Chuyên đề văn học Việt Nam hiện đại II: Văn học Việt Nam sau 1975 và các tác phẩm mới được đưa vào chương trình phổ thông

Chia sẻ: Kiếp Này Bình Yên | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:76

Thêm vào BST

Báo xấu

532
lượt xem 71
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

"Chuyên đề văn học Việt Nam hiện đại II: Văn học Việt Nam sau 1975 và các tác phẩm mới được đưa vào chương trình phổ thông" có cấu trúc gồm 3 chương, trình bày các nội dung như sau: Văn học việt nam sau 1975 - những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy; một số hiện tượng văn học - những tác giả, tác phẩm tiêu biểu; các tác phẩm văn học sau năm 1975 trong chương trình THPT. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chuyên đề văn học Việt Nam hiện đại II: Văn học Việt Nam sau 1975 và các tác phẩm mới được đưa vào chương trình phổ thông

Chuyªn ®Ò v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i II V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 vμ c¸c t¸c phÈm Míi ®−îc ®−a vμo ch−¬ng tr×nh phæ th«ng Ch−¬ng 1 V¨n häc viÖt nam sau 1975 - nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vμ gi¶ng d¹y 1. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc 1.1. V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc thÕ kû XX vµ tiÕp nèi sang ®Çu thÕ kû XXI - Qu¸ tr×nh v¨n häc lµ sù tån t¹i, vËn ®éng vµ tiÕn ho¸ cña v¨n häc võa phô thuéc vµo qu¸ tr×nh lÞch sö x· héi võa tu©n theo nh÷ng quy luËt riªng (nãi c¸ch kh¸c qu¸ tr×nh v¨n häc lµ diÔn tiÕn h×nh thµnh, tån t¹i, thay ®æi, ph¸t triÓn cña toµn bé ®êi sèng v¨n häc qua c¸c thêi kú lÞch sö). Qu¸ tr×nh v¨n häc ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña v¨n häc trong thêi gian vµ kh«ng gian. VÒ thêi gian, nã cho thÊy v¨n häc ph¸t triÓn qua nhiÒu thêi kú vµ giai ®o¹n, trong ®ã c¸c thêi kú lín lµ cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn ®¹i, cßn c¸c giai ®o¹n cô thÓ th× tïy thuéc vµo tõng nÒn v¨n häc d©n téc mµ cã c¸ch ph©n chia kh¸c nhau. VÒ kh«ng gian, nã cho thÊy v¨n häc ®· ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau vµ kh«ng ®ång ®Òu ë tõng khu vùc v¨n ho¸, tõng l·nh thæ, quèc gia - d©n téc hay trªn ph¹m vi toµn cÇu. Kh¸i niÖm qu¸ tr×nh v¨n häc cßn chØ ra c¶ cÊu tróc cña b¶n th©n v¨n häc. §ã lµ mét cÊu tróc phøc t¹p võa bao gåm toµn thÓ c¸c t¸c phÈm v¨n häc, mäi h×nh thøc l−u gi÷ vµ truyÒn b¸ v¨n häc, mäi thµnh tè cña ®êi sèng v¨n häc, l¹i võa chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng mèi quan hÖ ®a chiÒu gi÷a c¸c bé phËn v¨n häc vµ gi÷a v¨n häc víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt, c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. Sù thay ®æi cña ý thøc v¨n häc, h×nh thøc v¨n häc, sù biÕn ®éng trong c¸ch tiÕp nhËn v¨n häc lµ nh÷ng bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña qu¸ tr×nh v¨n häc, thËm chÝ ®©y lµ nh÷ng bé phËn c¬ b¶n nhÊt. - Khi xem xÐt mét hiÖn t−îng v¨n häc cô thÓ, ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ cña nã trong qu¸ tr×nh v¨n häc. §Æc biÖt lµ ph¶i ®Æt nã trong tiÕn tr×nh v¨n häc. “Nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 kh«ng thÓ kh«ng ®Æt nã vµo tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc thÕ kû XX vµ tiÕp nèi liÒn m¹ch sang thÕ kû XXI. Nh×n trªn ®¹i thÓ, v¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX cã ba chÆng ®−êng lín: Tõ ®Çu thÕ kû ®Õn 1945 - v¨n häc chuyÓn tõ ph¹m trï trung ®¹i sang nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i (mµ 30 n¨m ®Çu lµ giai ®o¹n giao thêi); tõ n¨m 1945 ®Õn 1975 - v¨n häc c¸ch m¹ng ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn hai cuéc kh¸ng chiÕn, vµ tõ sau 1975 1
v¨n häc thêi hËu chiÕn vµ ®æi míi. Ba chÆng ®−êng nãi trªn cña v¨n häc thÕ kû XX lµ sù tiÕp nèi cña dßng ch¶y v¨n häc d©n téc, võa cã sù biÕn ®æi t¹o ra c¸c b−íc ngoÆt, võa cã sù kÕ tôc chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®øt g·y.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). Quan niÖm v¨n häc sau 1975 ®Õn nay lµ mét thêi kú hay mét giai ®o¹n cÇn ph¶i c¨n cø vµo c¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh v¨n häc (quy luËt tiÕp nhËn t¸c ®éng cña ®êi sèng vµ lÞch sö; quy luËt kÕ thõa vµ c¸ch t©n; quy luËt giao l−u); sù chi phèi cña hÖ ý thøc, t− t−ëng thêi ®¹i; sù ®ãng gãp vÒ néi dung vµ h×nh thøc… Qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, cã sù ®ãng gãp ®¸ng kÓ vÒ néi dung vµ h×nh thøc nghÖ thuËt. ®ã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕp nhËn sù t¸c ®éng cña ®êi sèng vµ lÞch sö, cã sù kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña v¨n häc truyÒn thèng vµ cã ®iÒu kiÖn héi nhËp víi v¨n ho¸ thÕ giíi. Nh−ng kh«ng thÓ phñ nhËn nã vÉn chÞu sù chi phèi cña lý t−ëng d©n chñ v« s¶n. Nãi mét c¸ch cô thÓ lµ nã vÉn chÞu sù t¸c ®éng cña ®−êng lèi v¨n ho¸ v¨n nghÖ cña §¶ng (trong thêi kú ®æi míi). ViÖc ®¸nh gi¸ c«ng cuéc ®æi míi ®Ó kh¼ng ®Þnh vµ thóc ®Èy nh÷ng t×m tßi kh¸m ph¸ cña v¨n häc sau 1975 cÇn ph¶i cã th¸i ®é nghiªm tóc vµ khoa häc. Kh«ng qu¸ nhÊn m¹nh nh÷ng kh¸c biÖt, thËm chÝ lµ sù ®èi lËp, ®Ó råi ®o¹n tuyÖt víi giai ®o¹n v¨n häc tr−íc ®ã. §iÒu nµy dÉn ®Õn mét th¸i ®é ®Þnh kiÕn, thiÕu kh¸ch quan ®èi víi di s¶n v¨n häc tr−íc 1975. “Sù kh¸c biÖt cña hai chÆng ®−êng v¨n häc tr−íc vµ sau 1975 lµ ®iÒu hiÓn nhiªn, cã thÓ thÊy trªn rÊt nhiÒu ph−¬ng diÖn. Nh−ng ph¶i ch¨ng gi÷a hai chÆng ®−êng ®ã lµ sù c¾t l×a, kh«ng cã chót tiÕp nèi nµo?” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). Thµnh tùu vµ h¹n chÕ cña nÒn v¨n häc ba m−¬i n¨m chiÕn tranh (1945 - 1975) kh«ng ph¶i lµ kh«ng gãp phÇn chuÈn bÞ vµ kÝch thÝch sù ®æi míi v¨n häc sau 1975. V¨n häc 10 n¨m sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975 - 1985) ®· thÓ hiÖn râ quy luËt kÕ thõa cña v¨n häc chÆng ®−êng tr−íc. Nh×n trªn tiÕn tr×nh v¨n häc thÕ kØ XX vµ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI, cã thÓ thÊy h−íng vËn ®éng c¬ b¶n, xuyªn suèt c¸c chÆng ®−êng v¨n häc lµ vÊn ®Ò hiÖn ®¹i ho¸, d©n chñ ho¸. “Xu h−íng Êy cã bÞ lÊn ¸t bëi yªu cÇu c¸ch m¹ng ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ trong giai ®o¹n 1945 - 1975, nh−ng ®· trë l¹i thµnh mét nhu cÇu vµ h−íng vËn ®éng cña v¨n häc sau 1975…” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). 2
- Nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù giao l−u, ¶nh h−ëng ®èi víi c¸c nÒn v¨n häc kh¸c. V¨n häc ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX sang ®Çu thÕ kû XX, chuyÓn tõ ph¹m trï v¨n häc trung ®¹i sang v¨n häc hiÖn ®¹i ®· tõng bÞ ¶nh h−ëng nÒn v¨n ho¸ ph−¬ng T©y (Anh, Ph¸p). Sù ¶nh h−ëng ®ã Ýt nhiÒu phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi - lÞch sö. Sang chÆng ®−êng tõ 1945 ®Õn 1975, sù giao l−u v¨n häc vÉn tån t¹i nh−ng mang tÝnh chÊt khu vùc. Nã chØ giíi h¹n trong quan hÖ víi nÒn v¨n häc c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa. V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975, nhÊt lµ tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80 trë ®i, trong xu thÕ ®a cùc hãa quan hÖ quèc tÕ, v¨n hãa nãi chung vµ v¨n häc nãi riªng, giao l−u v¨n häc kh«ng cßn dõng l¹i trong c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa mµ ®· tõng b−íc thay ®æi. Nã më réng sù giao l−u, sù héi nhËp víi nÒn v¨n häc nh©n lo¹i, mang tÝnh toµn cÇu. Trong qu¸ tr×nh giao l−u Êy, v¨n häc sau 1975 kh«ng chØ cã tiÕp thu mµ cßn cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho nÒn v¨n häc chung cña nh©n lo¹i. “Ch¼ng lÏ ViÖt Nam ngµy nay chØ h−ëng cña thiªn h¹ mµ kh«ng lµm ra ®−îc c¸i g× gãp vµo cña chung cña thiªn h¹'' (NguyÔn Minh Ch©u - H·y ®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh häa - V¨n nghÖ, Hµ Néi sè 49&50, 12/1987). 1.2. Sù vËn ®éng cña v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 ®Õn nay Sù vËn ®éng cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam tõ 1975 ®Õn nay cã thÓ t¹m chia thµnh ba chÆng ®−êng: Tõ 1975 ®Õn 1985 lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ v¨n häc sö thi thêi chiÕn tranh sang v¨n häc thêi hËu chiÕn; tõ 1986 ®Õn ®Çu thËp kû 90 lµ thêi kú v¨n häc ®æi míi s«i næi, m¹nh mÏ, g¾n liÒn víi chÆng ®Çu cña c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc; tõ 1993 ®Õn nay, v¨n häc trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh th−êng vµ h−íng sù quan t©m nhiÒu h¬n vµo nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt. - Tõ sau th¸ng 4 n¨m 1975 ®Õn 1985 §©y lµ chÆng ®−êng chuyÓn tiÕp tõ nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng trong chiÕn tranh sang nÒn v¨n häc cña thêi kú hËu chiÕn. TÝnh chÊt chuyÓn tiÕp nµy thÓ hiÖn râ ë c¶ ®Ò tµi, c¶m høng, c¸c ph−¬ng thøc nghÖ thuËt vµ c¶ quy luËt vËn ®éng cña v¨n häc. N¨m n¨m ®Çu sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975 - 1980), nÒn v¨n häc vÒ c¬ b¶n vÉn tiÕp tôc nguån m¹ch c¶m høng cña thêi kú chiÕn tranh chèng Mü cøu n−íc. Nã nh− mét cç xe khæng lå ®ang ch¹y theo qu¸n tÝnh v−ît qua ranh giíi lÞch sö. Tuy ®· cã nh÷ng thay ®æi vµ nh÷ng b−íc ph¸t triÓn míi, c¶ ë v¨n xu«i vµ th¬ nh−ng ®Ò tµi chiÕn tranh vµ khuynh h−íng sö thi vÉn hÕt søc næi tréi. Nh÷ng t¸c phÈm ®· ®Ó l¹i dÊu Ên nh− M¸u vµ Hoa (Tè H÷u), Nh÷ng 3
ng−êi ®i tíi biÓn (Thanh Th¶o), §−êng tíi thµnh phè (H÷u thØnh); C¬n giã lèc (KhuÊt Quang Thôy), N¾ng ®ång b»ng (Chu Lai), §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh), N¨m hoµ b×nh ®Çu tiªn (NguyÔn M¹nh TuÊn), MiÒn ch¸y (NguyÔn Minh Ch©u)… Trong nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû t¸m m−¬i (1981 - 1985), t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi cña ®Êt n−íc gÆp nhiÒu khã kh¨n chång chÊt vµ r¬i vµo khñng ho¶ng ngµy cµng trÇm träng. NÒn v¨n häc còng ch÷ng l¹i vµ kh«ng Ýt ng−êi viÕt l©m vµo t×nh tr¹ng bèi rèi, kh«ng t×m thÊy ph−¬ng h−íng s¸ng t¸c. ý thøc nghÖ thuËt cña sè ®«ng ng−êi viÕt vµ c«ng chóng ®éc gi¶ ch−a chuyÓn biÕn kÞp víi thùc tiÔn x· héi. Nh÷ng quan niÖm vµ c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc vèn quen thuéc trong thêi kú tr−íc ®· tá ra bÊt cËp tr−íc hiÖn thùc míi vµ ®ßi hái míi. Nh−ng v¨n häc ®· tõng b−íc t×m c¸ch tiÕp cËn, kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn ®êi sèng míi sao cho phï hîp vµ thÝch nghi nhÊt. §iÒu ®ã ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh b»ng sù hiÖn diÖn cña mét sè c©y bót tiªn phong nh¹y c¶m víi cuéc sèng, ®i vµo kh¸m ph¸ nh÷ng vÊn ®Ò hiÖn thùc ®ang n¶y sinh nh−: NguyÔn Kh¶i (GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi), NguyÔn M¹nh TuÊn (§øng tr−íc biÓn), Ma V¨n Kh¸ng (Mïa l¸ rông trong v−ên), D−¬ng Thu H−¬ng (Bªn kia bê ¶o väng, ChuyÖn t×nh kÓ tr−íc lóc r¹ng ®«ng), ChÕ Lan Viªn (Hoa trªn ®¸), NguyÔn Duy (¸nh tr¨ng), ý Nhi (Ng−êi ®µn bµ ngåi ®an), Thanh Th¶o (Nh÷ng ngän sãng mÆt trêi, Khèi vu«ng Ru-bÝch)... L−u Quang Vò (Hån Tr−¬ng Ba da hµng thÞt) … V¨n häc cã khuynh h−íng trë vÒ víi ®êi sèng th−êng nhËt. - Tõ 1986 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m chÝn m−¬i §−êng lèi ®æi míi t¹i §¹i héi VI cña §¶ng vµ tiÕp theo ®ã lµ NghÞ quyÕt 05 cña Bé ChÝnh trÞ, cuéc gÆp cña nguyªn Tæng BÝ th− NguyÔn V¨n Linh víi ®¹i diÖn giíi v¨n nghÖ sÜ (1987) nh− mét luång giã míi thæi vµo ®êi sèng v¨n häc nghÖ thuËt. §iÒu ®ã më ra thêi kú míi cña v¨n häc ViÖt Nam. “NhiÖt t×nh ®æi míi x· héi, kh¸t väng d©n chñ vµ tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®· lµ nh÷ng ®éng lùc tinh thÇn cho v¨n häc cña thêi kú ®æi míi ph¸t triÓn m¹nh mÏ, s«i næi. Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt n»m ë chiÒu s©u cña ®êi sèng v¨n häc, nã võa lµ kÕt qu¶ võa lµ ®éng lùc cho nh÷ng t×m tßi ®æi míi trong s¸ng t¸c, ®ång thêi l¹i t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn sù tiÕp nhËn cña c«ng chóng v¨n häc. T− duy v¨n häc míi ®· dÇn h×nh thµnh, lµm thay ®æi c¸c quan niÖm vÒ chøc n¨ng cña v¨n häc, vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi sèng, nhµ v¨n vµ b¹n ®äc, vÒ sù tiÕp nhËn v¨n häc. §ång thêi sù ®æi míi t− duy nghÖ thuËt còng thóc ®Èy m¹nh mÏ nh÷ng sù t×m kiÕm, thÓ nghiÖm vÒ c¸ch tiÕp cËn thùc t¹i, vÒ c¸c thñ ph¸p vµ bót ph¸p nghÖ thuËt, ph¸t huy c¸ tÝnh vµ phong 4
c¸ch c¸ nh©n cña nhµ v¨n.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). Khuynh h−íng nhËn thøc l¹i hiÖn thùc víi c¶m høng phª ph¸n trªn tinh thÇn nh©n b¶n ®· ph¸t triÓn m¹nh vµo nöa cuèi nh÷ng n¨m 80 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX. V¨n xu«i cã sù xuÊt hiÖn cña c¸c t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ tiªu biÓu: Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, Cá lau cña NguyÔn Minh Ch©u, T−íng vÒ h−u cña NguyÔn Huy ThiÖp, BÕn kh«ng chång cña D−¬ng H−íng, M¶nh ®Êt l¾m ng−êi nhiÒu ma cña NguyÔn Kh¾c Tr−êng, §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó cña Ma V¨n Kh¸ng… Th¬ ca tuy kh«ng thËt sù s«i ®éng nh− v¨n xu«i nh−ng còng cã thÓ nh¾c ®Õn mét sè c©y bót cã dÊu Ên nh− H÷u ThØnh, NguyÔn Duy, Thanh Th¶o, Phïng Kh¾c B¾c, D− ThÞ Hoµn… - Tõ 1993 ®Õn nay V¨n häc trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh th−êng vµ h−íng sù quan t©m nhiÒu h¬n vµo nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt. “…V¨n häc quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn sù ®æi míi cña chÝnh nã, mÆc dï vÉn kh«ng ®i ra khái xu h−íng d©n chñ hãa. §©y lµ lóc v¨n häc trë vÒ víi ®êi sèng th−êng nhËt vµ vÜnh h»ng, ®ång thêi cã ý thøc vµ nhu cÇu tù ®æi míi vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, ph−¬ng thøc thÓ hiÖn h¬n bao giê hÕt. Tuy Ýt cã nh÷ng t¸c phÈm g©y ®−îc nh÷ng "có sèc" trong d− luËn, trë thµnh nh÷ng hiÖn t−îng thu hót ®«ng ®¶o c«ng chóng, nh−ng hÇu nh− ë thÓ lo¹i nµo còng cã sù t×m tßi, tù ®æi míi. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng cã phÇn trÇm l¾ng cña ®êi sèng v¨n häc n−íc nhµ gÇn ®©y lµ ®iÒu cã thùc. §iÒu ®ã ph¶i ®−îc c¾t nghÜa tõ nhiÒu nguyªn nh©n, kÓ c¶ do sù h¹n chÕ cña chÝnh ng−êi cÇm bót. Kh«ng Ýt t¸c gi¶, sau mét vµi t¸c phÈm ban ®Çu ®−îc ®¸nh gi¸ cao th× ®· dõng l¹i, kh«ng tù v−ît ®−îc m×nh, ®æi míi chÝnh m×nh ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh c«ng míi” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). 2. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 trong xu thÕ héi nhËp 2.1. Giao l−u v¨n häc lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thêi kú héi nhËp LÞch sö nh©n lo¹i ®· kh¼ng ®Þnh giao l−u v¨n ho¸ lµ mét xu h−íng tÊt yÕu cña mäi thêi kú héi nhËp. Héi nhËp vÒ kinh tÕ, x· héi bao giê còng kÐo theo sù héi nhËp vÒ v¨n hãa. Cã sù héi nhËp vÒ v¨n hãa ¾t h¼n cã sù héi nhËp vÒ v¨n häc. VÝ dô §Õ quèc La M· sau khi chinh phôc Hy L¹p, ®· t¹o ra mét nÒn v¨n hãa Hy-La næi tiÕng. Kho tµng thÇn tho¹i Hy L¹p ®· ®−îc La M· tiÕp thu gÇn nh− toµn bé, biÕn thµnh thÇn tho¹i Hy L¹p-La M·. GÇn 1000 n¨m B¾c thuéc, nÒn v¨n hãa ViÖt Nam Ýt nhiÒu chÞu ¶nh h−ëng vµ tiÕp thu v¨n hãa 5
Trung Hoa vµ ®Ó l¹i dÊu Ên trong v¨n häc (Th¬ §−êng; Kim V©n kiÒu truyÖn…). Giao l−u v¨n hãa tr−íc ®©y míi chØ diÔn ra ë cÊp khu vùc. Ngµy nay, khi xu thÕ héi nhËp kinh tÕ, x· héi diÔn ra nhanh chãng trªn toµn thÕ giíi th× héi nhËp v¨n hãa kh«ng thÓ kh«ng mang tÝnh toµn cÇu. “Trong bèi c¶nh cña giao l−u v¨n hãa toµn cÇu nh− vËy, v¨n häc cã thÓ ®−îc coi lµ cã mét vai trß n¨ng ®éng nhÊt. Vµ v¨n häc ViÖt Nam còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®ã. TËn dông nh÷ng lîi Ých do giao l−u v¨n hãa ®em l¹i, v¨n häc ViÖt Nam ®ang tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ - v¨n häc cña thÕ giíi ®Ó lµm phong phó cho ®êi sèng v¨n häc cña chÝnh m×nh; ®ång thêi còng cã ®−îc nhiÒu c¬ héi ®Ó phæ biÕn nh÷ng thµnh tùu cña m×nh ra thÕ giíi. Râ rµng, sau 20 n¨m ®æi míi, bé mÆt cña v¨n häc ViÖt Nam ®· kh¸c tr−íc rÊt nhiÒu. Nã ®ang trë nªn ®a d¹ng h¬n, cã nhiÒu giäng ®iÖu vµ nhiÒu mµu s¾c h¬n, kÓ c¶ trong lÜnh vùc s¸ng t¸c lÉn lý luËn - phª b×nh. Vµ trªn tÊt c¶ lµ v¨n häc n−íc ta ®· ®−îc tù do h¬n, cëi më h¬n, cã ®−îc nhiÒu lùa chän h¬n.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009) Trong nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX, xu thÕ héi nhËp cña v¨n häc ViÖt Nam ®· thÓ hiÖn kh¸ râ vµ b¾t ®Çu cã ®−îc vÞ trÝ trªn diÔn ®µn v¨n häc khu vùc vµ thÕ giíi. NhiÒu nhµ v¨n ®−îc nhËn gi¶i th−ëng v¨n häc quèc tÕ (Gi¶i th−ëng v¨n häc ASEAN, Gi¶i th−ëng v¨n häc s«ng Mª K«ng). NhiÒu héi nghÞ, héi th¶o v¨n häc quèc tÕ ®−îc tæ chøc (Héi nghÞ nhµ v¨n ba n−íc ViÖt Nam - Lµo - Campuchia). NhiÒu t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i ®· ®−îc c¸c dÞch gi¶ n−íc ngoµi dÞch vµ giíi thiÖu (Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh…). NhiÒu t¸c gi¶ ®· ®−îc c¸c tæ chøc v¨n häc n−íc ngoµi mêi sang n−íc hä ®Ó giao l−u, trao ®æi kinh nghiÖm (Lª Lùu, NguyÔn Huy ThiÖp, Phan ThÞ Vµng Anh…). V¨n häc ViÖt Nam cã ®iÒu kiÖn tiÕp thu tinh hoa cña c¸c nÒn v¨n häc c¸c d©n téc kh¸c vµ còng cã ®iÒu kiÖn giíi thiÖu tinh hoa v¨n häc cña chÝnh m×nh. 2.2. Giao l−u, héi nhËp trong s¸ng t¸c - Néi dung: V¨n häc ViÖt Nam tr−íc n¨m 1975 khi mang vai trß cña mét nÒn v¨n häc phôc vô c¸ch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu, c¸c nhµ v¨n ®Òu nh×n hiÖn thùc tõ gãc ®é ®iÓn h×nh mang tÝnh thêi ®¹i, d©n téc. Hä kh¸m ph¸ ®êi sèng chñ yÕu tõ c¸i nh×n cña céng ®ång. Nhµ v¨n cÇm bót d−íi ¸nh s¸ng cña lý t−ëng vµ t×nh c¶m céng ®ång ®Ó x©y dùng nªn nh÷ng con ng−êi lý t−ëng ®¹i diÖn cho thêi ®¹i (®Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc; DÊu ch©n ng−êi lÝnh cña 6
NguyÔn Minh Ch©u, VÇng tr¨ng quÇng löa cña Ph¹m TiÕn DuËt…). Sau n¨m 1975, v¨n häc kh«ng cßn cæ vò chiÕn ®Êu mµ chuyÓn sang nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng hµng ngµy trong mäi mèi quan hÖ. Nã v−ît ra khái khu«n khæ khu vùc, nã chÞu sù ¶nh h−ëng v¨n hãa, lèi sèng cña c¸c n−íc kh¸c. ®Æc biÖt lµ t− t−ëng d©n chñ cña c¸c n−íc ph−¬ng T©y… V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 b¾t ®Çu cã sù thay ®æi. Nã chuyÓn träng t©m tõ hiÖn thùc kh¸ch quan bªn ngoµi sang hiÖn thùc néi t©m bªn trong. C¸i t«i c¸ nh©n trë thµnh mét ®èi t−îng khai th¸c míi. §iÒu nµy xuÊt hiÖn ngay tõ sau khi chiÕn tranh chèng Mü kÕt thóc (MiÒn ch¸y; Phiªn chî Gi¸t cña NguyÔn Minh Ch©u). Sau nµy c¸i t«i c¸ nh©n víi nh÷ng nçi niÒm suy t− cña con ng−êi ViÖt Nam thêi hiÖn ®¹i cµng ®−îc c¸c nhµ v¨n quan t©m khai th¸c. Nçi buån chiÕn tranh (Th©n phËn t×nh yªu) cña B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng cña Chu Lai, Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, GÆp gì cuèi n¨m cña NguyÔn Kh¶i, Mïa l¸ rông trong v−ên vµ §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó cña Ma V¨n Kh¸ng... H¸i theo mïa cña ChÕ Lan Viªn, ¸nh tr¨ng cña NguyÔn Duy, Tù h¸t cña Xu©n Quúnh… cã thÓ ®−îc coi lµ nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu. - H×nh thøc: Tr−íc n¨m 1975, trong quan hÖ giao l−u v¨n hãa (v¨n häc) mang tÝnh chÊt khu vùc, c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam chÞu sù chi phèi rµng buéc cña ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Sau 1975, trong quan hÖ giao l−u v¨n hãa (v¨n häc) mang tÝnh toµn cÇu, c¸c nhµ v¨n kh«ng cßn chÞu sù chi phèi cña ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Hä kh«ng bÞ lÖ thuéc vµo nh÷ng khu«n mÉu hay sù thèng trÞ cña bÊt cø mét ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµo. Nhµ v¨n ®−îc tù do sö dông mäi kü thuËt vµ ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c, ®−îc tù do s¸ng t¹o trong khu«n khæ luËt ph¸p ®Ó phôc vô Tæ quèc, phôc vô nh©n d©n. V¨n xu«i h×nh nh− ®· ph¸ vì mäi sù rµng buéc vÒ kÕt cÊu, ng«n tõ, vÒ quan niÖm nh©n vËt. Th¬ ca th¶ søc tung hoµnh víi nhiÒu d¹ng, nhiÒu lo¹i ®Ó hoµ nhËp víi thÕ giíi. ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ th¬ trÎ mµ Vi Thuú Linh lµ mét vÝ dô… Trong qu¸ tr×nh giao l−u ë th¬× kú héi nhËp cã thÓ nhËn thÊy v¨n häc ViÖt Nam kh«ng hÒ hoµ nhËp. Ta giao l−u ®Ó tiÕp thu, lÜnh héi tinh hoa v¨n häc nh©n lo¹i, ®Ó héi nhËp víi thÕ giíi vµ tiÕn tíi cã tiÕng nãi trªn diÔn ®µn v¨n häc thÕ giíi nh»m thùc hiÖn môc ®Ých x©y dùng mét nÒn v¨n häc tiÕn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. 2.3. Giao l−u, héi nhËp trong lý luËn - phª b×nh Cïng víi sù më cöa trªn mäi lÜnh vùc s¸ng t¸c, lý luËn - phª b×nh v¨n häc còng ®−îc dÞp giao l−u, héi nhËp víi thÕ giíi. Kh«ng khÝ nghiªn cøu trong 7
lÜnh vùc lý luËn, phª b×nh s«i ®éng h¬n bao giê hÕt, thËm chÝ cã nh÷ng lóc nã cßn s«i ®éng h¬n c¶ kh«ng khÝ s¸ng t¸c. Tr−íc hÕt lµ sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - phª b×nh v¨n häc. Nã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p hoµn toµn míi, mµ hÇu hÕt lµ nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p ®· tõng xuÊt hiÖn ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y. ThËm chÝ cã nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p tr−íc ®©y ®−îc coi lµ vïng cÊm kþ th× nay ®· ®−îc phæ biÕn réng r·i, kh«ng cã sù h¹n chÕ nµo trong viÖc tiÕp cËn kho tµng lý luËn v¨n häc cña thÕ giíi. Ng−êi nghiªn cøu ®−îc quyÒn tù do, ®−îc t«n träng trong viÖc øng dông thµnh tùu lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p mµ b¶n th©n cho lµ thÝch hîp. NhiÒu ng−êi ®· ¸p dông kh¸ thµnh c«ng c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ph−¬ng T©y vµo thùc tiÔn nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam (ph©n t©m häc, lý luËn tiÕp nhËn, lý thuyÕt vÒ v¨n häc so s¸nh)... Tuy vËy, chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn hÖ thèng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p cò - Ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. HÖ thèng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p Êy cã vai trß lÞch sö cña nã. Ýt nhiÒu nã còng cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vÒ ph−¬ng ph¸p luËn. Chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a chÝnh trÞ víi v¨n häc, còng kh«ng thÓ phñ nhËn tÝnh giai cÊp cña v¨n häc… H·y coi nã nh− lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c b×nh ®¼ng víi mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c. Giao l−u, héi nhËp trong lÜnh vùc lý luËn phª b×nh ®· ®−îc thÓ hiÖn ë viÖc: dÞch vµ giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi; giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi mét c¸ch cã hÖ thèng vµ cã liªn hÖ víi lý luËn - phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam; øng dông c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi vµo thùc tiÔn kh¶o cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam. - DÞch vµ giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi: Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt cña Bakhtin (Ph¹m VÜnh C− dÞch, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1992); Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p cña Dostoievski cña Bakhtin (TrÇn §×nh Sö dÞch, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993); Thi ph¸p cña huyÒn tho¹i cña E.M. Meletinsky (TrÇn Nho Th×n vµ Song Méc dÞch, Nxb. §HQG HN, 2004); CÊu tróc v¨n b¶n nghÖ thuËt cña Iu. M. Lotman (TrÇn Ngäc V−¬ng, TrÞnh B¸ §Ünh, NguyÔn Thu Thuû dÞch, Nxb. §HQG HN, 2004)… - Giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi mét c¸ch cã hÖ thèng vµ cã liªn hÖ víi lý luËn - phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam: Lý luËn phª b×nh v¨n häc ph−¬ng T©y thÕ kû XX (Ph−¬ng Lùu, Nxb. V¨n häc); Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n häc (Ph−¬ng Lùu, Nxb. §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2005); Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n häc (NguyÔn V¨n D©n, Nxb. KHXH, 2004)… 8
- øng dông c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi vµo thùc tiÔn kh¶o cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam: T×m hiÓu phong c¸ch NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu (Phan Ngäc, Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1985); Thi ph¸p th¬ Tè H÷u (TrÇn §×nh Sö, Nxb. T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1987)… 3. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 nh×n tõ gãc ®é thÓ lo¹i Nh÷ng biÕn ®æi cña v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong sù ®æi míi cña thÓ lo¹i. §©y lµ vÊn ®Ò cã søc hót ®èi víi ®äc gi¶ vµ giíi nghiªn cøu, phª b×nh. §· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sù vËn ®éng, ®æi míi cña v¨n xu«i, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, cña th¬ tr÷ t×nh tõ sau 1975. Nh−ng ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn vÒ diÖn m¹o, ®Æc ®iÓm cña tõng thÓ lo¹i. Nã lµ mét vÊn ®Ò qu¸ lín, cÇn cã thêi gian vµ sù ®Çu t− trÝ tuÖ, c«ng søc. T×m hiÓu v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 - Nh×n tõ gãc ®é thÓ lo¹i, tr−íc hÕt ph¶i ®i vµo nh÷ng thÓ lo¹i mang tÝnh tiªu biÓu vµ dÔ nhËn diÖn. 3.1. TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn ®¸ng ghi nhËn ë hÇu hÕt c¸c thÓ lo¹i, trong ®ã cã tiÓu thuyÕt. TiÓu thuyÕt - mét lo¹i h×nh tù sù cì lín ®· vµ ®ang nç lùc chuyÓn m×nh, ®æi míi vµ ®· g©y ®−îc Ên t−îng m¹nh trªn v¨n ®µn. 3.1.1. Sù ®æi míi cña tiÓu thuyÕt trong c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc Ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975) sù xuÊt hiÖn cña mét lo¹t tiÓu thuyÕt: §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh), N¨m 1975 hä ®· sèng nh− thÕ (NguyÔn TrÝ Hu©n), Trong c¬n giã lèc (KhuÊt Quang Thôy), §øng tr−íc biÓn, Cï lao trµm (NguyÔn M¹nh TuÊn), GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi (NguyÔn Kh¶i), M−a mïa h¹, Mïa l¸ rông trong v−ên (Ma V¨n Kh¸ng)… ®· thÓ hiÖn dÊu hiÖu cña sù chuyÓn ®æi t− duy s¸ng t¹o vµ quan niÖm nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. B−íc vµo thêi kú ®æi míi (1986) vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo, tiÓu thuyÕt ®· thËt sù béc lé −u thÕ cña m×nh. C¸c t¸c phÈm: Thêi xa v¾ng, Hai nhµ (Lª Lùu), §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó, Ng−îc dßng n−íc lò (Ma V¨n Kh¸ng), Mét câi nh©n gian bÐ tý (NguyÔn Kh¶i), §i vÒ n¬i hoang d· (NhËt TuÊn), Nh÷ng m¶nh ®êi ®en tr¾ng (NguyÔn Quang LËp), Mét thêi hoa mÉu ®¬n, Ngoµi kh¬i miÒn ®Êt høa (NguyÔn Quang Th©n), Thiªn sø (Ph¹m ThÞ Hoµi), Tr¶ gi¸, Sãng lõng, Câi mª (TriÖu Xu©n), Chim Ðn bay (NguyÔn TrÝ Hu©n), Nçi buån chiÕn tranh (B¶o Ninh), BÕn kh«ng chång (D−¬ng H−íng), M¶nh ®Êt l¾m ng−êi nhiÒu ma (NguyÔn Kh¾c Tr−êng), ¡n mµy dÜ v·ng, Phè, Cuéc ®êi dµi l¾m (Chu Lai), Ngµy hoµng ®¹o (NguyÔn §×nh ChÝnh), Mét ngµy vµ 9
mét ®êi, C¬n gi«ng (Lª V¨n Th¶o), L¹c rõng (Trung Trung §Ønh), Cuèn gia ph¶ ®Ó l¹i (§oµn Lª), Thuû ho¶ ®¹o tÆc (Hoµng Minh T−êng), Trïng tu (Th¸i B¸ Lîi), LuËt ®êi vµ cha con (NguyÔn B¾c S¬n), C¸nh ®ång l−u l¹c (Hoµng §×nh Quang), Gia ®×nh bÐ män (D¹ Ng©n)... ®· thÓ hiÖn sù ®æi míi thùc sù víi tinh thÇn d©n chñ cao, d¸m nh×n th¼ng vµo sù thËt. “Trong t¸c phÈm cña hä ý thøc “lét trÇn mÆt nhau, lét trÇn mÆt m×nh, lét trÇn mÆt ®êi” vµ cao h¬n lµ “bãc trÇn thÕ giíi”, ®ång thêi víi ý thøc h−íng tíi “chÊt l−îng cuéc sèng”, sèng sao cho ®óng víi cuéc sèng cña con ng−êi ®· thÈm thÊu c¸c tÇng ng÷ nghÜa…” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi, T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). 3.1.2. Sù vËn ®éng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt vÒ h×nh thøc thÓ lo¹i Kh«ng chØ lµ sù vËn ®éng ®æi míi vÒ néi dung (®Ò tµi, chñ ®Ò, t− t−ëng), tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng ®æi míi vÒ h×nh thøc thÓ lo¹i. Nã thÓ hiÖn ë mét sè ph−¬ng diÖn: cèt truyÖn, nh©n vËt, ng«n ng÷… - Cèt truyÖn T×m hiÓu sù vËn ®éng cña cèt truyÖn sÏ gãp phÇn lµm s¸ng tá sù chuyÓn ®æi cña tiÓu thuyÕt. Tuy nhiªn, ë mçi giai ®o¹n lÞch sö, mçi trµo l−u, khuynh h−íng, mçi nhµ v¨n, vai trß cña cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt nãi riªng vµ trong thÓ tù sù nãi chung cã nh÷ng c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau. Giai ®o¹n v¨n häc 1932 - 1945, cèt truyÖn ®ãng vai trß ®¸ng kÓ trong tiÓu thuyÕt. T¾t ®Ìn (Ng« TÊt Tè), BØ vá (Nguyªn Hång), B−íc ®−êng cïng (NguyÔn C«ng Hoan) cã cèt truyÖn râ rµng, víi nh÷ng xung ®ét c¨ng th¼ng, diÔn biÕn hµnh ®éng tuÇn tù theo thi ph¸p truyÒn thèng (t×nh huèng, sù kiÖn). §Õn Sèng mßn (Nam Cao) cèt truyÖn ®· v−ît ra ngoµi khu«n khæ (t©m lý). Giai ®o¹n v¨n häc1945 - 1975, chÞu “¸p lùc sö thi”, tiÓu thuyÕt th−êng miªu t¶ nh÷ng xung ®ét mang tÝnh ®èi kh¸ng: ®Þch - ta, tèt - xÊu. V× vËy, cèt truyÖn chñ yÕu dùa trªn m« thøc trÇn thuËt cña “®¹i tù sù”… Tr−íc ®©y, ng−êi ta chØ chó ý ®Õn cèt truyÖn mµ Ýt ®Ó ý ®Õn c¸ch viÕt cña nhµ v¨n. Ngµy nay, theo Alain- Griller (Ph¸p) th× vai trß cña cèt truyÖn cµng ngµy cµng gi¶m: “C¸i lµm nªn søc m¹nh cho tiÓu thuyÕt gia chÝnh lµ ë chç anh ta s¸ng t¹o, anh ta hoµn toµn tù do s¸ng t¹o, kh«ng cã m« h×nh mÉu” (v× mét tiÓu thuyÕt míi - Lª Phong TuyÕt dÞch, Nxb HNV, 1997). Tõ sau 1975, nhÊt lµ trong thêi kú ®æi míi, v¨n häc chÞu sù chi phèi chung cña quy luËt thêi b×nh, nghiªng vÒ thÓ tµi thÕ sù, ®êi t−. Kh«ng ph¶i tiÓu thuyÕt nµo còng chøa ®ùng nh÷ng t×nh huèng gay cÊn víi nh÷ng xung ®ét gay g¾t mang tÝnh thêi ®¹i, d©n téc mµ nã lµ nh÷ng xung ®ét c¸ nh©n, th−êng nhËt (nh÷ng c©u chuyÖn vÒ nh÷ng c¸i b×nh th−êng, nhá nhÆt, g©y c¶m gi¸c nh− lµ 10
kh«ng cã chuyÖn). ChÝnh nh÷ng nh÷ng xung ®ét c¸ nh©n Êy ®· trë thµnh yÕu tè thóc ®Èy sù h×nh thµnh cèt truyÖn. TiÓu thuyÕt sau 1975, ®a d¹ng h¬n vÒ néi dung, phong phó h¬n trong h×nh thøc, tù do h¬n ë c¸ch thøc dùng truyÖn. Bªn c¹nh nh÷ng cèt truyÖn giµu kÞch tÝnh lµ nh÷ng cèt truyÖn giµu t©m tr¹ng. Cã nh÷ng cèt truyÖn cã cÊu tróc râ rµng, m¹ch l¹c, cã më ®Çu, cã kÕt thóc, nh−ng còng cã nh÷ng cèt truyÖn cã cÊu tróc láng lÎo, l¾p ghÐp, kÕt thóc më. Cã nh÷ng tiÓu thuyÕt tu©n thñ cèt truyÖn truyÒn thèng, cã nh÷ng tiÓu thuyÕt cã cèt truyÖn dùa trªn thi ph¸p hiÖn ®¹i. Cèt truyÖn ®· vËn ®éng thay ®æi trong sù ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i. “Cèt truyÖn tiÓu thuyÕt tõ nh÷ng n¨m ®æi míi ®Õn nay, mét mÆt vÉn kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc tr−ng cña cèt truyÖn truyÒn thèng, mÆt kh¸c ®· tiÕp cËn víi tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i thÕ giíi ë nh÷ng nÐt tinh tóy. NghÖ thuËt ®ång hiÖn, kü thuËt ®éc tho¹i néi t©m, dßng ý thøc, l¾p ghÐp, sö dông huyÒn tho¹i, nghÖ thuËt gi¸n c¸ch, ®a giäng ®iÖu lµ nh÷ng vÊn ®Ò cßn míi mÎ trong v¨n xu«i ViÖt Nam ®· ®−îc tiÓu thuyÕt vËn dông, biÕn hãa mét c¸ch linh ho¹t vµ uyÓn chuyÓn trªn tinh thÇn d©n téc hiÖn ®¹i.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). NhiÒu nhµ v¨n ®· cè g¾ng ®æi míi t− duy, t×m mét h−íng ®i míi cho s¸ng t¹o theo mét sè kiÓu: Cèt truyÖn láng lÎo, m¬ hå, co gi·n, khã tãm t¾t, khã kÓ l¹i; CÊu tróc t¸c phÈm ®−îc l¾p ghÐp, ch¾p nèi tõ nh÷ng m¶nh vôn cña hiÖn thùc. C¸c yÕu tè sù kiÖn, t×nh tiÕt nh©n vËt ®−îc triÓn khai theo m¹ch vËn ®éng cña c¶m xóc, suy nghÜ. TiÓu thuyÕt võa lµ tiÕng nãi cña ý thøc, võa lµ tiÕng nãi cña tiÒm thøc, cña giÊc m¬, thÓ hiÖn c¸i hiÖn t¹i ®ang vËn ®éng, biÕn chuyÓn, kh«ng khÐp kÝn… ((Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Thiªn sø - Ph¹m ThÞ Hoµi, Tho¹t kú thuû - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, C¬n gi«ng - Lª V¨n Th¶o, Chim Ðn bay cña NguyÔn TrÝ Hu©n, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh)… Nh− vËy, cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã sù vËn ®éng. Nã kh«ng biÕn mÊt mµ thay ®æi theo ý ®å nghÖ thuËt cña nhµ v¨n víi môc ®Ých t¸i hiÖn cuéc sèng vµ con ng−êi sao cho hiÖu qu¶ nhÊt. - Nh©n vËt Nh©n vËt lµ sù thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n. TiÓu thuyÕt kh«ng chØ t¸i hiÖn bøc tranh toµn c¶nh ®êi sèng, x· héi mµ cßn ®i s©u kh¸m ph¸ sè phËn con ng−êi. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ yÕu tè chi phèi c¸c yÕu tè kh¸c cña nghÖ thuËt thÓ hiÖn, g¾n víi ®êi sèng v¨n häc cña mçi mét giai ®o¹n lÞch sö. 11
V¨n häc ViÖt Nam 1945 - 1975 ra ®êi trong hoµn c¶nh chiÕn tranh vµ v× sù chi phèi cña thi ph¸p giai ®o¹n bÊy giê nªn c¸i nh×n vÒ con ng−êi lóc nµy ph¶i tu©n theo chuÈn mùc cña con ng−êi c«ng d©n. Con ng−êi sèng víi céng ®ång, x¶ th©n v× nghÜa lín, t×m thÊy ý nghÜa cuéc ®êi trong sù g¾n bã víi céng ®ång, sèng gi÷a ®¸m ®«ng, hoµ m×nh víi tËp thÓ Ýt cã dÞp ®èi diÖn víi b¶n th©n, sèng víi chÝnh m×nh. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 vµ trong thêi kú ®æi míi, khi mµ t− duy sö thi chuyÓn sang t− duy tiÓu thuyÕt, c¶m høng lÞch sö d©n téc chuyÓn sang c¶m høng thÕ sù, ®êi t− th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng thay ®æi. Con ng−êi thÕ sù lóc nµy ®−îc quan t©m. Tuy kh«ng t¸ch m×nh ra khái céng ®ång nh−ng con ng−êi ®· sèng víi chÝnh m×nh, cã dÞp ®èi diÖn víi b¶n th©n. Con ng−êi cã sè phËn riªng. Nã béc lé mét c¸ch ch©n thùc ®a chiÒu, ®a diÖn. “Trong giai ®o¹n ®æi míi vÊn ®Ò con ng−êi c¸ thÓ ®−îc ®Æt ra mét c¸ch bøc xóc, m¹nh mÏ trong c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. Song con ng−êi c¸ thÓ trong v¨n häc hiÖn nay kh«ng ph¶i lµ con ng−êi cña chñ nghÜa c¸ nh©n, cña c¸i t«i cùc ®oan, phñ nhËn mäi nÒn t¶ng ®¹o ®øc ®· ®−îc thiÕt lËp, kh«ng chÞu sù t¸c ®éng cña x· héi. Mµ ë ®©y sè phËn c¸ nh©n ®−îc gi¶i quyÕt tháa ®¸ng trong mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi céng ®ång, x· héi. §»ng sau mçi c¸ thÓ lµ nh÷ng vÊn ®Ò mang ý nghÜa nh©n sinh cña thêi ®¹i, cã sù giao nhÞp phøc ®iÖu gi÷a con ng−êi c¸ thÓ vµ nh©n lo¹i” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). + C¸c nhµ v¨n nh×n nhËn con ng−êi nh− mét c¸ thÓ b×nh th−êng trong ®êi sèng b×nh th−êng. C¸c nhµ v¨n ®· x©y dùng ®−îc nh÷ng nh©n vËt víi ®Çy ®ñ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch: cao c¶ - thÊp hÌn, tèt - xÊu, th¸nh thiÖn - bØ æi, ý thøc - v« thøc… C¸c nhµ v¨n ®· khai th¸c con ng−êi víi tÊt c¶ nh÷ng g× vèn cã cña nã - con ng−êi cña ®êi th−êng. Do vËy, tiÓu thuyÕt sau 1975 ®· kh«ng ngÇn ng¹i miªu t¶ chÊt s¾c dôc, t×nh yªu nhôc thÓ cña mçi c¸ nh©n. Miªu t¶ con ng−êi tù nhiªn, khai th¸c yÕu tè tÝch cùc cña con ng−êi tù nhiªn lµ mét khÝa c¹nh nh©n b¶n cña v¨n häc. C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Ng−êi ®i v¾ng, Ngåi - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Hai nhµ - Lª Lùu, Gia ®×nh bÐ män - D¹ Ng©n, Thiªn sø - Ph¹m ThÞ Hoµi… + TiÓu thuyÕt sau 1975 ®· cã ý thøc ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m ®Ó kh¸m ph¸ chiÒu s©u t©m linh nh»m nhËn diÖn h×nh ¶nh con ng−êi ®Ých thùc. NhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh cho r»ng: Sù xuÊt hiÖn con ng−êi t©m linh lµ mét biÓu hiÖn cña sù ®æi míi trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. TiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tiÕp cËn víi thÕ giíi ®»ng sau thÕ giíi hiÖn thùc. ®ã lµ thÕ giíi 12
t©m linh, v« thøc, tiÒm thøc… C¸c nhµ v¨n ®· cè g¾ng tho¸t ra khái khu«n mÉu cò ®Ó cè g¾ng t×m thÊy con ng−êi ë bªn trong con ng−êi: (Chim Ðn bay - NguyÔn TrÝ Hu©n, Gãc t¨m tèi cuèi cïng - KhuÊt Quang Thôy, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, MÉu th−îng ngµn - NguyÔn Xu©n Kh¸nh, Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh... TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®i s©u vµo kh¾c häa ch©n dung nh÷ng con ng−êi ®êi th−êng, trÇn thÕ víi tÊt c¶ chÊt tù nhiªn cña nã. ë ®Êy, cã c¶ ¸nh s¸ng vµ bãng tèi; thiªn thÇn vµ ¸c quû; h÷u h×nh vµ v« h×nh…. Nã phÇn nµo kh¼ng ®Þnh tÝnh nh©n b¶n cña tiÓu thuyÕt vµ còng kh¼ng ®Þnh ®−îc sù vËn ®éng trªn con ®−êng ®æi míi cña thÓ lo¹i. - Ng«n ng÷ Ng«n ng÷ vèn lµ chÊt liÖu, lµ ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn mang tÝnh ®Æc tr−ng cña v¨n häc. Ng«n ng÷ ë mçi thÓ lo¹i l¹i mang nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau: ng«n ng÷ th¬ ca th× chau chuèt, ch¾t läc; ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt th× méc m¹c, gÇn gòi tíi møc tèi ®a víi ®êi sèng. TiÓu thuyÕt miªu t¶ cuéc ®êi vµ con ng−êi nh− nã vèn cã. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng chØ ®−îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ t¸c gi¶ mµ cßn ®−îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ nh©n vËt. “TÝnh ®èi tho¹i néi t¹i lµ mét yÕu tè c¬ b¶n trong ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt. T¸c gi¶ hoµn toµn kh«ng trung lËp mµ cïng tranh luËn víi ng«n ng÷ nh©n vËt. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng bao giê tho¶ m·n víi mét ý thøc, mét tiÕng nãi, lu«n mang tÝnh ®a thanh. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt th−êng ®−îc xem xÐt vµ nghiªn cøu trong mét chØnh thÓ nghÖ thuËt, mét hÖ thèng ng«n tõ, thÓ hiÖn t− t−ëng cña t¸c gi¶.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). NghÖ thuËt trÇn thuËt lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng trong ph−¬ng thøc biÓu hiÖn, nã cßn lµ yÕu tè c¬ b¶n thÓ hiÖn c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt. “Ng«n ng÷ ng−êi kÓ chuyÖn, ng«n ng÷ nh©n vËt t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm tù sù th«ng qua ®èi tho¹i. Nhê ®èi tho¹i mµ c¸c vÊn ®Ò trong t¸c phÈm ®Æt ra ®−îc xem xÐt d−íi nh÷ng ®iÓm nh×n kh¸c nhau. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong t¸c phÈm th−êng g©y ra ®−îc nh÷ng t×nh huèng bÊt ngê vµ t¹o c¶m gi¸c thùc cña ®êi sèng ®· khóc x¹ qua l¨ng kÝnh nhµ v¨n. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i gi÷ vai trß ®¸ng kÓ trong kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt. Mçi nh©n vËt ®−îc nhµ v¨n quan niÖm nh− mét ý thøc, mét tiÕng nãi, mét chñ thÓ ®éc lËp.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). Tr−íc n¨m 1975, do hoµn c¶nh, nhiÖm vô cña v¨n häc lµ phôc vô c¸ch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu nªn ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong tiÓu thuyÕt nãi chung vµ 13
nh©n vËt nãi riªng ch−a cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy. Nhµ v¨n th−êng “ë vÞ trÝ ®øng trªn, lÊn l−ít nh©n vËt” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). ThËm chÝ cã lóc nãi thay nh©n vËt ®Ó bµy tá lËp tr−êng t− t−ëng x· héi, céng ®ång. Sau n¨m 1975, nhÊt lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thêi kú ®æi míi, ng«n ng÷ ®èi tho¹i ®· ®ãng vai trß quan träng trong tiÓu thuyÕt cña mét sè nhµ v¨n. Hä ®· sö dông kh¸ thuÇn thôc nghÖ thuËt trÇn thuËt th«ng qua ®èi tho¹i. Ng−êi tiªn phong cho sù c¸ch t©n nghÖ thuËt nµy lµ nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i gÇn nh− chiÕm hÕt v¨n b¶n t¸c phÈm cña «ng. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i ®−îc c¸ thÓ hãa, ®Çy c¸ tÝnh: lu«n lu«n va ®Ëp, lu«n lu«n cä x¸t. (GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi...). + Kh«ng khÝ d©n chñ hãa cña x· héi t¹o nªn kh«ng khÝ d©n chñ hãa trong ®êi sèng v¨n häc. ý thøc ®èi tho¹i trong tiÓu thuyÕt ®−îc triÓn khai vµ ph¸t huy. Nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh khu«n mÉu, chuÈn mùc nh− nãi n¨ng, ®èi ®¸p… cña tiÓu thuyÕt tr−íc ®©y kh«ng cßn tån t¹i. NhiÒu líp tõ míi ®−îc h×nh thµnh, quan niÖm vÒ lêi nãi còng ®−îc bæ sung nh÷ng s¾c th¸i biÓu c¶m míi. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt gÇn víi ng«n ng÷ ®êi th−êng h¬n, khÈu ng÷ h¬n (Thêi xa v¾ng - Lª Lùu, Ngµy hoµng ®¹o - NguyÔn §×nh ChÝnh, Ng−îc dßng n−íc lò - Ma v¨n Kh¸ng, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu lai, Câi ng−êi rung chu«ng tËn thÕ - Hå Anh Th¸i,...). + §éc tho¹i néi t©m (mét h×nh thøc ®èi tho¹i) ®· ®ãng vai trß quan träng trong ph−¬ng thøc trÇn thuËt cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. “§éc tho¹i néi t©m trë thµnh mét thñ ph¸p nghÖ thuËt cã hiÖu qu¶ trong qu¸ tr×nh tù ý thøc cña nh©n vËt; ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m ®Çy bÝ Èn cña nh©n vËt” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). C¸c nhµ v¨n th−êng sö dông d¹ng t×nh huèng nh÷ng giÊc m¬, nh÷ng ký øc nh− mét thñ ph¸p nghÖ thuËt… Th«ng qua dßng ý thøc ®Ó biÓu hiÖn ®éc tho¹i néi t©m. §©y cã thÓ coi nh− mét ph−¬ng tiÖn kü thuËt, mét h×nh thøc gióp nhµ v¨n khai th¸c vµ kh¸m ph¸ thÕ giíi t©m linh cña con ng−êi, gi¶i m· con ng−êi (Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Ng−êi ®i v¾ng - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, C¬n gi«ng - Lª V¨n Th¶o, Ngµy hoµng ®¹o - NguyÔn §×nh ChÝnh, Giµn thiªu - Vâ ThÞ H¶o, MÉu th−îng ngµn - NguyÔn Xu©n Kh¸nh…). TiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi ®· cã nh÷ng c¸ch t©n vÒ néi dung vµ h×nh thøc thÓ hiÖn. Nã kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ sù t×m tßi, l¹ hãa mµ cßn lµ sù thay ®æi quan niÖm vÒ thÓ lo¹i nh»m v−¬n tíi tÇm vãc cña tiÓu thuyÕt 14
®−¬ng ®¹i. Sù ®æi míi tiÓu thuyÕt võa h−íng tíi chñ thÓ s¸ng t¹o, võa h−íng tíi chñ thÓ tiÕp nhËn. TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng ghi nhËn vÒ mÆt thÓ lo¹i. 3.2. Th¬ ViÖt nam sau 1975 3.2.1. Quan ®iÓm tiÕp cËn Sù vËn ®éng cña th¬ ca trong tiÕn tr×nh ®æi míi lµ mét quy luËt tÊt yÕu. Nã kh«ng chØ thay ®æi vÒ néi dung t− t−ëng (chë ®¹o) mµ cßn thay ®æi vÒ nghÖ thuËt thÓ hiÖn. Sù ®æi míi trong th¬ bao giê cïng lµ sù ®æi míi ®ång bé, toµn diÖn vÒ t− t−ëng vµ nghÖ thuËt. Sù vËn ®éng cña th¬ ViÖt Nam sau 1975 kh«ng ph¶i lµ mét trß ch¬i vÒ ng«n tõ. Sù vËn ®éng cña th¬ ca ViÖt Nam sau 1975 ®· t¹o nªn mét diÖn m¹o míi. §ã lµ sù ®a d¹ng vÒ phong c¸ch, sù phong phó vÒ giäng ®iÖu. TÊt nhiªn sù ®a d¹ng nµy vÒ c¬ b¶n lµ hay vµ míi. Th¬ ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt mang ®Æc thï riªng. Nã bao giê còng thÓ hiÖn mét c¸ch kÞp thêi t− t−ëng thêi ®¹i - tinh thÇn thêi ®¹i (thêi ®¹i nµo thi ca Êy). V× vËy, khi ®¸nh gi¸ th¬ ca sau 1975 cÇn ph¶i mang tÝnh kh¸ch quan, khoa häc, tr¸nh t×nh tr¹ng cùc ®oan. Kh«ng nªn qu¸ ca ngîi c¸i míi vµ phñ nhËn c¸i cò (v¨n häc cã quy luËt kÕ thõa vµ c¸ch t©n). Nghiªn cøu vÒ sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i th¬ ca sau 1975 cÇn quan t©m ®Õn c¸c chÆng ®−êng ph¸t triÓn cña nã. B−íc ®Çu lµ nh÷ng chuyÓn ®æi vÒ t− duy nghÖ thuËt trong th¬ (1975 -1985), sau ®ã lµ ý thøc “cëi trãi” ®Ó x¸c lËp mét quan niÖm míi vÒ nghÖ thuËt (tõ 1986 ®Õn nay). 3.2.2. Sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu xu h−íng kh¸m ph¸ hiÖn thùc ®êi sèng - Xu h−íng viÕt vÒ chiÕn tranh qua nh÷ng khóc ca bi tr¸ng vÒ sè phËn cña d©n téc Tr−íc 1975, hiÖn thùc chiÕn tranh hiÖn lªn trong th¬ ca th−êng lµ hiÖn thùc “nh×n thÊy”, cßn sau 1975, hiÖn thùc chiÕn tranh lµ hiÖn thùc hiÖn lªn trong ký øc vµ nã th−êng lµ c¸i “tù c¶m thÊy”. ChiÕn tranh kh«ng chØ ®−îc nh×n tõ mÆt tr−íc mµ nã cßn ®−îc nh×n tõ phÝa sau víi bao nçi ®au trÜu nÆng, bao nhøc nhèi khã lµnh. ChÊt giäng xãt xa, nçi buån ®au ®ín ®−îc nãi nhiÒu trong th¬. §Æc biÖt lµ vµo nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 70 ®Çu thËp kû 80 cña thÕ kû XX lµ sù xuÊt hiÖn cña c¸c tr−êng ca Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn - Thanh Th¶o; §−êng tíi thµnh phè - H÷u ThØnh; nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX lµ §æ bãng xuèng mÆt trêi - TrÇn Anh Th¸i; TrÇm tÝch - Hoµng TrÇn C−¬ng … ViÕt vÒ chiÕn tranh, th¬ ca ®i vµo triÕt lý, lý gi¶i vÒ c¸i ®−îc, c¸i mÊt, c¸i oai hïng nh−ng còng kh«ng Ýt ®au th−¬ng vµ bÊt h¹nh ®Ó thÊy c¸i ch©n gi¸ trÞ cña lÞch sö d©n téc. ý thøc vÒ bi kÞch khiÕn cho c¸c tr−êng ca kh«ng r¬i 15
vµo giäng ®iÖu tông ca dÔ d·i mµ thÓ hiÖn chiÒu s©u suy ngÉm vÒ ®Êt n−íc, vÒ con ng−êi, vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i, vÒ sù vËn ®éng cña lÞch sö. Sau 1975, tr−êng ca nãi riªng vµ th¬ ca nãi chung mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n. - Xu h−íng trë vÒ víi c¸i t«i c¸ nh©n, nh÷ng ©u lo cña ®êi sèng th−êng nhËt Cã thÓ nãi ®©y lµ xu h−íng næi bËt nhÊt trong th¬ sau 1975. Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 80 c¸c nhµ th¬ nãi nhiÒu h¬n vÒ nçi buån nh©n thÕ, vÒ nh÷ng c¶m nhËn cña c¸i t«i tr−íc mét thùc t¹i kh¾c nghiÖt. Tr−íc 1975, c¸c nhµ th¬ Ýt nãi vÒ nçi buån th× trong th¬ sau 1975, nhiÒu nhµ th¬ c«ng khai bµy tá nçi buån. Cã nçi buån vÒ thÇn t−îng bÞ sôp ®æ “Chóa chØ b»ng ®Êt ®¸” (NguyÔn Träng T¹o); cã nçi buån v× chuyÖn ¸o c¬m “§ªm ngñ chØ toan lo tr−ît gi¸/ xa dÇn truyÖn ng¾n bít dÇn th¬” (ChÕ Lan Viªn), v× cuéc sèng m−u sinh “C©u th¬ thËt ®æi lÊy ®ång tiÒn gi¶/ v· må h«i n−íc m¾t th¾t lßng” (NguyÔn Duy) vµ kh«ng Ýt ®iÒu tr¾c Èn, riªng t− “Em chÕt trong nçi buån - ChÕt nh− tõng giät s−¬ng - R¬i kh«ng thµnh tiÕng” (L©m ThÞ Mü D¹)… C¾t nghÜa vÒ sù xuÊt hiÖn cña xu h−íng nµy cã thÓ gi¶i thÝch bëi hai nguyªn nh©n c¬ b¶n: Tr−íc hÕt xuÊt ph¸t tõ thêi thÕ, sù khñng ho¶ng vÒ niÒm tin, sù bÊt an tr−íc thêi cuéc; sau ®ã lµ sù biÕn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, quan hÖ ng−êi víi ng−êi trë nªn láng lÎo, con ng−êi sèng trong nhiÒu mèi quan hÖ h¬n nh−ng vÉn c¶m thÊy c« ®¬n. Dï nguyªn nh©n nµo ®i ch¨ng n÷a, ng−êi ®äc vÉn c¶m nhËn ®−îc nçi buån trong th¬ ®êi h¬n, ng−êi h¬n (thÊm ®Ém chÊt nh©n v¨n).. Th¬ ca sau 1975, viÕt nhiÒu vÒ nçi buån nh−ng hiÕm nh÷ng nçi buån cao c¶, lín lao. V× nã mang ®Ëm chÊt thÕ sù. - Xu h−íng ®i s©u vµo nh÷ng vïng t©m linh ®Ëm chÊt t−îng tr−ng siªu thùc NÕu nh− ë xu h−íng trë vÒ víi c¸i t«i c¸ nh©n, nh÷ng ©u lo cña ®êi sèng th−êng nhËt, nhµ th¬ chñ yÕu ®i t×m hiÓu c¸i t«i b¶n thÓ trong c¸c mèi quan hÖ víi ®êi sèng vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸ nh©n víi hoµn c¶nh th× ë xu h−íng nµy, c¸c nhµ th¬ l¹i tËp trung ®i t×m hiÓu cÊu tróc c¸i t«i trong quan hÖ víi chÝnh nã. Th¬ ®i vµo kh¸m ph¸ c¸i t«i Èn giÊu bªn trong. Th¬ lµ h×nh ¶nh néi t©m vÒ thÕ giíi néi t©m. Nã kh−íc tõ lèi t− duy cò (duy lý, hµn l©m) ®Ó tr×nh lµng mét lèi t− duy míi. Xu h−íng nµy cã thÓ t×m thÊy trong mét sè bµi th¬ cña Hoµng CÇm, Lª §¹t, D−¬ng T−êng, Hoµng H−ng… Tiªu biÓu nhÊt lµ th¬ ®Æng §×nh H−ng. VÝ dô mét ®o¹n th¬: “C¬n thÓ niÖm ®Çy triÓn väng hoµn thµnh, th× mét h«m (cã lÏ t¹i thêi tiÕt, jë jêi) bçng ph¸t sinh mét sè biÕn chøng, biÕn chøng tõ trong ra. H«m Êy 16
trêi se se - mïa chuyÓn, anh l¹i thÊy ng−êi gai gai khã nãi - nh− man m¸c - nh− m©y tr«i - l¹i nh− trèng tr¶i c« li - nh− tiÕng gäi mïa: xu©n h¹ thu ®«ng ®i ji÷a mïa em jã léng thu cïng ®i ji÷a mïa xu©n jã l¹nh xu©n mïa thay ¸o mïa s−¬ng em s−¬ng ng−îng ngì ngµng ngÊp nghÐ”. (§Æng §×nh H−ng - ¤ mai) - Xu h−íng hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i Xu h−íng nµy thÓ hiÖn râ nhÊt trong s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ trÎ tr−ëng thµnh sau 1975 nh−: NguyÔn B×nh Ph−¬ng, Phan HuyÒn Th−, Vi Thïy Linh, NguyÔn H÷u Hång Minh… Hä phñ nhËn lèi t− duy nghÖ thuËt vèn ®−îc coi lµ chuÈn mùc cña th¬ ®Ó ch¹y theo c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i. “Tuy nhiªn, trong khi qu¸ m¶i mª ch¹y theo h−íng hiÖn ®¹i, mét sè c©y bót r¬i vµo nhÇm t−ëng hÕt søc tai h¹i. Hä cø ngì ®æi míi th¬ theo h−íng hiÖn ®¹i lµ ph¶i dïng nh÷ng tõ ng÷ tôc tÜu hoÆc dïng nh÷ng tõ ng÷ thêi th−îng cña thêi ®¹i th«ng tin, chua thªm Anh ng÷, Ph¸p ng÷, lªn dßng, xuèng dßng… chãng mÆt.” (NguyÔn §¨ng §iÖp - Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh, T¹p chÝ NCVH sè11/2006). VÒ b¶n chÊt, c¸c nhµ th¬ theo xu h−íng nµy muèn t¹o nªn mµu s¾c næi lo¹n, thñ tiªu mèi nh©n qu¶ vÉn th−êng thÊy trong th¬ ca truyÒn thèng. Hä sö dông mét thø kªnh ng«n ng÷ kh¸c l¹ coi nã nh− lµ mét sù c¸ch t©n trong th¬. 3.2.3. Sù biÕn ®æi vÒ thÓ lo¹i - Sù níi láng cÊu tróc c¸c thÓ th¬ truyÒn thèng Th¬ tr−íc 1975 vÒ c¬ b¶n g¾n liÒn víi nh÷ng cÊu tróc chÆt chÏ víi nh÷ng niªm luËt râ rµng. Th¬ sau 1975 b¾t ®Çu cã sù níi láng vÒ cÊu tróc. VÝ dô vÒ lôc b¸t, ®· cã nh÷ng nç lùc c¸ch t©n vÒ bµi trÝ v¨n b¶n (xuèng dßng theo h×nh thøc bËc thang, ng¾t dÊu gi÷a dßng, bè trÝ theo kiÓu th¬ tù do). ChÊt giäng nÒn n·, l¾ng ®äng cña lôc b¸t vèn cã b©y giê ®−îc thay thÕ b»ng chÊt giäng bôi bÆm, suång s·, ®êi th−êng, ®«i khi cßn t−îng tr−ng, siªu thùc. “BÇn thÇn h−¬ng huÖ th¬m ®ªm khãi nhang vÏ nÎo ®−êng lªn niÕt bµn 17
ch©n nhang lÊm l¸p tro tµn x¨m x¨m bãng mÑ trÇn gian thña nµo”. (NguyÔn Duy) “N¾ng em n¾ng ®Õn siªu h×nh Nh− m«i nh− m¾t nh− h×nh nh− kh«ng M−a em m−a ®Õn h·i hïng L×a khoang xanh xiÕt xuèng vïng dÊn th©n”. (Hoµng CÇm) - Th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i Th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i mang tÝnh ¸p ®¶o so víi c¸c thÓ th¬ kh¸c. V× ®©y lµ nh÷ng thÓ th¬ cho phÐp nhµ th¬ triÓn khai tù do h¬n nh÷ng phøc hîp c¶m xóc c¸ nh©n. Nã thÓ hiÖn sù giao thoa thÓ lo¹i, trong ®ã ®¸ng kÓ nhÊt lµ ¶nh h−ëng cña chÊt v¨n xu«i vµo thi ca. ViÖc t×m ®Õn th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i khiÕn cho giäng ®iÖu th¬ trë nªn th« r¸p h¬n, nhÞp ®iÖu th¬ mang nhiÒu tÝnh bÊt ngê h¬n. Nã cho phÐp c¸c nhµ th¬ t¹o ra nh÷ng cÊu tróc kh¸c l¹, g©y Ên t−îng cho ng−êi ®äc. Tr−íc 1975, c¸c nhµ th¬ chñ yÕu tËp trung x©y dùng nh÷ng c©u th¬ ¸m ¶nh, cÊu tróc th¬ chñ yÕu xoay quanh nghÖ thuËt lËp tø vµ nghÖ thuËt dïng tõ, x©y dùng tÝnh nh¹c nh»m t¹o nªn søc mª hoÆc khiÕn cho th¬ dÔ ru ng−êi ®äc. Sau 1975, c¸c nhµ th¬ l¹i tËp trung vµo tæ chøc cÊu tróc chØnh thÓ, x©y dùng hµng chuçi biÓu t−îng vµ c¸c biÓu t−îng Êy nhiÒu khi kh«ng dÔ nhËn ra b»ng sù c¶m nhËn th«ng th−êng. ViÖc ®¸nh gi¸ th¬ ngµy nay gÇn nh− phô thuéc vµo kh¶ n¨ng tiÕp nhËn cña ng−êi ®äc. Nã ®ßi hái ng−êi tiÕp nhËn võa cã tri thøc, vèn sèng, sù tr¶i nghiÖm võa ph¶i cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn c¸i siªu nghiÖm trong th¬ (th¬ kh«ng cã ®¸p sè cuèi cïng). Cã nghÜa lµ ng−êi ®äc võa ph¶i cã kiÕn thøc, cã vèn sèng tr¶i nghiÖm l¹i võa ph¶i chÊp nhËn mu«n vµn ®¸p sè cã thÓ cã trong th¬. VÝ dô: “T«i l¹i ®i… j÷a c¸i nong h×nh z¸ng l−ng t«i, mét b¶ng ®en tr−íc mÆt, mét vßng phÊn d−íi ch©n, zÝnh zÝnh… nh÷ng con sè 8 lén zäc nh½n thÝn nam ch©m gãi trong h¹t thãc jèng cña kh«ng biÕt T«i kh¾c biÕt mªnh m«ng mét c¸i bÑn Epicure ngËp ch×a truång bèn phÝa c¬n m−a tu l¬ kh¬ xanh ®á co sËp sµnh - bä ngùa bËu vµo nh¶y tung! Câng ®i ch¬i trªn l−ng Nil«ng-C¸ct«ng cña §Þnh mÖnh!”. (§Æng §×nh H−ng - BÕn l¹) 18
Th¬ ViÖt Nam tõ sau 1975 ®Õn nay cã nhiÒu cè g¾ng trong viÖc t×m tßi lµm míi c¶ vÒ néi dung lÉn h×nh thøc nh−ng ch−a t¹o ra ®−îc nh÷ng kÕt tinh nghÖ thuËt ®¹t ®Õn ®Ønh cao. - Sù në ré cña thÓ tr−êng ca Tr−êng ca lµ “thuËt ng÷ chØ t¸c phÈm th¬ cã dung l−îng lín, th−êng cã cèt truyÖn tù sù hoÆc s−ên truyÖn tr÷ t×nh… Tr−êng ca víi t− c¸ch lµ mét thÓ lo¹i tæng hîp tr÷ t×nh - tù sù hoµnh tr¸ng, cho phÐp kÕt hîp nh÷ng chÊn ®éng lín, nh÷ng c¶m xóc trÇm s©u vµ nh÷ng quan niÖm vÒ lÞch sö” (L¹i Nguyªn ¢n - Tõ ®iÓn v¨n häc, Nxb ThÕ giíi, 2004). XÐt vÒ mÆt thÓ lo¹i, tr−êng ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt tù sù ®−îc s¸ng t¸c b»ng ng«n ng÷ tr÷ t×nh. Nã lµ mét ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt cã thÓ gióp c¸c nhµ th¬ cã ®iÒu kiÖn miªu t¶, t¸i hiÖn nh÷ng vïng hiÖn thùc réng lín; th«ng qua c¸c sù kiÖn, biÕn cè x¶y ra trong ®êi sèng ®Ó tr×nh bµy nh÷ng suy ngÉm cña nhµ th¬ vÒ d©n téc, con ng−êi; cã “®Êt” ®Ó cïng lóc sö dông nhiÒu thÓ th¬ kh¸c nhau nh− mét h×nh thøc ph« diÔn c¸c cung bËc cña c¶m xóc, t¹o dùng tiÕt tÊu vµ ©m h−ëng th¬. Vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI, thÓ lo¹i tr−êng ca ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. Cã thÓ vÝ nã nh− mét mÇm c©y kháe m¹nh l¹i gÆp ®−îc m¶nh ®Êt mÇu mì. NhiÒu nhµ th¬ ®· ph¸t huy vµ sö dông triÖt ®Ó −u thÕ cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy. Tr−êng ca sau 1975 cã nh÷ng nÐt kh¸c víi tr−êng ca nh÷ng n¨m tr−íc ®©y. ChÊt tù sù gi¶m dÇn vµ nh−êng l¹i cho chÊt chÝnh luËn, triÕt lý, suy t− ph¸t triÓn: Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn - Thanh Th¶o, §−êng tíi thµnh phè - H÷u ThØnh… 3.2.4. Ng«n ng÷ trong th¬ sau1975 “Th¬ ca sau 1975 kh«ng cßn ªm m−ît nh− th¬ ca giai ®o¹n 1945 - 1975 mµ trë nªn tróc tr¾c h¬n, ng«n ng÷ th¬ phong phó, giäng ®iÖu th¬ ®a d¹ng h¬n. ThËm chÝ, tÝnh trong suèt vµ s¸ng râ cña ng«n ng÷ th¬ nhiÒu khi ®−îc cè ý mê hãa nh»m t¹o nªn tÝnh ®a nghÜa trong th¬. ChÝnh sù ®a d¹ng vÒ t− duy nghÖ thuËt vµ sù phong phó vÒ giäng ®iÖu ®· khiÕn cho ng«n ng÷ th¬ cã sù ph©n ho¸ vµ ph©n cùc vÒ c¶ bÒ næi vµ vÒ c¶ tÇng s©u: bªn c¹nh thø ng«n ng÷ gÇn gòi víi ®êi th−êng lµ lo¹i ng«n ng÷ mê nhoÌ, ®Ëm chÊt t−îng tr−ng, siªu thùc, bªn c¹nh thø ng«n ng÷ b×nh dÞ lµ nh÷ng v¨n b¶n th¬ ng«n ng÷ ch¾p v¸ mét c¸ch cè ý nh»m t¹o nªn sù l¹ ho¸…” (NguyÔn §¨ng §iÖp - Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh, T¹p chÝ NCVH sè11/2006) - Ng«n ng÷ ®Ëm chÊt ®êi th−êng Th¬ ca tr−íc n¨m 1975, mang tÝnh chÝnh sù, gi¸o huÊn… ng«n ng÷ th¬ th−êng nghiªm tóc, chau chuèt, thanh tao… Th¬ sau 1975, cã xu h−íng trë vÒ 19
víi thÕ sù, sinh ho¹t ®êi th−êng v× thÕ kh«ng Ýt nhµ th¬ cã ý thøc ®−a ng«n ng÷ ®êi th−êng vµo th¬. NhiÒu nhµ th¬ thÝch sö dông c¸ch nãi d©n gian, d©n d·. ThËm chÝ ®«i khi “bôi bÆm”, “tÕu t¸o”: “t«i tù khoanh vïng m×nh nh− con chã ®¸nh ®Êu l·nh ®Þa b»ng n−íc ®¸i lµ khi t«i v−ît nh÷ng giíi h¹n vßm c©y gäi. Nh÷ng ng«i sao gäi giËt nh÷ng li ti gäi thÇm mét d¶i s¸ng nh¹t xuyªn qua vËt c¶n ng−êi ®µn bµ ®Èy xe r¸c gâ vµo mÆt chiÒu nh÷ng b¸o hiÖu t«i hèi h¶ quÐt dän con ng−êi m×nh kÞp xe r¸c quÐt tÊt s¹ch bong lóc Êy tõng ch÷ hiÖn dÇn nh− sao mäc”. (Thanh Th¶o - Khóc chËm 2000) “T¹nh men lµ t¹nh la ®µ T¹nh c¬n mét bãng ¶o ra chÝnh h×nh Phµm trÇn bít chót lung linh C¸c em bít xØnh x×nh xinh mÊy phÇn”. (NguyÔn Duy - Kiªng) Tuy nhiªn, ®−a ng«n ng÷ ®Ëm chÊt ®êi th−êng vµo th¬ khi l¹m dông, th¬ sÏ trë thµnh dÔ d·i, kh«ng cßn lµ “th¬” n÷a. - Ng«n ng÷ giÇu chÊt t−îng tr−ng Ng«n ng÷ th¬ giµu chÊt t−¬ng tr−ng lµ lo¹i ng«n ng÷ th−êng gÆp trong th¬ cña nh÷ng nhµ th¬ cã ý t−ëng c¸ch t©n, hiÖn ®¹i: Lª §¹t, NguyÔn Quang ThiÒu, ®Æng §×nh H−ng… Hä cã chñ tr−¬ng t¹o sinh ng÷ nghÜa, tØnh l−îc tõ ng÷ tèi ®a ®Ó gia t¨ng tÝnh biÓu ®¹t cña ng«n ng÷, buéc ng−êi ®äc ph¶i cã mét “lç tai míi” khi ®äc. Ng«n ng÷ t−îng tr−ng khiÕn cho nghÜa th¬ trë nªn mê nhße, ®é më cña h×nh t−îng th¬ ®−îc nh©n lªn. Mµu s¾c l¹ hãa trong ng«n ng÷ trë nªn næi bËt. VÝ dô: “Trªn c¸nh ®ång mªnh m«ng, cá kh«ng ®Æt ra nghi lÔ bèn mïa T«i trë vÒ t×m n¬i kh«ng cã tiÕng ng−êi, kh«ng cã bãng c©y 20