Chuyên đề nghiên cứu kinh tế tư nhân số 8 : Động lực tăng trưởng chưa đủ lớn của Việt Nam

Chia sẻ: Albert Francois | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:143

Thêm vào BST

Báo xấu

236
lượt xem 78
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'chuyên đề nghiên cứu kinh tế tư nhân số 8 : động lực tăng trưởng chưa đủ lớn của việt nam', luận văn - báo cáo, báo cáo khoa học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chuyên đề nghiên cứu kinh tế tư nhân số 8 : Động lực tăng trưởng chưa đủ lớn của Việt Nam

Chuyên đề Kinh tế tư nhân sô 8
Chuyªn ® Ò nghiªn cøu kinh tÕ tö nh© n 8 Sè ®éng lùc t¨ng trÖ ëng chÖ a ®ñ lín cña viÖ t nam: KÕt qu¶ ®iÒu tra 95 doanh nghiÖ s¶n xuÊt tö p nh©n cã qui m« lín t¹i ViÖ Nam t Leila Webster Vµ Markus Taussig Th¸ng 6 n¨m 1999 1
2
Lêi c¸m ¬n § Ó hoµn thµnh b¸o c¸o nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· dùa nhiÒu vµo sù gióp ®ì cña rÊt nhiÒu ngö ê ®Æc biÖ t lµ c¸c gi¸m ®è c¸c doanh nghiÖ p ®ö î ®iÒu tra - nh÷ng ngö ê ®· ®å i, c c i ng ý tham gia pháng vÊn. Chóng t«i sÏ kh«ng thÓ hoµn thµnh ®ö î b¸o c¸o nµy nÕu kh«ng c cã sù cëi më cña c¸c gi¸m ®è doanh nghiÖ p tµi ba nµy, nh÷ng ngö ê ®· giµnh thê c i i gian quÝb¸u cña m× ®Ó chia sÎ ví chóng t«i c©u chuyÖ n kinh doanh cña hä nh i . C¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin c¸m ¬n c« Nghiª m Kh¸nh HiÒn vµ c« § µo thÞLiª n, hai c¸n bé cña MPDF ®· giµnh nhiÒu thê gian nãi chuyÖ n qua ®iÖ n tho¹i ví c¸c gi¸m ®è doanh i i c nghiÖ p, lö u t©m tí mä chi tiÕt cÇn thiÕt cña qu¸ tr× ®iÒu tra, vµ lµm viÖ c tËn t× i i nh nh vö î qu¸ thê gian lµm viÖ c th«ng thö ê Mét c«ng viÖ c rÊt quan trä lµ x©y dùng C¬ t i ng. ng së D÷ liÖ u c¸c Doanh nghiÖ p cña MPDF, ®ö î thùc hiÖ n dö í sù gi¸m s¸t cña c¸n bé c i phô tr¸ch th«ng tin cña MPDF lµ c« Lª ThÞBÝ H¹nh. Th«ng tin bæ xung thª m cña ch c¸c c¸n bé ®Çu tö cña MPDF vµ cña Gi¸m ®è Chö ¬ng tr× MPDF, «ng Thomas c nh Davenport, còng rÊt quÝb¸u ®è ví c«ng tr× nµy cña chóng t«i. ii nh Chóng t«i còng xin c¸m ¬n anh Sam Korsmoe vµ c« Quúnh Trang Phö ¬ng NguyÔn, ®· cï gãp sø c ví anh Trö ¬ng Th¸i Dòng cña MPDF vµ ví c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o tham ng i i gia thùc hiÖ n pháng vÊn, còng nhö c¸c c¸n bé trîgióp pháng vÊn Phan Xu©n Khoa, Lª Minh Dòng, NguyÔn NhËt Lam, Hoµng Huy Th«ng. C¸c c¸n bé pháng vÊn ®· ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn, nhËn xÐt c¸ nh©n v« cï quÝ b¸u, gióp chóng t«i hoµn thiÖ n b¸o ng c¸o nµy. C¸c ý kiÕn ®ãng gãp ®è ví b¶n th¶o ®Çu tiª n cña c¸c «ng L©m Hoµng Léc cña Ng©n ii hµng Thö ¬ng m¹i Cæ phÇn ¸ ch©u, «ng Ari Kokko cña trö ê § ¹i hä Kinh tÕ ng c Stockholm, «ng Ray Mallon cña ViÖ n Qu¶n lý Kinh tÕ Trung ö ¬ng, «ng James Riddel cña ViÖ n Ph¸t triÓn Què tÕ Harvard, bµ Nilgun Tas cña UNIDO vµ «ng Patrick Belser, c chuyª n gia tö vÊn cña Ng©n hµng ThÕ gií còng nhö cña c¸c c¸n bé pháng vÊn chÝ i, nh, ®· ®ãng gãp rÊt nhiÒu cho b¶n b¸o c¸o nµy. Chóng t«i xin ®Æc biÖ t c¸m ¬n anh DiÖ p Hoµi Nam cña c«ng ty DÞ vô V¨n phßng vµ Tö vÊn § Çu tö vµ «ng John R. Davis cña ch c«ng ty White & Case ®· tö vÊn cho chóng t«i vÒ luËt ®Êt ®ai cña ViÖ t Nam. C¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin hoµn toµn chÞ tr¸ch nhiÖm vÒ mä vÊn ®Ò chö a ®óng hoÆc chö a râ u i trong b¶n b¸o c¸o. Cuè cï c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin c¸m ¬n Chö ¬ng tr× Hä bæ ng Fulbright ®· tµi trî i ng, nh c cho anh Markus Taussig thùc hiÖ n nghiª n cø u vÒ khu vùc tö nh©n cña ViÖ t Nam. 3
Giíi thiÖu VÊn ®Ò ph¸t triÓn khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam thö ê chñ yÕu ®ö î bµn ®Õn nhö lµ ng c vÊn ®Ò tö nh©n ho¸, hay theo c¸ch gä ö a chuéng cña ngö ê ViÖ t Nam lµ cæ phÇn ho¸ i i c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í Tuy nhiª n, do cæ phÇn ho¸ c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í lµ c. c mét qu¸ tr× phø c t¹p vµ mÊt nhiÒu thê gian, mét sè chuyª n gia quan s¸t ®· b¾t ®Çu nh i nhÊn m¹nh tí tÇm quan trä cña viÖ c nu«i dö ì c¸c c«ng ty ViÖ t Nam nhö lµ mét i ng ng gi¶i ph¸p song song, nÕu kh«ng nãi lµ thay thÕ cho gi¶i ph¸p cæ phÇn ho¸, ®Ó ph¸t triÓn khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam. § iÒu nµy ®· dÉ n tí c¸c c©u hái: hiÖ n nay khu vùc tö i nh©n ®ang ho¹t ®éng ë ViÖ t Nam ví mø c ®é nµo, vµ khu vùc tö nh©n nµy cÇn lµm g× i ®Ó t¨ng trö ëng m¹nh. C¸c doanh nghiÖ p tö nh©n hiÖ n ®ang ho¹t ®éng t¹i ViÖ t Nam ®· ® ö î trang bÞg×®Ó cã thÓ ®ãng vai trß chÝ trong sù t¨ng trö ëng cña ViÖ t Nam? ViÖ c c nh ®æ i mí chÝ s¸ch cña ViÖ t Nam cÇn ®Æt ö u tiª n vµo nh÷ng chÝ s¸ch g×®Ó gióp Ý i nh nh ch ® ö î nhiÒu nhÊt cho c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam? c C«ng tr× nghiª n cø u nµy cho thÊy nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau. Mét mÆt, sù t¨ng trö ëng nh vÒ sè lö î c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ®· b¾t ®Çu gi¶m vµ tû trä cña khu vùc tö nh©n ng ng trong GDP ®· b¾t ®Çu tr×trÖ . Nhö ng mÆt kh¸c, cho tí nay khu vùc tö nh©n vÉ n lµ khu i vùc t¹o ra sø c t¨ng trö ëng cao nhÊt vÒ c«ng ¨n viÖ c lµm, vµ ®iÒu nµy ph¶n ¸nh xu hö í cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam ngµy cµng dùa nhiÒu vµo ö u thÕ c¹nh ng tranh cña ViÖ t Nam lµ lao ®éng. § å thê kÕt qu¶ nghiª n cø u còng cho thÊy râ sù ng i, ph¸t triÓn kh«ng ®å ®Òu cña khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam, hiÖ n chñ yÕu tËp trung t¹i ng khu vùc miÒn Nam vµ c¸c khu vùc thµnh thÞ vµ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt chñ yÕu chØ , tËp trung vµo mét sèÝ ngµnh s¶n xuÊt nhÊt ®Þ t nh. C«ng tr× nghiª n cø u nµy cho thÊy mét thùc tÕ r»ng t¹i ViÖ t Nam cã mét nhãm c¸c nh doanh nghiÖ p tö nh©n thµnh c«ng. KÕt qu¶ nghiª n cø u còng x¸c nhËn r»ng m«i trö ê ng kinh doanh kh«ng thuËn lî cña ViÖ t Nam kh«ng nh÷ng chØ h¹n chÕ mµ cßn bãp mÐo i sù ph¸t triÓn cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n. C¸c ö u thÕ cña doanh nghiÖ p nhµ nö í vµ c t× tr¹ng bÞ c« lËp ra khái c¸c thÞ trö ê toµn cÇu ®· ®Èy c¸c nhµ ®Çu tö tö nh©n t¹i nh ng ViÖ t Nam vµo t× thÕ ph¶i chen ch©n nhau trong mét kho¶ng kh«ng chËt hÑ p - tø c lµ nh phÇn lí chØ ho¹t ®éng trong mét sè ngµnh c«ng nghiÖ p cã gi¸ trÞ gia t¨ng tö ¬ng ®è n i thÊp. Trong bè c¶nh nhö vËy, nh× chung c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam sÏ dÔ bÞ i n t¸c ®éng khi mø c lî nhuËn cña hä suy gi¶m nhanh vµ thÞtrö ê toµn cÇu biÕn ®éng. i bÞ ng B¶n b¸o c¸o nµy miª u t¶ chi tiÕt c¸c thö th¸ch mµ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lí nhÊt n cña ViÖ t Nam - ®éng lùc t¨ng trö ëng hiÖ n chö a ®ñ lí cña ViÖ t Nam - ®ang ph¶i n ® ö ¬ng ®Çu. 4
I. Môc tiªu vµ phö ¬ng ph¸p ® iÒu tra A. Môc tiªu 1.01. C«ng tr× ®iÒu tra khu vùc kinh tÕ tö nh©n ViÖ t Nam cña MPDF cã hai môc nh tiª u chÝ (i) X¸c ®Þ hiÖ n tr¹ng vµ c¸c vÊn ®Ò cña c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt tö nh: nh nh©n ë ViÖ t Nam nh»m gióp hä ®ö î sù hç trîh÷u hiÖ u h¬n cña c¸c chÝ s¸ch cña cã c nh chÝ phñ, c¸c thÓ chÕ thÞtrö ê vµ c¸c chö ¬ng tr× trîgióp ë cÊp ®é doanh nghiÖ p; nh ng, nh vµ (ii) HiÓu s©u h¬n vÒ nh÷ng mÆt m¹nh vµ mÆt yÕu cña c¸c nhµ doanh nghiÖ p thµnh ®¹t thuéc lµn sãng ph¸t triÓn thø nhÊt t¹i ViÖ t Nam, ®Æc biÖ t xem xÐt tí viÖ c hä s· n i ®· sµng hay chö a trong vai trß ®i ®Çu trong qu¸ tr× t¨ng trö ëng vµ t¹o viÖ c lµm trong nh nh÷ng n¨m tí Ngoµi ra, c«ng tr× ®iÒu tra nghiª n cø u nµy cßn cã thª m môc tiª u x¸c i. nh ®Þ c¸c dù ¸n ®Çu tö kh¶ thi mí cho MPDF vµ gióp cung cÊp thª m th«ng tin vÒ sø nh i mÖ nh vµ c¸c dÞ vô cña chö ¬ng tr× MPDF. ch nh B. Phö ¬ng ph¸p luËn1 1.02. C¸ch tiÕp cËn. Cuéc ®iÒu tra nµy chØ tËp trung vµo nh÷ng doanh nghiÖ p s¶n xuÊt néi ®Þ cã ®¨ng kÝvµ ®a phÇn tö nh©n, sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n. H¬n n÷a, cuéc a, ®iÒu tra nµy chØ khoanh l¹i trong sè c¸c doanh nghiÖ p ®ãng t¹i 3 tØnh phÝ B¾c lµ Hµ a Néi, H¶i Phßng vµ Th¸i B× thµnh phè § µ N½ng ë miÒn Trung, vµ 3 tØnh phÝ Nam lµ nh, a Hå ChÝMinh, § å Nai vµ B× Dö ¬ng. Cuéc ®iÒu tra dù kiÕn pháng vÊn tæ ng céng ng nh 100 doanh nghiÖ p. 1.03. ViÖ c quyÕt ®Þ chØ ®iÒu tra c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n lí nghÜa lµ nh÷ng nh n, doanh nghiÖ p cã tõ 100 lao ®éng trë lª n, xuÊt ph¸t tõ mét sè c©n nh¾c chÝ Thø nhÊt, nh. khi xem xÐt l¹i nh÷ng cuéc ®iÒu tra khu vùc tö nh©n ®· thùc hiÖ n trö í ®©y ë ViÖ t c Nam, cã thÓ thÊy r»ng hiÖ n cã rÊt Ý th«ng tin vÒ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n lí 2 Thø t n. 1 Nh× chung, c¸ch tiÕp cËn, ph- ¬ng ph¸p luËn vµ c©u hái ®iÒu tra ®Òu ® - î trùc tiÕp khai th¸c tõ nh÷ng cuéc n c kh¶o s¸t t- ¬ng tù do Leila Webster tiÕn hµnh hå ®Çu thËp kØ 1990 vÒ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt cña khu vùc t- i nh©n mí næ i ë Ba Lan, Hung-ga-ry, TiÖ p Kh¾c vµ Nga còng nh- ë Gha-na vµ Li B¨ng. T¹i b¸o c¸o nµy, chóng i t«i cã so s¸nh ví c¸c c«ng ty t- ¬ng ø ng ë § «ng ¢ u khi thÊy cÇn thiÕt. i 2 Theo hiÓu biÕt cña c¸c t¸c gi¶, cho tí nay, cuéc kh¶o s¸t toµn diÖ n nhÊt vÒ c¸c c«ng ty t- nh©n ViÖ t Nam ®- î i c Tr- ê Kinh tÕ Xtè ng c-kh«m hî t¸c ví Bé Lao ®éng cña ViÖ t Nam tiÕn hµnh n¨m 1997. Cuéc kh¶o s¸t nµy xem p i xÐt cô thÓ nh÷ng c«ng ty cã d- í 100 lao ®éng t¹i c¸c tØnh Hµ Néi, H¶i Phßng vµ Hµ T©y ë phÝ B¾c, vµ c¸c tØnh i a Hå ChÝ Minh vµ Long An ë phÝ Nam (xem Maud Hemlin, Bhargavi Ramaurthy vµ Per Ronnas, Gi¶i phÉ u vµ a ®éng th¸i cña ngµnh s¶n xuÊt t- nh©n qui m« nhá ë ViÖ t Nam", lo¹t Tµi liÖ u lµm viÖc vÒ Kinh tÕ vµ Tµi chÝ sè nh, 236, th¸ng N¨m 1998). C¸c cuéc kh¶o s¸t t- ¬ng tù kh¸c gå cã: James Riedel vµ Ch- ¬ng TrÇn, "Khu vùc t- m nh©n ®ang næ i lª n vµ c«ng cuéc c«ng nghiÖ p hãa ë ViÖ t Nam", th¸ng T- 1997; Masahiko Ebashi vµ nh÷ng ng- ê i kh¸c, "ChÝ s¸ch ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖ p võa vµ nhá vµ c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p hç trîë ViÖ t Nam", th¸ng nh T¸m 1997; Ph¹m Gia H¶i (biª n tËp), "184 doanh nghiÖ p võa vµ nhá ®- î kh¶o s¸t ë ViÖ t Nam: B¸o c¸o ®¸nh gi¸ c vµ ph©n tÝ ch", Hµ Néi: GTZ/VICOOPSME, th¸ng Ba 1996. Phßng Th- ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam còng ®· tiÕn hµnh nhiÒu cuéc kh¶o s¸t vÒ kh¸ ®«ng c¸c c«ng ty t- nh©n, nh- ng mí chØ c«ng bè mét Ý kÕt qu¶ ph©n i t tÝ cô thÓ vÒ khu vùc t- nh©n. ch 5
hai, nÕu suy ngÉm kÜ chóng ta sÏ thÊy râ h¬n nh÷ng ö u thÕ cña viÖ c xem xÐt nh÷ng doanh nghiÖ p thµnh ®¹t nhÊt ë ViÖ t Nam so ví viÖ c xem xÐt ®¬n thuÇn mä doanh i i nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam: cô thÓ, nhãm c¸c doanh nghiÖ p thµnh c«ng nµy sÏ gióp chóng ta hiÓu râ nh÷ng ®iÒu kiÖ n tiª n quyÕt ®Ó mét doanh nghiÖ p cã thÓ thµnh c«ng trong m«i trö ê kinh tÕ hiÖ n nay cña ViÖ t Nam. C¸c t¸c gi¶ cña c«ng tr× nghiª n cø u ng nh nµy còng muè biÕt râ h¬n vÞthÕ cña c¸c doanh nghiÖ p thµnh c«ng thuéc lµn sãng thø n nhÊt nµy vµ hiÖ n c¸c doanh nghiÖ p nµy ®· ® ö î chuÈn bÞ nhö thÕ nµo ®Ó cã thÓ trë c thµnh nÒn t¶ng cho mét khu vùc tö nh©n bÒn v÷ng t¹i ViÖ t Nam. Thø ba, x©y dùng mét c¬ së d÷ liÖ u gÇn nhö hoµn chØnh vÒ céng ®å doanh nghiÖ p tö nh©n qui m« lí sÏ ng n gióp chóng ta cã thÓ chä ra mét mÉ u bÊt k× trong khi ®ã, nÕu kh¶o s¸t toµn bé khu n , vùc doanh nghiÖ p tö nh©n th×l¹i kh«ng thÓ thùc hiÖ n ®ö î viÖ c nµy. Vµ thø tö , MPDF c chñ yÕu quan t©m tí nh÷ng doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ lí vµ viÖ c tËp trung vµo c¸c i n, ®è tö î tö ¬ng tù nhö vËy sÏ lµm cho c«ng tr× nghiª n cø u nµy cã gi¸ trÞh÷u Ý trùc i ng nh ch tiÕp cho MPDF. 1.04. Lý gi¶i cña viÖ c gií h¹n cuéc ®iÒu tra nµy vµo nh÷ng doanh nghiÖ p ®· ®¨ng kÝ i lµ: râ rµng sù t¨ng trö ëng kinh tÕ nhanh chãng vµ bÒn v÷ng ë ViÖ t Nam ph¶i dùa chñ yÕu vµo sù t¨ng trö ëng cña c¸c doanh nghiÖ p, ®Æc biÖ t lµ c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p nhÑ cã sö dông nhiÒu lao ®éng. Nhö ® · thÊy râ t¹i nhiÒu nö í ®ang ph¸t triÓn, c¸c khu vùc c kinh tÕ kh«ng chÝ thø c (kh«ng ®¨ng ký) chÝ lµ nguå t¹o thu nhËp v« gi¸, nhÊt lµ nh nh n ®è ví bé phËn d©n chóng cã thu nhËp thÊp vµ khã kh¨n. Vµ trª n thùc tÕ cã mét tû lÖ ii nhÊt ®Þ c¸c doanh nghiÖ p ®· b¾t ®Çu sù nghiÖ p cña m× ví tö c¸ch nh÷ng doanh nh nh i nghiÖ p kh«ng chÝ thø c. § å thê chóng ta còng cÇn nhËn thø c râ nh÷ng h¹n chÕ nh ng i, cña khu vùc kinh tÕ kh«ng chÝ thø c trong viÖ c ®ãng gãp vµo t¨ng trö ëng, cô thÓ lµ: nh nh× chung c¸c doanh nghiÖ p nµy chö a ®¹t hiÖ u qu¶ cao trong s¶n xuÊt hµng hãa do n qui m« nhá, vµ Ý khi trë thµnh nguå cung cÊp c«ng ¨n viÖ c lµm chñ yÕu do rÊt Ý t n t doanh nghiÖ p cã kh¶ n¨ng t¨ng trö ëng lí tí mø c cã thÓ thuª vµ tr¶ lö ¬ng cho thËm ni chÝ chØ mét lao ®éng. C¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í ViÖ t Nam vÉ n tiÕp tôc chiÕm lÜnh c khu vùc s¶n xuÊt, nhö ng nh× chung kh«ng thÓ coi c¸c doanh nghiÖ p nµy lµ ®è tö î n i ng tiª n phong ®i ®Çu cña qóa tr× t¨ng trö ëng kinh tÕ trong tö ¬ng lai v× nhiÒu nguyª n nh nh©n liª n quan tí tÝ hiÖ u qu¶ mµ chóng ta ®· biÕt râ . i nh 1.05. Cuéc ®iÒu tra nµy chØ tËp trung vµo c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt v×mét lÝdo ®¬n gi¶n lµ: nh× chung, c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lµ c¸c doanh nghiÖ p ®· ®Çu tö nhiÒu n vè nhÊt, vµ do vËy sÏ chÞ nhiÒu rñi ro nhÊt trong qu¸ tr× t¨ng trö ëng.3 H¬n n÷a, n u nh hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt ë ViÖ t Nam ®Òu tham gia vµo c¸c ngµnh sö dông nhiÒu lao ®éng, phï hî ví thÕ m¹nh so s¸nh cña ViÖ t Nam vÒ lao ®éng, vµ nh÷ng pi doanh nghiÖ p nµy cã lî thÕ nhiÒu nhÊt trong viÖ c tiÕp tôc thu hót thª m lao ®éng trong i thê gian tí Vµ, Ý ai nghi ngê vÒ viÖ c con ®ö ê t¨ng trö ëng cña ViÖ t Nam ph¶i dùa i i. t ng 3 Chóng ta sÏ cÇn ph¶i xem xÐt sí ®Õn sù t¨ng tr- ëng cña c¸c ngµnh dÞ vô ë ViÖ t Nam. m ch 6
nhiÒu vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu, nhÊt lµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhÑ sö dông nhiÒu lao ®éng. 1.06. Cã hai yÕu tè dÉ n tí quyÕt ®Þ gií h¹n tiÕn hµnh cuéc ®iÒu tra nµy t¹i 7 ®Þ i nh i a phö ¬ng nª u trª n. Thø nhÊt, c¸c sè liÖ u thè kª cÊp tØnh do Tæ ng côc Thè kª cña ng ng ViÖ t Nam cung cÊp cho thÊy hÇu nhö 3/4 c¸c doanh nghiÖ p lí ®Òu ho¹t ®éng t¹i 7 ®Þ n a phö ¬ng nµy, vµ nhö vËy sù thiª n lÖ ch do sù lùa chä tiª u ®iÓm vÒ ®Þ lÝnµy sÏ kh«ng n a 4 lí Thø hai, sÏ khã kh¶ thi nÕu chóng ta muè tiÕn hµnh mét cuéc ®iÒu tra trª n qui n. n m« toµn què t¹i mét nö í cã diÖ n tÝ nhö ViÖ t Nam. c c ch 1.07. Tæng mÉ u c¸c doanh nghiÖ dù kiÕn ®iÒ tra. Bö í ®Çu tiª n ®Ó thùc hiÖ n cuéc p u c ®iÒu tra nµy lµ x©y dùng mét C¬ së D÷ liÖ u c¸c Doanh nghiÖ p ®a phÇn tö nh©n cña ViÖ t Nam cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n, bëi lÏ cho tí nay t¹i ViÖ t Nam chö a cã mét i danh s¸ch ®ö î coi lµ ®Çy ®ñ vÒ c¸c doanh nghiÖ p nµy. C¬ së D÷ liÖ u nµy ®ö î x©y c c dùng b»ng c¸ch kÕt hî c¸c danh s¸ch doanh nghiÖ p lÊy tõ nhiÒu nguå trong ®ã cã: p n, • C¸c c¬ quan thè kª , së lao ®éng, côc thuÕ, vµ së kÕ ho¹ch-®Çu tö cña c¸c ng ®Þ phö ¬ng; a • C¸c c¬ quan bö u ®iÖ n ®Þ phö ¬ng; a • C¸c c¬ së d÷ liÖ u trª n CD-ROM cña Bé V¨n hãa-Th«ng tin vµ Phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam; • Tæ ng Liª n ®oµn Lao ®éng ViÖ t Nam; • C¸c danh b¹ doanh nghiÖ p ®· ® ö î xuÊt b¶n. c MPDF thuª hai c«ng ty tö vÊn ®Õn c¸c tØnh cã ®«ng doanh nghiÖ p tö nh©n nhÊt 1.08. vµ lËp danh b¹ tÊt c¶ nh÷ng doanh nghiÖ p ®ñ tiª u chuÈn ®iÒu tra mµ hä thÓ cã H×nh1.1: C¬ së D÷ liÖ cña MPDF vÒ c¸c Doanh nghiÖ S¶n xuÊt cã u p Qui m« lín, ph© n theo ® Þ danh ( 457 doanh nghiÖ a p) 249 Hå ChÝMinh 46 B× D- ¬ng nh 41 Hµ Néi 28 §ång Nai 12 H¶i Phßng 9 § N½ng µ 7 Th¸ B× i nh 6 B× §nh nh Þ 6 Nam §nh Þ 53 C¸ ®Þ ca ph- ¬ng kh¸c 0 50 100 150 200 250 ( Sèdoanh nghiÖp) 7
* C¸c doanh nghiÖ cã qui m« lín ®Þ nghÜ ë ®©y lµ nh÷ng doanh nghiÖ ®a phÇ n tö nh©n vµ ®a phÇ n ViÖ p nh a p t Nam, cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lªn. t× ®ö î Nh÷ng danh s¸ch mí nµy sau ®ã ®ö î kÕt hî ví c¸c danh b¹ doanh nghiÖ p m c. i c pi ®· cã, vµ lo¹i bá nh÷ng phÇn trï nhau. Nh©n viª n cña MPDF gä ®iÖ n tho¹i cho tõng ng i doanh nghiÖ p cã tª n trong C¬ së D÷ liÖ u mí lËp ®Ó ®¶m b¶o sù chÝ x¸c cña c¸c i nh th«ng tin c¬ b¶n.5 1.09. C¬ së D÷ liÖ u hoµn chØnh cña MPDF vÒ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n cã ®¨ng kÝvµ cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n bao gå 682 doanh nghiÖ p, trong ®ã 457 doanh m nghiÖ p (67%) lµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt.6 Con sè c¸c doanh nghiÖ p cã sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n lµ 198, trong ®ã 152 lµ c¬ së s¶n xuÊt.7 Nhö vËy, c¸c con sè nµy cho thÊy 100 doanh nghiÖ p mµ MPDF dù kiÕn chä mÉ u ®· ®¹i diÖ n cho 20% tæ ng sè c¸c n doanh nghiÖ p s¶n xuÊt tö nh©n cì lí cña ViÖ t Nam. n H× 1.2: C¬ së D÷ liÖ cña MPDF vÒ c¸c Doanh nghiÖ S¶n xuÊt cã nh u p Qui m« lín, ph© n theo Ngµnh (457 doanh nghiÖp) 159 DÖt vµ May 71 Thùc p hÈm & G i¶ i kh¸t 65 Gç 39 C¸c s¶n p hÈm phi kim lo¹i kh¸c 34 Da 22 Cao su vµ chÊt dÎo 9 Kim lo¹i c¬ b¶n 9 Ho¸ chÊt 49 C¸c s¶n p hÈm kh¸c 0 20 40 60 80 100 120 140 160 * C¸c doanh nghiÖ cã qui m« lín ®Þ nghÜ ë ®©y lµ nh÷ng doanh nghiÖ ®a phÇ n tö nh©n vµ ®a phÇ n ViÖ p nh a p t Nam, cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lªn. 1.10. Chän mÉ u. C¸c doanh nghiÖ p ®iÒu tra ®ö î chä tõ tæ ng mÉ u c¸c doanh nghiÖ p c n s¶n xuÊt (nhö nª u trª n) t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh, § å Nai vµ B× Dö ¬ng ë phÝ ng nh a 4 ViÖc ph©n tÝ c¸c sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy r»ng ®Õn cuè n¨m 1998, 7 tØnh nµy chiÕm 73% ch ng i tæ ng sèc¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt t- nh©n cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n. 5 Chóng t«i ph¸t hiÖ n ra r»ng tØ lÖ lç th«ng tin trong c¸c c¬ së d÷ liÖ u hiÖ n cã rÊt cao, hÇu hÕt lµ th«ng tin l¹c i hËu. 6 So s¸nh ví c¸c sèliÖ u chÝ thø c cña chÝ phñ th×thÊy c¬ së d÷ liÖ u cña MPDF nh× chung lµ hoµn chØnh. Sè i nh nh n liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy trª n toµn què cã tæ ng sè 622 c«ng ty t- nh©n cã sö dông tõ 100 lao ®éng ng c trë lª n, trong ®ã 465 lµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt. 7 Sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª lµ: cã tæ ng sè190 c«ng ty t- nh©n cã sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n. ng 8
Nam; § µ N½ng ë miÒn Trung; vµ Hµ Néi, H¶i Phßng vµ Th¸i B× ë phÝ B¾c. Sè lö î nh a ng c¸c doanh nghiÖ p ®ö î c lùa chä tõ khu vùc n H× 1.3: Ph© n bè mÉu ® iÒu tra theo khu vùc nh phÝ B¾c vµ miÒn a §i ® Þ lý a Trung nhiÒu h¬n so ví i tû trä cña c¸c doanh ng H¶i Phßng Th¸ B× i nh nghiÖ p thuéc hai khu T.p Hå ChÝMinh 6% 5% vùc nµy trong tæ ng 35% mÉ u c¸c doanh nghiÖ p, Hµ Néi 23% v× nÕu chä qu¸ nhiÒu n doanh nghiÖ p ®ãng trª n ®Þ bµn thµnh phè a Hå ChÝMinh sÏ dÔ t¹o §µ N½ng B× D- ¬ng nh §ång Nai 3% Ên tö î r»ng hÇu hÕt ng 14% 14% c¸c doanh nghiÖ p ®Òu tËp trung ë ®ã, vµ nhö vËy sÏ Ý cã ®iÒu kiÖ n ®Ó so s¸nh c¸c doanh nghiÖ p theo tõng khu vùc. MÉ u ®iÒu tra cßn t ® ö î chia nh¸nh theo qui m« doanh nghiÖ p, nh»m cã thÓ so s¸nh mét sè lö î tö ¬ng c ng ® ö ¬ng c¸c doanh nghiÖ p cã sö dông tõ 100 ®Õn 299 lao ®éng ví c¸c doanh nghiÖ p cã i sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n. 1.11. Ban ®Çu, 144 doanh nghiÖ p ®ö î lùa chä mét c¸ch ngÉ u nhiª n: miÒn Nam cã c n 45 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, 45 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n; miÒn Trung, cã 7 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, 1 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n;8 vµ miÒn B¾c cã 25 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, vµ 19 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n.9 MPDF ®· göi cho gi¸m ®è c¸c doanh nghiÖ p ®ö î c c lùa chä thö do Gi¸m ®è chö ¬ng tr× MPDF ký, ®Ò nghÞhätham gia cuéc ®iÒu tra, n c nh gi¶i thÝ sø mÖ nh vµ nh÷ng dÞ vô cña MPDF, vµ hø a sÏ göi cho hä b¸o c¸o cuè ch ch b¶n i cï Bø c thö nµy ®ö î göi kÌm theo mét phong b× cã d¸n tem, ghi s½n ®Þ chØ vµ ng. c a phiÕu tr¶ lê trong ®ã cã yª u cÇu hä nhËn nh÷ng d÷ liÖ u c¬ b¶n vÒ doanh nghiÖ p i, x¸c cña m× vµ cho biÕt hä thÓ tham gia vµo cuéc ®iÒu tra hay kh«ng. Mét tuÇn sau ®ã, nh cã nh©n viª n cña MPDF gä ®iÖ n tho¹i tí tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p ®· ® ö î lùa chä nµy. i i c n 1.12. Khi biÕt râ r»ng nhãm 144 doanh nghiÖ p ®ö î lùa chä tõ ®Çu nµy sÏ kh«ng ®¸p c n ø ng ®ö î môc tiª u lùa chä 100 doanh nghiÖ p mÉ u cña MPDF, kho¶ng 100 doanh c n nghiÖ p n÷a ®· ® ö î chä thª m mét c¸ch ngÉ u nhiª n tõ C¬ së D÷ liÖ u vµ ®ö î c¸c c¸n c n c bé cña MPDF liª n hÖ b»ng c¸ch kÕt hî c¶ göi thö , fax vµ gä ®iÖ n tho¹i. Cuè cï p i i ng, MPDF ®· liª n hÖ ví gÇn 250 doanh nghiÖ p, tö ¬ng ®ö ¬ng ví kho¶ng 2/3 tæ ng sè i i doanh nghiÖ p cï lo¹i ë c¸c tØnh ®ö î chä ng c n. 8 8 c«ng ty nµy lµ toµn bé c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt t- nh©n cìlí cña § µ N½ng. n 9 19 c«ng ty cã tõ 300 lao ®éng trë lª n nµy chÝ lµ toµn bé c¸c c«ng ty thuéc lo¹i nµy ë Hµ Néi, H¶i Phßng vµ nh Th¸i B× nh. 9
1.13. § iÒu quan trä trong qu¸ tr× ®iÒu tra lµ ph¶i lu«n lö u ý tí nh÷ng doanh ng nh i nghiÖ p kh«ng n»m trong mÉ u ®iÒu tra còng nhö nh÷ng t¸c ®éng cã thÓ cã ®è ví ii nh÷ng kÕt qu¶ vµ kÕt luËn cña viÖ c ®iÒu tra do viÖ c lo¹i c¸c doanh nghiÖ p ®ã ra khái mÉ u ®iÒu tra. Thø nhÊt, viÖ c lo¹i trõ tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p cã dö í 100 lao ®éng cã i nghÜa lµ mét sè doanh nghiÖ p sö dông nhiÒu vè vµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng cã doanh thu n kh¸ lí ®· bÞ lo¹i trõ khái mÉ u ®iÒu tra. TÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p lí t¹i nh÷ng tØnh n n ngoµi nh÷ng tØnh tiÕn hµnh ®iÒu tra còng kh«ng ®ö î tÝ ®Õn. Nh÷ng doanh nghiÖ p c nh lí kh¸c cã thÓ còng ®· bÞlo¹i ra khái mÉ u ®iÒu tra cßn bao gå nh÷ng doanh nghiÖ p n m cã dö í 100 lao ®éng chÝ thø c nhö ng cã nhiÒu lao ®éng kh«ng chuyª n (part-time) i nh vµ/hoÆc lao ®éng theo mï vô. Thø hai, nh÷ng doanh nghiÖ p tõ chè tham gia ®iÒu tra a i cã thÓ lµ nh÷ng doanh nghiÖ p sî h· i, nghi ngê hoÆc tù tin h¬n nh÷ng doanh nghiÖ p kh¸c. Thø ba, viÖ c chØ chä mÉ u ®è ví c¸c doanh nghiÖ p ®· cã ®¨ng kÝcòng lo¹i trõ n ii nh÷ng doanh nghiÖ p chö a ®¨ng kÝ vµ mét sè ngö ê cã thÓ lËp luËn r»ng c¸c doanh , i nghiÖ p chØ ®i ®¨ng kÝkhi hä muè xin vay vè xin xuÊt khÈu, vµ xin giÊy tê liª n quan n n, tí quyÒn sö dông ®Êt. Trong chõng mùc lËp luËn nµy lµ ®óng th×mét sè doanh nghiÖ p i lí nhö ng chö a ®¨ng kÝcã thÓ ®· bÞlo¹i trõ. Vµ, tÊt nhiª n, rÊt nhiÒu doanh nghiÖ p nhµ n nö í nhá h¬n, trong thùc tÕ vËn hµnh rÊt giè nhö c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n xÐt tõ c ng gãc ®é ®Þ nghÜa mµ nãi, ®· kh«ng cã mÆt trong mÉ u ®iÒu tra nµy. nh 1.14. MÉ u ®iÒu tra cuè cï gå cã 95 doanh nghiÖ p, trong ®ã cã 5 doanh nghiÖ p i ng m chö a ®ñ sè lao ®éng tè i thiÓu lµ 100 ngö ê 10 i. H× 1.4: Ph© n bæ mÉu ® iÒu tra theo Qui m« nh MÉ u nµy gå 59 doanh m doanh nghiÖ p nghiÖ p ë phÝ Nam vµ a 33 doanh nghiÖ p ë phÝ a 500 lao ®éng trë lª n B¾c. ViÖ c chØ cã 3 29% doanh nghiÖ p ë miÒn Trung kh«ng cho phÐp Ý h¬n 300 lao ®éng t chóng t«i rót ra ®ö î c 50% nhiÒu kÕt luËn vÒ khu 300 – 499 lao ®éng vùc tö nh©n ë miÒn 21% Trung. ViÖ c ph©n mÉ u ®iÒu tra theo qui m« doanh nghiÖ p ®¹t kÕt qu¶ tè h¬n, vµ mÉ u ®iÒu tra cuè cï gå cã 5 doanh nghiÖ p cã sè lao ®éng thÊp h¬n t i ng m 100 mét chót, 39 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, vµ 51 doanh nghiÖ p cã 300 lao ®éng trë lª n.11 Nhãm mÉ u ®iÒu tra cuè cï bao gå 32 doanh nghiÖ p dÖ t may, ph¶n i ng m 10 Trª n thùc tÕ, c¸c c¸n bé pháng vÊn ®· tí gÆp 105 doanh nghiÖ p, trong ®ã cã 10 doanh nghiÖ p kh«ng ®¸p ø ng i ®- î c¸c tiª u chÝcña cuéc ®iÒu tra. c 11 C¸c nh©n viª n tham gia ®iÒu tra cho biÕt nh× chung nh÷ng doanh nghiÖ p lí h¬n tá ra Ý lo ng¹i h¬n c¸c doanh n n t nghiÖ p nhá trong viÖ c tham gia vµo cuéc kh¶o s¸t. 10
H × h 1 . 5 : P h © n b è M Éu ® iÒu t ra t h e o N g µ n h n 34% 35% 30% 25% 20% 12% 12% 10% 15% 8% 7% 10% 5% 0% May T P & G.kh¸t Phi k i m k h Ý Gç § å gç Da c h ñ y Õu lµ gèm ¸nh mét c¸ch chÝ x¸c sè lö î ®«ng ®¶o c¸c doanh nghiÖ p trong ngµnh nµy trong nh ng tæ ng sè c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lín. 1.15. Thùc hiÖ . Tõ 1 th¸ng Giª ng ®Õn 6 th¸ng Hai 1999, c¸c nhãm c¸n bé ®iÒu tra ®· n pháng vÊn 95 doanh nghiÖ p mÉ u. Mç nhãm c¸n bé pháng vÊn gå 2 ngö ê mét i m i, ngö ê ViÖ t Nam vµ mét nö í ngoµi, tÊt c¶ 8 ngö ê ®Òu cã tr× ®é tiÕng ViÖ t tè C¸c i c i nh t. cuéc pháng vÊn kÐo dµi trung b× tõ 2 ®Õn 3 giê sau ®ã lµ ®i th¨m nhµ m¸y nÕu cã nh , thÓ.12 1.16. Sö lý d÷ liÖ . C¸c c¸n bé sö lý d÷ liÖ u ®· sö dông phÇn mÒm thè kª ®Ó tÝ u ng nh to¸n c¸c gi¸ trÞtrung b× trung b× céng, vµ gi¶i biÕn thiª n cña c¸c biÕn sè vµ tÇn sè nh, nh cña c¸c biÕn sè riª ng lÎ. C¸c c©u hái ngá, mang tÝ chÊt ®Þ lö î còng ®ö î sö lÝvµ nh nh ng c ph©n lo¹i b»ng phÇn mÒm sö lÝv¨n b¶n. 1.17. Sau ®ã, c¸c t¸c gi¶ cña b¸o c¸o nµy ®· tiÕn hµnh mét lo¹t phÐp "ph©n tÝ nhá"ch ®Ó x¸c ®Þ c¸c xu hö í d÷ liÖ u. Cô thÓ, viÖ c ph©n tÝ nµy nh»m t× lê gi¶i cho 2 nh ng ch mi c©u hái cã liª n quan: thø nhÊt, nhãm gi¸m ®è vµ doanh nghiÖ p nµo ®ö î tiÕp cËn c c nhiÒu h¬n ví c¸c nguå lùc, nhÊt lµ nh÷ng nguå lùc do chÝ phñ ph©n phè vµ thø i n n nh i, hai, kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c nhãm nµy kh¸c nhau ra sao. ChÝ biÕn sè ®· ® ö î lùa n c chä nh»m x¸c ®Þ kh¶ n¨ng tiÕp cËn nguå lùc vµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña doanh n nh n nghiÖ p. B¶y biÕn sè trong sè nµy lµ: ®Þ ®iÓm, ngµnh ho¹t ®éng, qui m« doanh nghiÖ p, a tuæ i cña doanh nghiÖ p, kª nh xuÊt khÈu chñ yÕu, n¬i sinh cña gi¸m ®è vµ n¬i lµm viÖ c c, cña gi¸m ®è trö í khi chuyÓn vÒ doanh nghiÖ p. Hai biÕn sè ®éc lËp bæ sung ®ö î x¸c c c c lËp trª n c¬ së sö dông c¸c chï c©u tr¶ lê BiÕn sè ®éc lËp thø nhÊt lµ: "quan hÖ " cña m i. gi¸m ®è theo ®ã, nh÷ng gi¸m ®è nµo ®¸p ø ng ®ö î tõ 4 trë lª n trong tæ ng sè 6 ®Æc c, c c ®iÓm liª n quan tí viÖ c ®ö î ö u tiª n tiÕp cËn ví nh÷ng ö u ®· i cña nhµ nö í th×® ö î i c i c c 12 § a sè c¸c cuéc pháng vÊn ®- î tiÕn hµnh ví ng- ê chñ së h÷u chÝ c i i nh/gi¸m ®è cña tõng c«ng ty. Trong mét c vµi tr- ê hî ®è t- î pháng vÊn lµ c¸n bé qu¶n lÝcña doanh nghiÖ p hiÓu biÕt rÊt râ vÒ doanh nghiÖ p còng ng p, i ng nh- vÒ ng- ê chñ së h÷u - ®©y lµ nh÷ng ng- ê th- ê cã quan hÖ hä i i ng hµng ví gi¸m ®è i c/chñ doanh nghiÖ p. 11
gä lµ "cã quan hÖ ", cßn nh÷ng ngö ê kh¸c th× ® ö î gä lµ "sè cßn l¹i".13 BiÕn sè ®éc i i ci lËp thø hai ph©n lo¹i c¸c doanh nghiÖ p thµnh c¸c doanh nghiÖ p "thµnh c«ng", doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" vµ "sè cßn l¹i" trª n c¬ së ph©n tÝ xu hö í biÕn ®éng ch ng 14 cña doanh sè b¸n hµng vµ lî nhuËn cña doanh nghiÖ p. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝ quan i ch trä nhÊt ®ö î tr× bµy trong c¸c môc "Ph©n TÝ Nhá" t¹i c¸c chö ¬ng III vµ IV, ng c nh ch ®å thê nh÷ng chi tiÕt ph©n tÝ nhá h¬n ®ö î ®Ò cËp r¶i r¸c t¹i c¸c chö ¬ng môc ng i ch c thÝ hî trong b¸o c¸o nµy. ch p 13 § Ó ®- î ph©n lo¹i lµ "cã quan hÖ ", mét gi¸m ®è ph¶i ®¸p ø ng tõ 4 trë lª n trong sè 6 ®iÒu kiÖ n sau: lµ ®¶ng c c viª n § ¶ng Céng s¶n ViÖ t Nam, lµm viÖc trong c¬ quan nhµ n- í (trõ tr- ê hî lµm viÖ c cho chÝ quyÒn miÒn c ng p nh Nam thê tr- í 1975), phôc vô trong qu©n ®éi tõ 2 n¨m trë lª n, c«ng t¸c hoÆc hä tËp ë n- í ngoµi tr- í n¨m i c c c c 1991, lµm viÖ c cho chÝ phñ ë n- í ngoµi, vµ cã vî chå cha hoÆc mÑ tõng lµm viÖ c cho § ¶ng, Nhµ n- í nh c , ng, c hoÆc qu©n ®éi. 14 C¸c doanh nghiÖ p "thµnh c«ng" lµ nh÷ng doanh nghiÖ p lµm ¨n cã l· i, c¶ lî nhuËn, doanh sè b¸n hµng vµ khè i i l- î hµng b¸n ®Òu t¨ng trong n¨m 1998. V× chØ cã 12 doanh nghiÖ p cho biÕt lµ häkh«ng cã l· i, nª n nhãm ng doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" ®· ®- î ®Þ nghÜa mét c¸ch kÐm chÆt chÏ h¬n mét chót. Trª n thùc tÕ, c¸c c nh doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" lµ nh÷ng doanh nghiÖ p cã c¶ doanh sèb¸n hµng lÉ n khè l- î hµng b¸n gi¶m i ng sót trong n¨m 1998. 12
II. bøc tranh lín A. Bøc tranh vÜm« - § æi míi ch÷ng l¹i 2.01. Nh× mét c¸ch tæ ng thÓ, chö ¬ng tr× c¶i c¸ch kinh tÕ cña ViÖ t Nam - thö ê n nh ng ® ö î gä lµ "®æi míi" trong tiÕng ViÖ t hoÆc "renovation program" trong tiÕng Anh - ®· ci thµnh c«ng ®¸ng kÓ. Mí chØ c¸ch ®©y mét thËp kØ, nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam cßn ®ang ë i trong mét t× tr¹ng hç mang, bÞtû lÖ siª u l¹m ph¸t cï ví n¹n ®ãi lan trµn tµn ph¸. nh n ng i Ngµy nay, ví tè ®é t¨ng trö ëng GDP hµng n¨m tõ 8 ®Õn 9 phÇn tr¨m trong nh÷ng ic n¨m gÇn ®©y, ViÖ t Nam cã thÓ ® ö î coi lµ què gia cã mø c ph¸t triÓn kinh tÕ mau c c chãng bËc nhÊt trong sè c¸c què gia nghÌo nhÊt thÕ gií trong thËp kØ qua. Næ i bËt c i trong sè c¸c thµnh tùu nµy lµ viÖ c gi¶m ®¸ng kÓ t× tr¹ng nghÌo khæ tõ mø c chiÕm 3/4 nh d©n sè khi b¾t ®Çu c¶i c¸ch15 xuè cßn kho¶ng 1/3 d©n sè t¹i thê ®iÓm hiÖ n nay.16 ng i 2.02. Tuy nhiª n, xÐt tõ t× h× hiÖ n nay, nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam dö ê nhö giè nh nh ng ng mét cç xe ®ang hÕt x¨ng vµ rÊt cã thÓ ®ang ®i nhanh tí t× tr¹ng chÕt m¸y. Nh÷ng chØ i nh sè dö í ®©y cho chóng ta thÊy t× tr¹ng nµy: i nh • T¨ng trö ëng GDP suy gi¶m h¬n mét nöa trong n¨m 1998, xuè cßn 3,8%, vµ c¸c ng dÊu hiÖ u cho thÊy mø c t¨ng trö ëng GDP sÏ cßn tiÕp tôc suy gi¶m trong n¨m 1999;17 • XuÊt khÈu, vè ®· t¨ng trö ëng kho¶ng 25%/ n¨m trong gÇn suè thËp kØ qua, ®· suy n t gi¶m kho¶ng 12% trong quÝ I n¨m 1999 mÆc dï ChÝ phñ ®· lo¹i bá nhiÒu qui nh ®Þ h¹n chÕ xuÊt khÈu vµ ®· ph¸ gi¸ ®å tiÒn néi tÖ 17% trong n¨m 1998;18 nh ng • Trong quÝI n¨m 1999, nhËp khÈu suy gi¶m ví tè ®é cßn cao h¬n - gi¶m 18% so ic ví quÝI n¨m 1998 - ®iÒu nµy tuy cho phÐp ViÖ t Nam tr¸nh ®ù¬c mét cuéc khñng i ho¶ng vÒ ngo¹i tÖ, nhö ng kh«ng ph¶i lµ ®iÒm b¸o tè lµnh cho tö ¬ng lai cña c¸c t ho¹t ®éng xuÊt khÈu vè ph¶i phô thuéc nhiÒu vµo vËt tö nhËp khÈu; n 15 David Dollar vµ Jennie Litvak, "C¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m« vµ gi¶m nghÌo ë ViÖ t Nam" trong cuè Phóc lîi gia n ®× vµ sù qu¸ ®é cña ViÖ Nam, cña David Dollar vµ nh÷ng ng- ê kh¸c (biª n tËp), Washington, DC: Ng©n hµng nh t i ThÕ gií 1998, tr.15. i, 16 Sè liÖ u s¬ bé trÝ dÉ n tõ cuéc kh¶o s¸t vÒ th- í ®o mø c sè lÇn thø hai cña ViÖ t Nam (LSMS) do Thôy § iÓn, ch c ng Ng©n hµng ThÕ gií vµ UNDP hçtrî ®- î dÉ n trong "Toµn cÇu hãa, qu¶n lÝvµ æ n ®Þ Nh÷ng bµi hä then chè i , c nh: c t tõ § «ng ¸" (dù th¶o v¨n b¶n lµm viÖ c), V¨n b¶n cña UNDP, th¸ng Ba, 1999. 17 Tè ®é t¨ng tr- ëng GDP chÝ thø c cña n¨m 1998 do chÝ phñ ®- a ra lµ 5,8%, nh- ng Ng©n hµng ThÕ gií c nh nh i ®¸nh tôt xuè 2% chñ yÕu do mø c t¨ng tr- ëng - í tÝ cho ngµnh dÞ vô thÊp h¬n. Tuy nhiª n, còng nª n l- u ý ng c nh ch r»ng hÇu hÕt c¸c sèliÖ u ®- î sö dông trong b¸o c¸o nµy lµ trÝ tõ nguå cña Tæ ng côc Thè kª , vµ do ®ã, ®- î c ch n ng c dùa trª n con sè5,8%. 18 Sè liÖ u chÝ thø c cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy tæ ng gi¸ trÞxuÊt khÈu trong quÝI n¨m 1999 ®· gi¶m gÇn nh ng 12% so ví quÝI n¨m 1998. Xem "Tiª u § iÓm - ViÖ t Nam dù tÝ hiÖ u qu¶ xuÊt khÈu quÝI sa sót", Reuters, 23 i nh th¸ng Ba, 1999. 13
• § Çu tö trùc tiÕp cña nö í ngoµi vÉ n tiÕp tôc ®µ r¬i tù do trong n¨m 1999, ®¹t mø c c thÊp h¬n c¶ n¨m 1998, khi mø c gi¶i ng©n ®Çu tö nö í ngoµi ®· gi¶m kho¶ng mét c 19 nöa so ví mø c cña n¨m 1997. Trong mét chõng mùc nhÊt ®Þ ViÖ t Nam hiÖ n i nh, nay ®ang ph¶i thay thÕ ®Çu tö nö í ngoµi b»ng nguå viÖ n trî nö í ngoµi - gi¶i c n c ng©n viÖ n trînö í ngoµi t¨ng kho¶ng 40% trong n¨m 1998. 20 c • ChÝ phñ ®· ®iÒu chØnh theo hö í gi¶m ®¸ng kÓ chö ¬ng tr× ®Çu tö c«ng cho nh ng nh giai ®o¹n 1996-2000 ®Ó ph¶n ¸nh t× tr¹ng ®Çu tö nö í ngoµi suy gi¶m. nh c 2.03. T¸c ®éng cña t× tr¹ng suy gi¶m kinh tÕ ®è ví tØ lÖ c«ng ¨n viÖ c lµm hiÖ n cßn nh ii chö a râ v×qu¸ thiÕu c¸c sè liÖ u thè kª cã chÊt lö î vÒ lao ®éng ë ViÖ t Nam. C¸c ng ng kÕt qu¶ ph©n tÝ trö í ®©y dù b¸o r»ng tè ®é t¨ng trö ëng 8-9% cña ViÖ t Nam chØ cÇn ch c c suy gi¶m chót Ý sÏ lµm cho t× tr¹ng thÊt nghiÖ p t¨ng nhanh, chñ yÕu do viÖ c hµng t nh n¨m cã thª m mét triÖ u ngö ê mí tham gia vµo lùc lö î lao ®éng.21 Trª n thùc tÕ, tû i i ng lÖ thÊt nghiÖ p ®· t¨ng kho¶ng 1% trong n¨m 1997 mÆc dï t¨ng trö ëng GDP cña n¨m ®ã vÉ n ®¹t mø c trª n 8%.22 Mét sè sè liÖ u dù to¸n cho thÊy tû lÖ thÊt nghiÖ p ®« thÞ®· t¨ng kho¶ng 6 ®Õn 8% trong n¨m 1998.23 TØ lÖ kh«ng ®ñ viÖ c lµm còng ë mø c rÊt cao trong c¶ nö í nhÊt lµ ®è ví thanh niª n.24 c, ii 2.04. HÇu hÕt c¸c chuyª n gia quan s¸t, ë nh÷ng mø c ®é kh¸c nhau, ®· cho r»ng c¸c vÊn ®Ò hiÖ n t¹i cña ViÖ t Nam b¾t nguå tõ viÖ c tè ®é c¶i c¸ch suy gi¶m vµ tõ nh÷ng n c ¶nh hö ëng cã tÝ chÊt thø ph¸t cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝ ch©u ¸. Trª n gi¸c ®é nh nh thø nhÊt, chÝ phñ ViÖ t Nam ®· chËm chÔ trong viÖ c ph¸t ®éng hiÖ p c¶i c¸ch thø hai nh tiÕp sau c¸c bö í c¶i c¸ch c¬ cÊu m¹nh mÏ hå cuè thËp kØ 1980 vµ ®Çu thËp kØ 1990. c i i T¨ng trö ëng do kÕt qu¶ cña c¸c bö í c¶i c¸ch thuéc hiÖ p mét nµy ®· ®¹t mø c ®¸ng kÓ, c chñ yÕu do mø c néi cung t¨ng cao do kÕt qu¶ cña c¸c biÖ n ph¸p c¶i c¸ch ph¸p lý, cho phÐp c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ho¹t ®éng, dì bá c¸c kiÓm so¸t vÒ gi¸ c¶, vµ ph¸ gi¸ ®å néi tÖ . C¸c nhµ ®Çu tö nö í ngoµi còng hè h¶ lao vµo ViÖ t Nam do nghÜ r»ng ®©y ng c i lµ mét thÞtrö ê réng lí vµ ®Ó tËn dông lùc lö î lao ®éng cã tay nghÒ tö ¬ng ®è cao ng n ng i vµ rÎ t¹i ViÖ t Nam. Chóng ta hoµn toµn cã thÓ lËp luËn r»ng nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam ®· thu nhËn ®ö î tè ®a nh÷ng lî Ý mµ ViÖ t Nam cã thÓ tËn dông ®ö î tõ hiÖ p c¶i c¸ch ci i ch c ®Çu tiª n, vµ giê ®©y chØ cã thÓ tiÕp tôc t¨ng trö ëng thª m n÷a nÕu cã mét hiÖ p c¶i c¸ch mí s©u s¾c vÒ thÓ chÕ, tø c lµ, tö nh©n hãa khu vùc doanh nghiÖ p nhµ nö í (hiÖ n vÉ n i, c 19 Cam kÕt ®Çu t- trùc tiÕp n- í ngoµi trong n¨m 1998 gi¶m xuè chØ cßn 1,8 triÖ u USD, trong ®ã mø c gi¶i c ng ng©n chØ ®¹t 1 triÖ u USD, Vietnam Update, Ng©n hµng ThÕ gií th¸ng Ba 1999. i, 20 The Economist Intelligence Unit, ViÖ t Nam - QuÝI n¨m 1999. 21 Dollar vµ Litvak, tr. 12. 22 Thùc tr¹ng lao ®éng-viÖ lµm ë ViÖ Nam, 1997, Hµ Néi: Nhµ XuÊt b¶n Thè kª , 1998, tr. 47. c t ng "Toµn cÇu hãa, qu¶n lÝvµ æ n ®Þ Nh÷ng bµi hä then chè tõ § «ng ¸", tr. 39. 23 nh: c t 24 Thùc tr¹ng lao ®éng-viÖ lµm, 1997, tr. 42. c 14
cßn rÊt lí c¬ cÊu l¹i khu vùc ng©n hµng, c¶i thiÖ n chÊt lö î c¸c dÞ vô c«ng céng n), ng ch vµ t¨ng lö î th«ng tin c¸c lo¹i. ng 2.05. Sù cÇn thiÕt ph¶i c¶i c¸ch nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam cßn trë nª n cÊp b¸ch h¬n do cuéc khñng ho¶ng tµi chÝ khu vùc. Mø c ®é héi nhËp cßn h¹n chÕ, ®Æc biÖ t trª n lÜnh nh vùc thÞtrö ê vè ®· lµ bø c ®Öm gióp ViÖ t Nam tr¸nh ®ö î nh÷ng có ®¸nh trùc tiÕp ng n, c cña cuéc khñng ho¶ng mµ c¸c nÒn kinh tÕ kh¸c trong khu vùc ®· ph¶i chÞ Nhö ngu. chóng ta hiÖ n cã ®ñ b»ng chø ng vÒ c¸c t¸c ®éng gi¸n tiÕp mµ nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam ph¶i g¸nh chÞ trong 18 th¸ng võa qua do khñng ho¶ng kinh tÕ ch©u ¸. C¸c nö í § «ng u c ¸ bÞt¸c ®éng cña khñng ho¶ng chiÕm kho¶ng 70% c¶ vÒ lö î ®Çu tö nö í ngoµi lÉ n ng c thÞtrö ê xuÊt khÈu cña ViÖ t Nam, vµ nh÷ng nö í nµy ®· tiÕp nhiª n liÖ u cho phÇn lí ng c n mø c t¨ng trö ëng cao cña ViÖ t Nam trong suè thËp kØ qua. C¸c ho¹t ®éng thö ¬ng m¹i 25 t vµ ®Çu tö trong néi bé c¸c nö í khu vùc ®· suy gi¶m m¹nh, trong khi ®ã, hµng xuÊt c khÈu cña ViÖ t Nam l¹i bÞgi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh so ví c¸c nö í l¸ng giÒng § «ng ¸ i c do ®å tiÒn cña hä ph¸ gi¸ m¹nh. ng bÞ 2.06. Trong 18 th¸ng qua, ChÝ phñ ®· ®è phã ví t× tr¹ng kinh tÕ suy gi¶m b»ng nh i i nh mét lo¹t s¸ng kiÕn mí ChÝ phñ ®· ban hµnh nhiÒu nghÞ®Þ vµ luËt mí ö u ¸i h¬n i. nh nh i cho doanh nghiÖ p, t¨ng tè ®é tö nh©n hãa, xãa bá viÖ c cÊp phÐp xuÊt khÈu, vµ tõng c bö í ph¸ gi¸ ®å tiÒn. Quan trä nhÊt lµ viÖ c th«ng qua luËt Doanh nghiÖ p mí vµo c ng ng i th¸ng S¸u n¨m 1999, trong ®ã cã qui ®Þ quyÒn cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n râ rµng nh h¬n rÊt nhiÒu so ví trö í ®©y. LuËt nµy sÏ cã hiÖ u lùc tõ ngµy 1 th¸ng Giª ng n¨m i c 2000, vµ nhiÒu ngö ê trong ChÝ phñ hi vä luËt Doanh nghiÖ p mí sÏ cã t¸c ®éng i nh ng i tÝ cùc m¹nh mÏ ®è ví m«i trö ê kinh doanh cña ViÖ t Nam. § å thê hiÖ n vÉ n ch ii ng ng i, tå t¹i nhiÒu trë ng¹i ®¸ng kÓ do ChÝ phñ tiÕp tôc nh¾c l¹i cam kÕt thùc hiÖ n chiÕn n nh lö î t¨ng trö ëng trong ®ã nhµ nö í ®ãng vai trß chñ ®¹o, do rµo c¶n nhËp khÈu cßn c c cao, c¸c doanh nghiÖ p bÞh¹n chÕ sö dông ngo¹i tÖ, ®å tiÒn vÉ n bÞ®Þ gi¸ qu¸ cao, ng nh vµ khu vùc ng©n hµng nh× chung vÉ n chö a ®ö î c¶i c¸ch ví mét sè lö î lí vµ ngµy n c i ng n cµng gia t¨ng c¸c kho¶n nîkhã ®ßi. § ¸ng lö u ý lµ ChÝ phñ vÉ n chö a phª chuÈn mét nh c¸ch ®Çy ®ñ vai trß chñ chè cña khu vùc tö nh©n trong viÖ c lËp l¹i tè ®é t¨ng trö ëng t c cao t¹i ViÖ t Nam. B. Tãm t¾t lÞ sö khu vùc kinh tÕ tö nh© n cña ViÖ Nam26 ch t 2.07. § · hµng ngµn n¨m, nÒn kinh tÕ vµ v¨n hãa ViÖ t Nam dùa chñ yÕu vµo n«ng nghiÖ p. Cuéc chinh phôc cña ngö ê Ph¸p hå thÕ kØ 19 kh«ng lµm thay ®æ i ®iÒu nµy i i ® ö î bao nhiª u. Ngö ê Ph¸p ®ö a vµo ViÖ t Nam quan niÖm hiÖn ®¹i vÒ së h÷u tö nh©n c i hî ph¸p, nhö ng chØ thùc thi nã nhö mét bé phËn cÊu thµnh cña mét hÖ thè kinh tÕ p ng 25 ViÖ t Nam: Trç dËy ®Ó ®è phã ví th¸ch thø c, Ng©n hµng ThÕ gií 1998, tr. 3. i i i i, 26 Xem Phô lôc II ®Ó cã tr× bµy chi tyÕt h¬n vÒ lÞ sö khu vùc t- nh©n cña ViÖ t Nam. nh ch 15
bÞbãp mÐo nh»m phôc vô cho mét sè nhá gií thö î lö u ViÖ t Nam, chñ yÕu ë miÒn i ng Nam. Nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt c¹nh tranh ví hµng khÈu cña Ph¸p, kÓ c¶ hµng thñ i c«ng truyÒn thè ®Òu bÞbãp chÕt.27 N¨m 1939, c«ng nghiÖ p chØ chiÕm 10% tæ ng s¶n ng, lö î què gia. 90.000 ngö ê lµm viÖ c trong ngµnh c«ng nghiÖ p, 60% c¸c hÇm má do ng c i ngö ê Ph¸p kiÓm so¸t.28 i 2.08. Nö íc ViÖ Nam D©n chñ Céng hßa, 1954-1975. Sau khi HiÖ p ®Þ Gi¬-ne-v¬ t nh chia c¾t ViÖ t Nam vµo n¨m 1954, § ¶ng Lao ®éng ViÖ t Nam thùc hiÖ n chiÕn lö î c«ng c nghiÖ p hãa nhanh chãng, cam kÕt triÖ t tiª u c¸c h× thø c kinh tÕ tö b¶n chñ nghÜa vµ nh thiÕt lËp mét hÖ thè dùa hoµn toµn vµo c¸c doanh nghiÖ p què doanh vµ c¸c hî t¸c ng c p x· . § Õn n¨m 1960, sau khi thùc hiÖ n nh÷ng chö ¬ng tr× lí vÒ c¶i c¸ch ruéng ®Êt, 29 nh n tËp thÓ hãa, vµ què h÷u hãa c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p võa vµ lí h¬n mét nöa s¶n lö î c n, ng c«ng nghiÖ p lµ do c¸c doanh nghiÖ p què doanh s¶n xuÊt ra, vµ gÇn 1/4 s¶n lö î c«ng c ng nghiÖ p lµ do khu vùc h¬p t¸c x· t¹o ra. Khu vùc doanh nghiÖ p tö nh©n chÝ thø c ®ãng nh gãp chö a ®Õn 1%. MÆc dï khu vùc nhµ nö í gi÷ vai trß chñ ®¹o vÒ s¶n lö î khu vùc c ng, tö nh©n kh«ng chÝ thø c l¹i lµ nguå cung cÊp c«ng ¨n viÖ c lµm hµng ®Çu - thËm chÝ nh n ngay c¶ trong thê kú ®Ønh cao cña khu vùc doanh nghiÖ p nhµ nö í hå gi÷a thËp kØ i ci 1960, lùc lö î lao ®éng trong c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í còng chØ chiÕm dö í 1/5 ng c i tæ ng sè lùc lö î lao ®éng. ng 2.09. Sau ®î bï næ t¨ng trö ëng nhanh trong 10 n¨m sau khi kÝHiÖ p ®Þ Gi¬-ne- t ng nh v¬, nÒn kinh tÕ do khu vùc nhµ nö í ®ãng vai trß chñ ®¹o t¹i miÒn B¾c ®· t¨ng trö ëng c chËm l¹i trong 10 n¨m tiÕp theo ®ã, ®¹t mø c t¨ng trö ëng thÊp h¬n so ví tè ®é gia ic t¨ng d©n sè30 ViÖ c MÜ leo thang tiÕn hµnh nÐm bom miÒn B¾c lµ mét yÕu tè dÉ n tí sù . i suy gi¶m nµy. Trong giai ®o¹n khã kh¨n ®ã, ®Ó cã ®ö î mét tö ¬ng lai tö ¬i s¸ng h¬n, c c¸c c¸n bé ®Þ phö ¬ng b¾t ®Çu thö nghiÖm nh÷ng c¬ chÕ khuyÕn khÝ nh»m ®Èy m¹nh a ch s¶n xuÊt. Tuy nhiª n, nh× tæ ng thÓ, hÖ thè kÕ ho¹ch hãa tËp trung ë miÒn B¾c chñ n ng yÕu tå t¹i ®ö î mét phÇn lµ nhê cã viÖ n trîå¹t cña khè Liª n X« vµ Trung Què 31 n c i c. B¶ng 2.1: T¨ ng trö ëng kinh tÕ cña nö íc ViÖ Nam D© n chñ Céng hßa t Mø c t¨ng GDP hµng n¨m Mø c t¨ng d©n sè hµng n¨m 1955-1960 13,5% 3,5% 27 David Marr, TruyÒn thè ViÖ t Nam tr- í thö th¸ch, 1920-1945, Berkeley: NXB § ¹i hä California, 1981, tr. ng c c 5. 28 TrÇn Hoµng Kim, Kinh tÕ ViÖ t Nam thê k×1945-1995 vµ triÓn vä ®Õn n¨m 2020, Hµ Néi: NXB Thè kª , i ng ng 1996, tr. 31. 29 Xem 45 n¨m kinh tÕ ViÖ t Nam (1945-1990), Hµ Néi: NXB Khoa hä X· héi, 1990. c 30 45 n¨m kinh tÕ ViÖ t Nam, tr. 16. 31 TØ lÖ viÖ n trîn- í ngoµi trong tæ ng thu ng©n s¸ch cña ChÝ phñ nh¶y vä tõ mø c 21% thê k× 1960-65 lª n c nh t i 68% thê k×1966-70 (xem TrÇn Hoµng Kim, Kinh tÕ ViÖ t Nam thê k×1945-1995 vµ triÓn vä ®Õn n¨m 2020, i i ng Hµ Néi: NXB Thè kª , 1996, tr. 181). ng 16
1961-1965 9,6% 2,9% 1966-1970 0,7% 3% 1971-1975 2,3% 2,6% Nguå 45 n¨m kinh tÕ ViÖ Nam n: t 2.10. ViÖ Nam Céng hßa, 1954-1975. LÖ thuéc vµo vè nö í ngoµi cã lÏ lµ mét ®Æc t n c ®iÓm kinh tÕ giè nhau gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn Nam trong giai ®o¹n nµy.32 Sù kh¸c ng biÖ t vÒ tÝ chÊt gi÷a kinh tÕ miÒn B¾c ví kinh tÕ miÒn Nam ®ö î minh hä râ nÐt nh i c a nhÊt qua viÖ c: dÞ vô lµ khu vùc t¨ng trö ëng nhanh nhÊt cña miÒn Nam, chiÕm tí ch i 60% nÒn kinh tÕ ngay trö í khi ViÖ t Nam thè nhÊt. Trong chõng mùc chÝ phñ cã 33 c ng nh can thiÖ p vµo ®ê sè kinh tÕ, th×trä t©m cña sù can thiÖ p ®ã l¹i lµ khu vùc n«ng i ng ng nghiÖ p chø kh«ng ph¶i lµ khu vùc c«ng nghiÖ p. 2.11. T¹i thê ®iÓm ®Ønh cao n¨m 1964, c«ng nghiÖ p chØ chiÕm 13% GDP cña ViÖ t i Nam céng hßa. Kh«ng cã g×®¸ng ng¹c nhiª n khi bè c¶nh hç lo¹n vµ ®Çy rñi ro cña i n mét cuéc chiÕn tranh ®ang leo thang ®· c¶n trë ®¸ng kÓ qu¸ tr× c«ng nghiÖ p hãa khu nh vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam céng hoµ: t¹i thê ®iÓm ngay trö í khi ®Êt nö í thè nhÊt, tØ i c c ng trä cña c«ng nghiÖ p trong tæ ng GDP cña ViÖ t Nam céng hoµ ®· gi¶m xuè mø c chØ ng ng b»ng mét nöa mø c cña n¨m 1964.34 S¶n xuÊt c«ng nghiÖ p tËp trung chñ yÕu ë khu vùc xung quanh Sµi Gßn, vµ tËp trung ®a sè vµo c¸c ngµnh thùc phÈm vµ ®å uè thuè l¸ ng, c vµ dÖ t.35 TuyÖ t ®¹i ®a sè c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt ®Òu nhá, trong ®ã chØ cã 320 trong tæ ng sè 175.000 c¬ së s¶n xuÊt (0,2%) sö dông tõ 50 lao ®éng trë lª n.36 2.12. Sù thèng nhÊt vÒ chÝ trÞvµ kinh tÕ cña nö íc Céng hßa X· héi chñ nghÜ ViÖ nh a t Nam, 1976-1980. Ví viÖ c ®Êt nö í ®ö î chÝ thø c thè nhÊt vµo n¨m 1976, hÖ i c c nh ng thè kinh tÕ ë miÒn B¾c ®ö î ¸p dông cho miÒn Nam. ChÝ phñ thùc hiÖ n chÝ ng c nh nh s¸ch què h÷u hãa hoÆc tËp thÓ hãa tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n cã qui m« ®¸ng kÓ c ë miÒn Nam nh»m ®¶m b¶o r»ng sù nghiÖ p thè nhÊt ®Êt nö í sÏ chØ lµm gi¶m chót Ý ng c t tØ trä cña khu vùc què doanh trong tæ ng s¶n lö î c«ng nghiÖ p. ChØ mét sèÝ doanh ng c ng t nghiÖ p nhá lµ kh«ng bÞ®Æt dö í sù kiÓm so¸t hoµn toµn cña nhµ nö í nhö ng l¹i bÞxÕp i c, lo¹i thµnh c¸c doanh nghiÖ p c«ng tö hî doanh trong ®ã nhµ nö í n¾m phÇn khè p c ng chÕ. Chñ trö ¬ng nµy nh× chung chØ dµnh cho nh÷ng doanh nghiÖ p nµo cã chñ së h÷u n ® ö î ®¸nh gi¸ lµ ®óng ®¾n vÒ chÝ trÞ c nh . 32 Hoa Kú viÖ n trîkh«ng hoµn l¹i 26 tØ USD cho ViÖ t Nam Céng hßa giai ®o¹n 1954-1974. 18 tØ trong sè ®ã lµ giµnh riª ng cho môc ®Ý qu©n sù (TrÇn Hoµng Kim, tr. 196). ch 33 Vµ tÊt nhiª n, mét phÇn nhÊt ®Þ cña ngµnh dÞ vô nµy ®· ® - î ph¸t triÓn ®Ó ®¸p ø ng nhu cÇu cña lùc l- î nh ch c ng qu©n sù MÜ ®«ng ®¶o t¹i miÒn Nam ViÖ t Nam. Patrick Boarman, Kinh tÕ Nam ViÖ t Nam: Mét sù khëi ®Çu mí i, Los Angeles: Trung t©m Kinh doanh Què tÕ, 1973, tr. 10. c 34 TrÇn Hoµng Kim, tr. 191, 194. 35 90% tæ ng s¶n l- î c«ng nghiÖ p ®- î t¹o ra tõ khu vùc Sµi Gßn - ChîLí - Biª n Hßa - Gia § Þ NÕu tÝ ng c n nh. nh theo ngµnh, 80% s¶n l- î c«ng nghiÖ p thuéc c¸c ngµnh thùc phÈm vµ ®åuè thuè lµ vµ dÖ t. ng ng, c 36 TrÇn Hoµng Kim, tr. 191. 17
2.13. Tr¸i ngö î ví nh÷ng dù b¸o cña c¸c nhµ kÕ ho¹ch hãa tËp trung ë miÒn B¾c, nÒn ci kinh tÕ cña nö í ViÖ t Nam thè nhÊt chØ thu ®ö î kÕt qu¶ tr× trÖ tö ¬ng tù nhö nÒn c ng c kinh tÕ miÒn B¾c trong thËp kØ trö í ®ã. ViÖ c miÒn Nam ph¶n ®è m¹nh mÏ chñ trö ¬ng c i tËp thÓ hãa vµ què h÷u hãa, mè quan hÖ xÊu ®i nhanh chãng gi÷a ViÖ t Nam ví C¨m- c i i pu-chia vµ Trung Què vµ viÖ c phö ¬ng T©y kh«ng tham gia vµo q¸u tr× t¸i kiÕn thiÕt c, nh thê kú sau chiÕn tranh ®· lµm cho bø c tranh kinh tÕ ViÖ t Nam vè ®· xÊu l¹i cµng trë i n nª n xÊu h¬n. Trong giai ®o¹n tõ 1976 ®Õn 1980: • S¶n lö î n«ng nghiÖ p t¨ng dö í mø c 2%/n¨m, thÊp h¬n nhiÒu so ví chØ tiª u ng i i chÝ thø c lµ 8-10%; nh • C«ng nghiÖ p ph¸t triÓn ví tè ®é 0,6%/n¨m, so ví môc tiª u 16-18%; ic i • D©n sè tiÕp tôc t¨ng m¹nh ví tè ®é h¬n 2%/n¨m, mÆc dï dßng "thuyÒn nh©n" ra ic ®i å ¹t; • C¸c ho¹t ®éng "xÐ rµo" cña c¸c doanh nghiÖ p - ho¹t ®éng kinh doanh trª n c¸c thÞ trö ê chî®en nh»m kiÕm ®ñ mø c thu ®Ó trang tr¶i chi phÝs¶n xuÊt vµ thö ëng cho ng ngö ê lao ®éng hßng tiÕn l¹i gÇn h¬n tí nh÷ng chØ tiª u s¶n xuÊt kh«ng thùc tÕ do i i chÝ quyÒn trung ö ¬ng ®Ò ra - ®· trë thµnh viÖ c lµm phæ biÕn;37 nh 2.14. § æi míi, tõ 1986 ®Õn nay. Sau mét nöa thËp kØ ¸p dông nh÷ng biÖ n ph¸p t× nh thÕ, t× h× kinh tÕ ViÖ t Nam vµo n¨m 1986 ®· tõ chç xÊu chuyÓn sang xÊu h¬n. nh nh Ngoµi t× tr¹ng siª u l¹m ph¸t vµ n¹n ®ãi lan réng, ban l· nh ®¹o cña ViÖ t Nam cßn nh ph¶i ®ö ¬ng ®Çu ví mét vÞ©n nh©n vÒ tö tö ëng hÖ ngµy cµng trë nª n khã chÞ lµ Liª n i u X«. NguyÔn V¨n Linh ®ö î chØ ®Þ lµm Tæ ng bÝ thö § ¶ng Céng s¶n ViÖ t Nam, vµ c nh § æi míi ® ö î chÝ thø c ph¸t ®éng. c nh 2.15. Lóc ®Çu, § æi míi cã néi dung rÊt giè ví Perestroika (c¶i tæ ) cña Liª n X« - ng i phi tËp trung hãa qu¸ tr× ra quyÕt ®Þ vÒ c¸c ®Çu vµo ®è ví c¸c doanh nghiÖ p trong nh nh ii khi tiÕp tôc kiÓm so¸t gi¸ c¶ vµ bao cÊp cña nhµ nö í KÕt qu¶ lµ, còng nhö ë Liª n X«, c. t× tr¹ng siª u l¹m ph¸t quay trë l¹i, vµ n¨m 1989 chø ng kiÕn dßng "thuyÒn nh©n" ra ®i nh ®«ng nhÊt kÓ tõ mét thËp kØ trö í ®ã.38 Mét lÇn n÷a, t× tr¹ng khñng ho¶ng ®· lµm c nh suy yÕu lËp trö ê cña nh÷ng ngö ê b¶o thñ vµ cho phÐp chñ trö ¬ng c¶i c¸ch ®ö î thùc ng i c hiÖ n trë l¹i - vÉ n dö í ngä cê ®æi míi - cô thÓ lµ: thiÕt lËp nh÷ng nguyª n t¾c kinh tÕ i n c¨n b¶n gióp mang l¹i sù t¨ng trö ëng nhanh chãng: tù do hãa gi¸ c¶, t¨ng mø c l· i suÊt lª n l· i suÊt thùc dö ¬ng, ph¸ gi¸ vµ thè nhÊt tØ gi¸ hè ®o¸i. ng i 37 Xem Adam Fforde vµ Stefan de Vylder, ViÖ t Nam: Mét nÒn kinh tÕ thê qu¸ ®é, SIDA, 1988. i 38 Cima, Ronald J. (biª n tËp), ViÖ t Nam: Nghiª n cø u què gia, ChÝ phñ Hoa K× 1989, tr. 179. c nh , 18
2.16. N¨m 1988, nhµ nö í ban hµnh c¸c nghÞ®Þ "c«ng nhËn tÇm quan trä l©u dµi c nh ng cña tö nh©n, ®¶m b¶o cho khu vùc nµy tå t¹i nhö mét bé phËn cña mét nÒn 'kinh tÕ n nhiÒu thµnh phÇn' vµ dì bá mä h¹n chÕ ®è ví viÖ c thuª mö í lao ®éng cña khu vùc i ii n 39 nµy". Hai n¨m sau, vµo n¨m 1990, luËt Doanh nghiÖ p ®· thiÕt lËp nª n c¬ së h¹ tÇng ph¸p lÝ cho mét khu vùc tö nh©n chÝ thø c. Cuè cï trong n¨m 1992, HiÕn ph¸p nh i ng, mí cña nö í ViÖ t Nam ®· kh¼ng ®Þ l¹i tÝ chÊt ph¸p lÝcña doanh nghiÖ p tö nh©n i c nh nh vµ chç ®ø ng cña khu vùc tö nh©n trong mét nÒn kinh tÕ "nhiÒu thµnh phÇn". C. Khu vùc s¶n xuÊt tö nh© n cña ViÖ Nam40 t 2.17. Ngö ê ta thö ê hay nhÇm lÉ n vÒ qui m« thùc cña khu vùc tö nh©n cña ViÖ t i ng Nam, vµ phÇn lí nguyª n nh©n lµ do viÖ c gÇn nhö toµn bé ngµnh n«ng nghiÖ p ë ViÖ t n Nam ®Òu n»m trong tay tö nh©n, ®å thê l¹i tå t¹i mét khu vùc kinh tÕ kh«ng chÝ ng i n nh thø c ®ang ngµy cµng lí trong néi bé nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam. B¶n b¸o c¸o nµy chØ tËp n trung vµo bé phËn nhá nhÊt cña khu vùc kinh tÕ tö nh©n, ®ã lµ nh÷ng doanh nghiÖ p tö nh©n s¶n xuÊt cã ®¨ng kÝ chÝ thø c. Sù lùa chä trä t©m nµy xuÊt ph¸t tõ sù tin nh n ng tö ëng cña chóng t«i r»ng tö ¬ng lai kinh tÕ cña ViÖ t Nam tï thuéc rÊt nhiÒu vµo vËn y mÖ nh cña bé phËn nµy trong khu vùc tö nh©n. N¨ng suÊt lao ®éng trong n«ng nghiÖ p sÏ chØ t¨ng rÊt Ý vµ mø c t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng thùc sÏ chØ cã thÓ do s¶n xuÊt c«ng t, nghiÖ p ®em l¹i. Trong c«ng nghiÖ p, s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhÑ sÏ lµ ngµnh cã hiÖ u qu¶ s¶n xuÊt cao nhÊt v×®ã chÝ lµ n¬i mµ nguå lùc phong phó cña ViÖ t Nam lµ lao ®éng nh n sÏ ® ö î khai th¸c ®Çy ®ñ nhÊt. Trong phÇn néi dung nµy cña b¸o c¸o, chóng t«i xin b¾t c ®Çu b»ng c¸ch tiÕp cËn mét c¸ch tæ ng qu¸t nhÊt vÒ tØ trä cña tõng ngµnh kinh tÕ ng H× 2.2. nh Tû träng GDP ph© n theo Ngµnh H× 2.1 nh Tû träng c«ng ¨ n viÖ lµm c 1998 (dù kiÕn) ph© n theo Ngµnh, 1997 N.nghiÖp DÞ vô ch H¶i s¶n vµ 24% l©m nghiÖp DÞ vô ch 26% 41% C.nghiÖp vµ N.nghiÖp X©y dùng thuû s¶n vµ 10% l©m nghiÖp C«ng nghiÖp & x©y dùng 66% 33% 39 Borje Ljunggren, "V- î lª n trª n c¶i c¸ch: VÒ nh÷ng ®éng th¸i gi÷a thay ®æ i kinh tÕ vµ thay ®æ i chÝ trÞë ViÖ t t nh Nam", Ch- ¬ng trong b¶n th¶o cuè s¸ch ch- a xuÊt b¶n vÒ x· héi d©n sù cña ViÖ t Nam, 1997, tr. 10. n 40 Trõ tr- ê hî cã chó thÝ kh¸c, c¸c sèliÖ u ®- î sö dông trong b¸o c¸o nµy ®Òu dùa trª n c¸c sè liÖ u thè kª ng p ch c ng cña Tæ ng côc Thè kª - nguå d÷ liÖ u thè kª chÝ thø c ë ViÖ t Nam (xem Phô lôc I). MPDF kh«ng thÓ ®¶m ng n ng nh b¶o tÝ chÝ x¸c cña mä sè liÖ u, nh- ng c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o tin r»ng nh÷ng xu h- í do c¸c con sè nµy ph¶n nh nh i ng ¸nh thÓ hiÖ n ®- î thùc tiÔn. Ng- ê ®ä sÏ thÊy r»ng sè liÖ u lÊy tõ mç nguå mét kh¸c. VÝ dô, Phßng Th- ¬ng c ic i n m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam sö dông sè liÖ u cña Bé KÕ ho¹ch vµ § Çu t- cho r»ng cã kho¶ng 35.000 doanh nghiÖ p t- nh©n ë ViÖ t Nam. Theo Tæ ng côc Thè kª , con sècña Bé KÕ ho¹ch vµ § Çu t- dùa trª n con sè ®¨ng kÝ ng mµ kh«ng tÝ tí nhiÒu c«ng ty t- nh©n ®· kh«ng cßn ho¹t ®éng n÷a, trong khi ®ã sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè nh i ng kª ®- î dùa trª n sèl- î cña c¸c c«ng ty hiÖ n ®ang ho¹t ®éng. c ng 19