Có hay không một hình thức hát quan họ mang tính chất lễ nghi tín ngưỡng

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hát quan họ, một loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc của người Kinh Bắc, không chỉ là phương tiện giải trí mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng hát quan họ có thể mang tính chất lễ nghi tín ngưỡng, thể hiện sự kết nối giữa con người với thế giới tâm linh. Tuy nhiên, còn nhiều tranh cãi xoay quanh việc xác định rõ ràng vai trò và hình thức của nó trong các nghi lễ tín ngưỡng. Bài viết này sẽ khám phá khía cạnh lễ nghi của hát quan họ, nhằm làm sáng tỏ có hay không một hình thức hát quan họ mang tính chất lễ nghi tín ngưỡng, từ đó làm nổi bật sự phong phú của di sản văn hóa này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Có hay không một hình thức hát quan họ mang tính chất lễ nghi tín ngưỡng

38 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổi' phổ biến mà chỉ cồ ỏ một sô' làng, trong đó có Viêm Xá như nhà nghiên cứu Trần CÚ HAY KHÔNG MỘT HÌNH Linh Quý đã nhân định: “Trong vùng quan họ chỉ có chừng 20 làng có tục lệ thờ THÚC HÁT QUAN HỌ MANG khi đến vui hát quan họ với bạn kết nghĩa TÍNH CHẤT LỄ NGHĨ TÍN vào dịp làng đó đóng đám. Trong những làng có tục lễ thờ này lại chỉ có một sô'làng NGUŨNG TRONG LỄ HỘI có tục hát khỉ đến lễ thờ. Trong những làng có tục hát khi đến lễ thờ thì lại chỉ có ĐÌNH ở VIÊM XÀ? Diềm và Bịu là có hát đôì đáp nam nữ theo kiểu quan họ sỏ tại và quan họ bạn LÊ CẨM LY ngay tại đình dù chỉ đôi câu”®. Tuy nhiên hình thức hát quan họ 1. Đặt vấn đề giữa Viêm Xá (tức Diềm) và Bịu ngay tại Lễ hội đình làng Viêm Xá (xưa còn có đình mà tác giả đoạn trích nói trên đề tên làng Diềm), thuộc huyện Yên Phong, cập có phải là h át thò hay không? Bỗi lẽ thành phô' Bắc Ninh được tổ chức hằng thẹo lịch trình của lễ hội đình làng Viêm năm từ ngày mồng 5 đến ngày mồng 10 Xá mà chúng tôi đã tìm hiểu, trong sô' tháng 8 âm lịch để tưởng nhớ công lao những buổi hát quan họ được diễn xướng của đức thánh Tam Giang - hai vị tướng ỏ đình thì có buổi là h át thố (tối ngày giỏi của Triệu Việt Vương đã đánh tan mồng 5 và mồng 6) và có buổi là hát vui quân xâm lược nhà Lương thế kỉ VI. (tôì ngày mồng 7, mồng 8 và mồng 9). Mặc dầu vậy, ỏ bài nghiên .cứu này Là một trong những lễ hội truyền chúng tôi không đi vào tìm hiểu sự khác thông của một làng quan họ cổ, lễ hội biệt giữa hai hình thức h át quan họ vừa đình làng Viêm Xá đã biểu hiện khá đậm nóĩ'mà chỉ tập trung vào việc làm sáng nét đặc trưng cơ bản của lễ hội đình nói tỏ tính chất lễ nghi tín ngưỡng của hình riêng và lễ hội nói chung ỗ vùng quan họ thức hát quan họ thờ trong lễ hội đình Bắc Ninh. Đó chính là sự tham gia không làng Viêm Xá. thể thiếu và đa dạng của các hình thứõ ca hát quan họ trong lễ hội. 2. Tính chất lê nghi tín ngưỡng của hình thức hát quan họ thờ trong Có thể tổng hợp những hình thức ca lê hội đình làng Viêm Xá hát quán họ trong lễ hội đình làng Viêm Xá thành ba dạng: hát hội, hát canh và Trước hết, có thể thấy tính chất lễ hát thờ. Hai hình thức h át hội với chức nghi tín ngưỡng của hình thức hát quan năng vui chơi, tìm bạn và hát canh với họ thò trong đình làng Viêm Xá bộc lộ rõ chức năng lễ nghi phong tục rất phổ biến qua một sô' khía cạnh sau đây: ỏ nhiều lễ hội đình trong vùng Bắc Ninh Thứ nhất, theo lịch trình lễ hội xưa và đã có không ít người đề cập tới. Trái (từ 1945 trỗ về trước) thì hát quan họ thờ lại, hình thức hát quan họ thờ với chức tại đình diễn ra trong hai buểi (tối ngày năng lễ nghi tín ngưỡng còn ít được chú ý. mồng 5 và mồng 6) và nay (từ sau năm Một phần đó là bởi hình thức này không 1955 trỏ lại đây) còn lại một buổi (tôì ngày
TẠP CHÍ VHDG SỐ 6/2010 29 mồng 5). Địa điểm dành cho hát quan họ người tham gia cuộc hát phải luôn giữ vẻ thờ là ỏ gian đại đình, nơi tiếp giáp với trang nghiêm thành kính. Trước và trong chôn rất thâm nghiêm - hậu cung, tức nơi thời gian đi hát phải giữ mình trong sạch. ngự của thành hoàng. Bỗi vậy, địa điểm Nếu một trong những quy định bắt hát quan họ thò nằm trong phạm vi của buộc đôì với ông chủ tê' là phải đoạn giao không gian thiêng. Thật vậy, theo các bậc vối vợ trong thời gian làm quan đám thì cao niên ở Viêm Xá, đình làng là nơi thâm với những liền anh liền chị tham gia hát nghiêm không phải ai muôn đến cũng quan họ thờ, mặc dù không thành quy được. Các bậc cao niên còn cho biết thêm, định chính thức nhưng theo nghệ nhân theo luật lệ của làng, những người có tang Ngô Thị Nhi và Nguyễn Văn Bật (hai và phụ nữ (kể cả các lão bà) là những đôĩ trong sô' những nghệ nhân mà chúng tôi tượng tuyệt đôì không được phép vào gian đã nêu danh ỏ phần trên), họ cũng tự giác đại đình không chỉ trong những ngày bình đoạn giao với ngưòi bạn đời của mình thường mà cả trong dịp lễ hội. Đó là chưa trước và trong thời gian hát thờ. Điều đó kể những ngưồi có tang còn bị cấm không cho thấy trong ý thức của những thành được đi ngang qua cổng phía trưổc đỉnh. viên tham gia hát quan họ thờ, việc hát Thứ hai, một sô' nghệ nhân quan họ thò là một nhiệm vụ thiêng liêng. Vì vậy, làng Viêm Xá (Ngô Thị Nhi 84 tuổi, Trần mặc dù không nằm trong luật lệ của làng Thị Phụng 83 tuổi, Nguyễn Văn Bật 81 nhưng để tránh việc bị thánh quở phạt, tuổi, Ngô Thị Lịch 79 tuổi, Nguyễn Thị họ cũng tự giác thực hiện điều kiêng kị Bàn 74 tuổi) cho biết, trong bài bản hát vừa nói. thờ bao giò cũng phải có câu chúc thánh ỗ Thứ tư, như đã trình bày ỏ phần trên, phần mỗ đầu cuộc hát(2). Nội dung câu địa điểm hát quan họ thò là không gian chúc này như sau: thiêng. Nếu theo đúng luật lệ của làng Chúc mừng thượng đẳng tôĩ linh thì phụ nữ không được phép bước vào Phù trì dân xã hiển vinh sang giàu trong gian đại đình. Tuy nhiên, trong hát quan họ thờ đã xảy ra một hiện tượng Trước đình lại có rồng chầu phá luật. Mặc dù là phụ nữ nhưng các Đôi bên quy phượng tựa màu non hiên liền chị quan họ vẫn được phép vượt qua Trong đình có động bát tiên lệ làng để bước vào không gian thiêng ấy Có hai quan đám có quyền có danh bỏi khi đó, họ được xem như những người Chúc mừng nữ tú nam thanh đang gánh vác một nhiệm vụ rất quan Chúc mừng già trẻ nôì danh thọ bày. trọng và linh thiêng mà cộng đồng dân Cũng theo những nghệ nhân nói trên, làng giao phó. Đó chính là nhiệm vụ giao câu chúc này chỉ được sử dụng trong tiếp với thê' giới thần linh để cầu xin trường hợp h á t thờ trong đình mà không những điều may mắn cho toàn thể dân có ngoại lệ(3). làng. Do đó, việc ca hát của các liền chị Thứ ba, những ngưòi tham gia cuộc cũng như liền anh ỏ trong đình rõ ràng là hát quan họ thờ phải tuân thủ một sô' quy một hành động mang tính thiêng. định về phong thái diễn xướng và kiêng Như vậy, qua những điều vừa trình kị đôĩ với bản thân. Cụ thể là khi hát thồ, bày, có thể khẳng định quả thật trong lễ
NGHIÊN C Ứ U-TRAO ĐỔ I 30 hội đình ở Viêm Xá có một hình thức hát hương, rượu, hoa, quả...) nhưng rõ ràng quan họ thực sự mang tính chất lễ nghỉ tính chất tín ngưỡng ỏ đây lại nằm ngay tín ngưỡng. Đó là hình thức hát quan họ trong tâm thứ c của con người. thờ trong đình. Trở lại lối hát quan họ trên thuyền Tuy nhiên, hình thức hát quan họ trong lễ hội đình làng Viêm Xá, lối hát mang tính chất lễ nghi tín ngưỡng có thể này được thực hiện vào buổi chiều ngày không chỉ biểu hiện ở hình thức hát thò chính hội (ngày mồng 6) do các liền anh trong đình như vừa nói ỗ trên mà có thể liền chị quan họ của làng diễn xướng. còn nằm ngay trong hình thức hất quan Thêm nữa, cả năm nghệ nhân quan họ họ trên thuyền. cao tuổi mà chúng tôi đã nêu danh ồ các Trong bôì cảnh hiện nay, thoạt nhìn phần trên đều thông nhất rằng chưa có chúng ta có thể nghĩ rằng hát quan họ năm nào lễ hội đình ở Viêm Xá lại không trên thuyền trong dịp lễ hội đình ở Viêm có hát quan họ trên thuyền. Xá là một lối hát mang tính chất góp vui Từ trường hợp hát quan họ trên cho hội. Thực chất có phải như vậy thuyền ở làng Bùi và những nhận định không? nói trên của nhà nghiên cứu Nguyễn Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Thụy Loan, chúng tôi nghĩ rằng, có lẽ lôì Loan, "có thể tìm thấy trong những tập hát quan họ trên thuyền trong lễ hội đình tục gắn với lễ hội có diễn xướng dân ca làng Viêm Xá cũng bắt nguồn từ lối hát quan họ và cả trong chính diễn xướng giao duyên mang tính thiêng gắn với tín quan họ nhũng hình thái sinh hoạt văn ngưỡng phồn thực để cầu mong sự sinh hóa mang đặc trưng của thòi nguyên sôi nảy nở. Đây hẳn cũng chính là lí do thủy và thòi cổ đại với những hành động dẫn tới việc người dân Viêm Xá từ xưa hồn nhiên gắn với tín ngưỡng phồn thực cho đến tận những năm đầu thế kỉ XXI cũng như những hành động mang tính chưa bao giờ bỏ lối h át quan họ trên tượng trưng cũng gắn với tín ngưỡng cổ thuyền vào dịp lễ hội đình, trong khi cuộc xưa đó. (Hát giao duyên mang tính sống mới đã làm cho nhiều nghi thức của thiêng được thực hiện trong phiên chợ âm lễ hội này phải thay đôì, thậm chí không - dương và cả trên thuyền quanh ao hồ là còn được sử dụng nữa (chẳng hạn như một ví dụ thuộc loại thứ hai(4). Điều này nghi thức rước, hát ca trù thờ, hát tuồng không phải là không có cơ sở bởi theo sự và chèo thờ). Đó là chưa kể việc dùng hát tìm hiểu của nhà nghiên cứu Đặng Văn quan họ như một lễ nghi thờ cúng ở làng Lung, ngưòi dân làng Bùi thực hiện tục quan họ cổ Viêm Xá này còn có trong lễ hát quan họ trên thuyền quanh bãi soi hội cầu đảo. Mặc dù lễ hội này không còn nơi có đền Mâu của họ sau lễ tắm Phật được tổ chức kể từ sau năm 1945, nhưng trong niềm tin “có như th ế cây côì mới tốt lôì hát quan họ cầu đảo đã từng giữ vị trí tươi, mùa màng mới thuận, người và vật quan trọng trong lễ hội. Theo đó, người mới khỏe mạnh”(5 Mặc dù trong lối hát ). dân Viêm Xá tin rằng tiếng hát của nam này ta không thấy có bất cứ hình thức thd nữ quan họ trong làng có thể thấu đến cúng nào, kể cả những đồ vật mang tính tròi cao và thế giới thần linh. Qua đó, các chất thiêng dùng vào việc thò cúng (như đấng siêu nhiên sẽ mang mưa đến cho
TẠP CHÍ VHDG SỐ 6/2010 31 dân làng thoát khỏi hạn hán. Chính vì của lễ hội mà nó còn là một bộ phận của thế, nội dung lời ca trong buổi hát này nghi thức thò cúng thành hoàng ỏ đình. “(...) dù theo giọng nào, đều nhằm vào Đây chính là nét đặc biệt nhất trong lễ mục đích cầu mưa và xưng tụng công đức hội đình ở đây và cũng là hiện tượng Vua Bà. (...) người Quan họ phải thuộc và hiếm gặp trong các lễ hội đình ở ngay hát cho đúng”