶o (VÜnh Phóc), §«ng TriÒu (Qu¶ng Ninh), Thµnh T« (H¶i Phßng); lîn Yorkshire vµ Landrace nu«i t¹i Mü Hµo (H−ng Yªn). ** Lîn Mãng C¸i cai s÷a lóc 60 ngµy tuæi, lîn Yorkshire vµ Landrace cai s÷a lóc 35 ngµy tuæi. B¶ng 2.4. PhÈm chÊt tinh dÞch cña mét sè gièng vËt nu«i ë ViÖt Nam Gièng Dung l−îng Ho¹t lùc Nång ®é (C) VAC Nguån vËt nu«i (V) (A) (triÖu/ml) tµi liÖu Lîn Yorkshire 150-292 0,8-0,9 170-200 20.400-52.560 D−¬ng §×nh Lîn Landrace 150-200 0,8-0,9 150-190 18.000-34.200 Long (1996) Lîn Mãng C¸i 90-170 0,7-0,9 32-58 2.016-8.874 Bß Holstein 5,76 0,62 894,8 3195,5 Hµ V¨n Bß Zebu 4,52 0,59 938,8 2503,6 Chiªu (1999) §Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt trøng ë gia cÇm, ng−êi ta theo dâi c¸c chØ tiªu chñ yÕu sau: - Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: Ngµy tuæi cña ®µn m¸i khi b¾t ®Çu cã 5% tæng sè m¸i ®Î trøng; - S¶n l−îng trøng/n¨m: Sè trøng trung b×nh cña 1 m¸i ®Î trong 1 n¨m; - Khèi l−îng trøng: Khèi l−îng trung b×nh cña c¸c qu¶ trøng ®Î trong n¨m. - C¸c chØ tiªu vÒ chÊt l−îngtrøng (®−êng kÝnh dµi, ®−êng kÝnh réng, chØ sè h×nh th¸i: réng/dµi, tû lÖ c¸c phÇn cÊu thµnh qu¶ trøng: lßng ®á, lßng tr¾ng, vá,...) 18
B¶ng 3.5. N¨ng suÊt trøng cña mét sè gièng gia cÇm nu«i t¹i ViÖt Nam C¸c gièng gia cÇm S¶n l−îng trøng Khèi l−îng Nguån tµi liÖu (qu¶/n¨m) trøng (g) Gµ Ri 80-120 38-42 Trung t©m nghiªn cøu Gia cÇm Gµ Leghorn 250-260 53-55 Trung t©m nghiªn cøu Gia cÇm VÞt Cá 188-246 68,2-70,7 Lª Xu©n §ång (1994) VÞt Khaki Campbell 254-280 64-66 TrÇn Thanh V©n (1998) C¸c chØ tiªu theo dâi, ®¸nh gi¸ vÒ sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm nªu trªn ®Òu lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng, chóng ta cÇn hiÓu biÕt râ vÒ b¶n chÊt cña c¸c tÝnh tr¹ng nµy. 2.4. TÝnh tr¹ng sè l−îng 2.4.1. C¸c ®Æc tr−ng cña tÝnh tr¹ng sè l−îng Khi xem xÐt c¸c quy luËt di truyÒn cña Mendel, chóng ta ®· ®Ò cËp tíi mét sè tÝnh tr¹ng cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt vµ ph©n chia chóng thµnh c¸c lo¹i kh¸c nhau, ch¼ng h¹n tÝnh tr¹ng cã sõng hoÆc kh«ng cã sõng ë dª, mµo tr¸i d©u hoÆc mµo cê ë gµ... c¸c tÝnh tr¹ng nµy ®−îc gäi lµ c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng. Trong thùc tÕ chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i, chóng ta l¹i ph¶i lu«n quan t©m tíi mét lo¹i tÝnh tr¹ng kh¸c ®−îc gäi lµ tÝnh tr¹ng sè l−îng. S¶n l−îng s÷a cña bß, tèc ®é t¨ng träng cña lîn, n¨ng suÊt vµ khèi l−îng trøng cña gµ... ®Òu lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. TuyÖt ®¹i bé phËn c¸c tÝnh tr¹ng cã gi¸ trÞ vÒ mÆt kinh tÕ ë vËt nu«i ®Òu lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. Do vËy, néi dung chñ yÕu cña khoa häc chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i chÝnh lµ theo dâi, ®¸nh gi¸, chän läc c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng vµ nh©n gièng nh»m c¶i tiÕn ®−îc c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng ë thÕ hÖ sau. Cã thÓ ph©n biÖt nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu cña tÝnh tr¹ng chÊt l−îng vµ tÝnh tr¹ng sè l−îng nh− sau: - C¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng chÞu ¶nh h−ëng bëi rÊt nhiÒu gen, mçi gen chØ cã mét t¸c ®éng nhá trong khi ®ã c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng chØ do mét sè rÊt Ýt gen chi phèi; - C¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng chÞu ¶nh h−ëng rÊt lín bëi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng trong khi ®ã c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng; - Cã thÓ nhËn biÕt, x¸c ®Þnh c¸c gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng sè l−îng b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p c©n, ®o, ®ong, ®Õm cßn c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng cã thÓ nhËn biÕt x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ph©n lo¹i; - C¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc cña c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng lµ c¸c biÕn sè biÕn thiªn liªn tôc trong khi ®ã c¸c quan s¸t ®−îc cña c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng lµ c¸c biÕn sè rêi r¹c. Tuy nhiªn, mét sè tÝnh tr¹ng sè l−îng l¹i cã c¸c gi¸ trÞ quan s¸t chØ lµ c¸c biÕn sè rêi r¹c, ch¼ng h¹n: sè con ®Î ra trong mét løa cña lîn, s¶n l−îng trøng cña gia cÇm... 2.4.2. C¸c ph−¬ng ph¸p m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng §Ó m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p sinh tr¾c häc (Biometry), ®©y lµ c¸c ph−¬ng ph¸p thèng kª øng dông trong sinh häc. C¸c tham sè thèng kª ®¬n gi¶n sau ®©y th−êng ®−îc sö dông ®Ó ph©n tÝch c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc cña c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng: - Trung b×nh sè häc: Tham sè ®Æc tr−ng cho gi¸ trÞ chÝnh gi÷a cña sù ph©n bè c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. Ký hiÖu gi¸ trÞ trung b×nh sè häc (gäi t¾t lµ trung b×nh) lµ x Gi¸ trÞ trung b×nh sè häc ®−îc tÝnh b»ng: n ∑x i =1 i x= n 19
trong ®ã, Xi : gi¸ trÞ cña c¸c quan s¸t n : sè l−îng c¸c quan s¸t - Ph−¬ng sai: Tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. Ký hiÖu ph−¬ng sai lµ s2. Gi¸ trÞ cña ph−¬ng sai ®−îc tÝnh b»ng: trong ®ã, Xi : gi¸ trÞ cña c¸c quan s¸t n ∑ (x i =1 i − x) 2 s2 = n −1 x : gi¸ trÞ trung b×nh n : sè l−îng c¸c quan s¸t - §é lÖch tiªu chuÈn: Còng nh− ph−¬ng sai, ®é lÖch tiªu chuÈn lµ tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. §é lÖch tiªu chuÈn b»ng c¨n bËc hai cña ph−¬ng sai. Ký hiÖu ®é lÖch tiªu chuÈn lµ s. Gi¸ trÞ cña ®é lÖch tiªu chuÈn ®−îc tÝnh b»ng: s = s2 CÇn chó ý lµ: c¸c gi¸ trÞ trung b×nh, ph−¬ng sai, ®é lÖch tiªu chuÈn nªu trªn ®Òu ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së c¸c mÉu quan s¸t rót ra tõ mét quÇn thÓ. C¸c tham sè thèng kª ®Æc tr−ng cho quÇn thÓ sÏ lµ: Trung b×nh quÇn thÓ, ký hiÖu lµ µ Ph−¬ng sai quÇn thÓ, ký hiÖu lµ σ2 §é lÖch tiªu chuÈn quÇn thÓ, ký hiÖu lµ σ - Sai sè cña sè trung b×nh: Lµ tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña gi¸ trÞ trung b×nh ®· ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së c¸c mÉu quan s¸t rót ra tõ quÇn thÓ. Ký hiÖu sai sè cña sè trung b×nh lµ mx: s mx = n - HÖ sè biÕn ®éng: Lµ tû lÖ phÇn tr¨m gi÷a ®é lÖch tiªu chuÈn vµ trung b×nh cña mÉu. Ký hiÖu hÖ sè biÕn ®éng lµ Cv, ®¬n vÞ tÝnh phÇn tr¨m. s Cv(%) = 100 x - HÖ sè t−¬ng quan: Dïng ®Ó biÓu thÞ møc ®é quan hÖ gi÷a 2 tÝnh tr¹ng x vµ y. HÖ sè t−¬ng quan lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai cña x vµ y víi tÝch cña hai ®é lÖch tiªu chuÈn x vµ ®é lÖch tiªu chuÈn y. HiÖp ph−¬ng sai cña x vµ y ®−îc ký hiÖu lµ σxy. trong ®ã, xi: c¸c gi¸ trÞ quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x yi: c¸c gi¸ trÞ quan s¸t t−¬ng øng cña tÝnh tr¹ng y n ∑ (x i − x)( y i − y ) σ xy = i =1 n −1 n: sè l−îng c¸c cÆp gi¸ trÞ quan s¸t x vµ y Ký hiÖu hÖ sè t−¬ng quan gi÷a x vµ y lµ rxy: 20
n σ xy ∑ (x i =1 i − x)( y i − y ) rxy = = σ xσ y n n ∑ (x i =1 i − x) 2 ∑(y i =1 i − y) 2 rxy cã gi¸ trÞ biÕn ®éng trong ph¹m vi -1 tíi +1. NÕu rxy = 0: gi÷a x vµ y kh«ng cã t−¬ng quan; rxy > 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan thuËn, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y còng t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i vµ ng−îc l¹i; rxy < 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan nghÞch, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y l¹i gi¶m ®i hoÆc t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i. - HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh: Ph−¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh y theo x cã d¹ng: y=bx+a trong ®ã, y : gi¸ trÞ c¸c quan s¸t cña tÝnh tr¹ng y (tÝnh tr¹ng phô thuéc); x : gi¸ trÞ c¸c quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp); b : hÖ sè håi quy cña y theo x; a : h»ng sè. HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh cña y theo x lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai cña hai tÝnh tr¹ng x vµ y víi ph−¬ng sai cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp). n σ xy ∑ (x i =1 i − x)( y i − y ) b= = σx 2 n ∑ (x i =1 i − x) 2 Gi¸ trÞ cña b biÓu thÞ møc ®é phô thuéc tuyÕn tÝnh cña y vµo sù thay ®æi cña x, khi x t¨ng gi¶m 1 ®¬n vÞ th× y t¨ng gi¶m b ®¬n vÞ t−¬ng øng. 2.4.3. C¸c yÕu tè ¶nh h−ëng tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng Di truyÒn vµ m«i tr−êng lµ 2 nh©n tè ¶nh h−ëng chñ yÕu tíi c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. M« h×nh cña sù ¶nh h−ëng nµy nh− sau: P=G+E trong ®ã, P : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh G : Gi¸ trÞ di truyÒn E : Sai lÖch m«i tr−êng - Gi¸ trÞ kiÓu h×nh (gi¸ trÞ phenotyp): lµ gi¸ trÞ c©n ®o ®ong ®Õm ®−îc cña tÝnh tr¹ng sè l−îng; - Gi¸ trÞ di truyÒn (gi¸ trÞ genotyp): do toµn bé c¸c gen mµ c¸ thÓ cã g©y nªn; - Sai lÖch ngo¹i c¶nh: do tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh«ng ph¶i di truyÒn g©y nªn sù sai kh¸c gi÷a gi¸ trÞ di truyÒn vµ gi¸ trÞ kiÓu h×nh. Gi¸ trÞ di truyÒn chÞu ¶nh h−ëng bëi 3 lo¹i t¸c ®éng cña c¸c gen, ®ã lµ t¸c ®éng céng gép, t¸c ®éng tréi vµ t¸c ®éng t−¬ng t¸c. M« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng di truyÒn nµy nh− sau: G=A+D+I trong ®ã, G : gi¸ trÞ di truyÒn A : gi¸ trÞ di truyÒn céng gép 21
D : Sai lÖch tréi I : Sai lÖch t−¬ng t¸c - Gi¸ trÞ di truyÒn céng gép, cßn ®−îc gäi lµ gi¸ trÞ gièng, lµ t¸c ®éng cña tõng allen riªng rÏ ë cïng mét locus hay ë c¸c locus kh¸c nhau trªn cïng mét nhiÔm s¾c thÓ hoÆc trªn c¸c nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau g©y nªn. C¸c allen nµy kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña bÊt kú mét allen nµo kh¸c, ¶nh h−ëng chung cña chóng t¹o nªn gi¸ trÞ di truyÒn cña tÝnh tr¹ng. Khi chuyÓn giao tõ thÕ hÖ tr−íc sang thÕ hÖ sau, bè hoÆc mÑ sÏ truyÒn cho ®êi con 1/2 gi¸ trÞ di truyÒn céng gép cña m×nh, v× vËy ng−êi ta cßn gäi gi¸ trÞ di truyÒn céng gép lµ gi¸ trÞ gièng. - Sai lÖch tréi: Sù t−¬ng t¸c lÉn nhau cña 2 allen trªn cïng mét locus g©y ra t¸c ®éng tréi. Trong m« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng tréi lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ di truyÒn vµ gi¸ trÞ di truyÒn céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch tréi. - Sai lÖch t−¬ng t¸c: C¸c t−¬ng t¸c g©y ra bëi hai hay nhiÒu allen ë c¸c locus hoÆc c¸c nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau, bëi c¸c aleen víi c¸c cÆp alleen trªn cïng mét locus, hoÆc bëi c¸c cÆp alleen víi nhau t¹o nªn t¸c ®éng t−¬ng t¸c (hoÆc cßn gäi lµ t¸c ®éng ¸t gen). Trong m« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng t−¬ng t¸c còng lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ di truyÒn vµ gi¸ trÞ di truyÒn céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch t−¬ng t¸c. Cã thÓ ph©n biÖt 3 lo¹i t¸c ®éng th«ng qua h×nh vÏ tãm t¾t sau: T¸c ®éng céng-tréi: AD T¸c ®éng céng gép: A T¸c ®éng céng-céng: AA (cña tõng allen riªng biÖt) (t−¬ng t¸c gi÷a 2 allen kh¸c locus) (t−¬ng t¸c gi÷a 1 allen vµ 2 allen cïng locus) • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • T¸c ®éng tréi: D T¸c ®éng tréi-tréi: DD (t−¬ng t¸c gi÷a 2 allen cïng locus) (t−¬ng t¸c gi÷a 2 allen locus nµy víi 2 allen locus kia) H×nh 2.2. Ph©n biÖt c¸c lo¹i t¸c ®éng cña gen Chó ý: TÊt c¶ c¸c lo¹i t¸c ®éng AA, AD, DD... gäi chung lµ t¸c ®éng t−¬ng t¸c Ng−êi ta ph©n chia ¶nh h−ëng m«i tr−êng thµnh 2 lo¹i: - ¶nh h−ëng m«i tr−êng chung, ký hiÖu Eg (cßn gäi lµ m«i tr−êng th−êng xuyªn: Ep): do c¸c yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét c¸ch th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n: tËp qu¸n, quy tr×nh ch¨n nu«i; - ¶nh h−ëng m«i tr−êng riªng, ký hiÖu Es (cßn gäi lµ m«i tr−êng t¹m thêi: Et): do c¸c yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét c¸ch kh«ng th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n nh÷ng thay ®æi vÒ thøc ¨n, thêi tiÕt, tuæi t¸c ®èi víi vËt nu«i. Nh− vËy: E = Eg + Es hoÆc: E = Ep + Et trong ®ã: E : Sai lÖch m«i tr−êng; Eg : Sai lÖch m«i tr−êng chung; 22
Es : Sai lÖch m«i tr−êng riªng; Ep : Sai lÖch m«i tr−êng th−êng xuyªn; Et : Sai lÖch m«i tr−êng t¹m thêi. Do vËy: P = G + Eg + Es P = A + D + I + Eg + Es Trong c¸c m« h×nh ®· nªu vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè ®èi víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh cña c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng, nÕu kh«ng cã t−¬ng t¸c gi÷a di truyÒn vµ m«i tr−êng, mèi quan hÖ gi÷a ph−¬ng sai cña gi¸ trÞ kiÓu h×nh vµ ph−¬ng sai cña c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng sÏ nh− sau: σP = σG + σE trong ®ã, σP : Ph−¬ng sai gi¸ trÞ kiÓu h×nh; σG : Ph−¬ng sai gi¸ trÞ di truyÒn; σE : Ph−¬ng sai sai lÖch m«i tr−êng σG = σA + σD + σI trong ®ã, σG : Ph−¬ng sai gi¸ trÞ di truyÒn; σA : Ph−¬ng sai gi¸ trÞ di truyÒn céng gép (ph−¬ng sai gi¸ trÞ gièng); σD : Ph−¬ng sai sai lÖch tréi; σD : Ph−¬ng sai sai lÖch t−¬ng t¸c. σE = σEg + σEs trong ®ã, σE : Ph−¬ng sai sai lÖch m«i tr−êng; σEg : Ph−¬ng sai sai lÖch m«i tr−êng chung; σEs : Ph−¬ng sai sai lÖch m«i tr−êng riªng. 23