Đề tài nghiên cứu khoa học ngành Lý luận văn hóa: Nghệ thuật chơi chữ trong câu đố dân gian người Việt

TRƯỜNG ĐẠI HỌC AN GIANG<br /> KHOA VĂN HÓA NGHỆ THUẬT<br /> BỘ MÔN LÝ LUẬN VĂN HÓA<br /> <br /> ĐỀ TÀI NCKH CẤP TRƯỜNG<br /> <br /> NGHỆ THUẬT CHƠI CHỮ<br /> TRONG CÂU ĐỐ DÂN GIAN<br /> NGƯỜI VIỆT<br /> <br /> Chủ nhiệm đề tài: TRƯƠNG CHÍ HÙNG<br /> <br /> THÁNG 02 NĂM 2009<br /> <br /> LỜI CẢM ƠN<br /> Tôi chân thành cảm ơn:<br /> - Ban Giám hiệu Trường Đại học An Giang;<br /> - Ban Chủ nhiệm Khoa Văn hóa nghệ thuật;<br /> - Phòng Quản lý Khoa học và Hợp tác Quốc tế;<br /> - Quý thầy cô cùng bạn bè đồng nghiệp đã quan tâm hỗ trợ và tạo điều<br /> kiện cho tôi hoàn thành đề tài này.<br /> Tôi đặc biệt bày tỏ lòng biết ơn đối với Thạc sĩ Trần Tùng Chinh,<br /> người đã động viên và có những ý kiến đóng góp quý báu cho tôi trong quá<br /> trình thực hiện đề tài.<br /> Một lần nữa, xin chân thành tri ân.<br /> Long Xuyên, tháng 02/2009<br /> Trương Chí Hùng<br /> <br /> NGHỆ THUẬT CHƠI CHỮ TRONG CÂU ĐỐ DÂN GIAN<br /> NGƯỜI VIỆT<br /> Trương Chí Hùng<br /> TÓM TẮT<br /> Đề tại tập trung nghiên cứu nghệ thuật chơi chữ trong câu đố dân gian người Việt. Trên<br /> cơ sở đó, chúng tôi tiến hành so sánh với chơi chữ trong ca dao dân ca và trong văn học viết. Qua<br /> quá trình khảo sát, chúng tôi nhận thấy chơi chữ trong câu đố dân gian người Việt vận dụng hầu<br /> hết các tiềm năng ngôn ngữ đồng thời vận dụng linh hoạt các phương thức chơi chữ dựa vào cứ<br /> liệu ngoài văn bản (cứ liệu văn học). Về mục đích, chơi chữ trong câu đố chỉ nhằm một mục<br /> <br /> đích cuối cùng là làm ẩn đi vật đố, đánh lạc hướng tư duy, suy luận logic của đối tượng<br /> giải đố. Tuy nhiên, ở một góc độ khác, có thể xem chơi chữ trong câu đố là một cách thức<br /> thể hiện ý thức thẩm mỹ cộng đồng, sự tôn trọng vốn ngôn ngữ tiếng Việt. Đồng thời, qua<br /> chơi chữ trong câu đố phần nào cho ta thấy rõ hơn tính dí dỏm, óc khôi hài của các tác giả<br /> dân gian. Đóng góp của nghệ thuật chơi chữ đã phần nào tạo nên tính hấp dẫn, thú vị,<br /> chất trí tuệ cho câu đố dân gian.<br /> ABSTRACT<br /> This research focuses on the the art of word play in Vietnamese’s folk puzzles. Basing on<br /> that, we carry out a comparition between Vietnamese’s folk puzzles and that in folks songs, folk<br /> poems and written literature. Through the survey, we notice that Vietnamese folk puzzles use<br /> amost all of the language’s potential as well as make flexible use of word-play techniques which<br /> are based on text-external data (literature data). On one hand, word play in puzzles only aims at<br /> hiding the target of the puzzle or distract people’s logical thought. On the other hand, word play is<br /> also considered a way of expressing aesthetic sense or respect of Vietnamese language. At the<br /> same time, we can have a clearer look at folk authors’ sense of humor. The contribution of word<br /> play art, in certain extent, forms and increases the interest and intelligence to folk puzzles.<br /> 1 - ĐẶT VẤN ĐỀ:<br /> Trong kho tàng văn học dân gian người Việt, câu đố dân gian chiếm số lượng khá lớn. Nó<br /> phản ánh một cách phong phú thế giới quan cũng như những nhận thức của nhân dân về các hiện<br /> tượng tự nhiên, xã hội. Ngoài ra, chúng tôi nhận thấy một bộ phận khá lớn câu đố có sử dụng<br /> nghệ thuật chơi chữ. Thiết nghĩ, việc khảo sát, giải mã đặc trưng của nghệ thuật chơi chữ trong<br /> câu đố dân gian chắc hẳn có ý nghĩa trực tiếp đến quá trình tiếp cận, khám phá cái hay, cái đẹp<br /> của thể loại Folklore này. Chính vì vậy, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Nghệ thuật chơi chữ<br /> trong câu đố dân gian người Việt”.<br /> 2 - MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU:<br /> - Thứ nhất, tiếp tục làm sáng tỏ các vấn đề liên quan đến khái niệm về câu đố dân gian<br /> người Việt cũng như các khái niệm đề cập đến nghệ thuật chơi chữ.<br /> - Thứ hai, tiến hành tập hợp những câu đố dân gian có sử dụng nghệ thuật chơi chữ trong<br /> kho tàng câu đố dân gian người Việt thành bảng phụ lục. Phân loại, khảo sát những kiểu dạng<br /> chơi chữ một cách hệ thống.<br /> - Thứ ba, tiến hành so sánh về đặc trưng, kiểu dạng chơi chữ trong câu đố dân gian người<br /> Việt với đặc trưng, kiểu dạng chơi chữ trong văn học viết để từ đó có những đúc kết, những nhận<br /> định khoa học về đối tượng nghiên cứu.<br /> 3 - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:<br /> - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết<br /> - Phương pháp thống kê<br /> - Phương pháp so sánh<br /> - Phương pháp phân tích, tổng hợp<br /> <br /> 4 - NỘI DUNG NGHIÊN CỨU:<br /> 4.1 Các hình thức chơi chữ trong câu đố dân gian người Việt:<br /> Qua quá trình khảo sát, chúng tôi đã tập hợp được 312 câu đố dân gian người Việt có sử<br /> dụng nghệ thuật chơi chữ. Chơi chữ trong câu đố dân gian vận dụng hầu hết các tiềm năng ngôn<br /> ngữ tiếng Việt. Tuy nhiên, sự xuất hiện của các kiểu dạng chơi chữ trong từng cấp độ là không<br /> đều. Chúng tôi nhận thấy có 373 lượt chơi chữ trong câu đố với những cấp độ khác nhau (mỗi câu<br /> đố xuất hiện ở một cấp độ được tính là một lượt). Cụ thể:<br /> Cấp độ ngôn ngữ<br /> <br /> Số lượt (373)<br /> <br /> Tỉ lệ (100%)<br /> <br /> Ngữ âm và chữ viết<br /> <br /> 156<br /> <br /> 41,8%<br /> <br /> Từ vựng, ngữ nghĩa<br /> <br /> 86<br /> <br /> 23,1%<br /> <br /> Ngữ pháp<br /> <br /> 23<br /> <br /> 6,2%<br /> <br /> Nói lái<br /> <br /> 28<br /> <br /> 7,5%<br /> <br /> Cứ liệu ngoài văn bản<br /> <br /> 80<br /> <br /> 21,4%<br /> <br /> 4.1.1 Chơi chữ bằng phương tiện ngữ âm và chữ viết:<br /> Theo số liệu trên, chơi chữ bằng phương tiện ngữ âm và chữ viết có mật độ xuất hiện<br /> khá lớn (156 lượt, chiếm 41,8%). Bao gồm:<br /> - Chơi chữ bằng cách nhại, mô phỏng âm thanh:<br /> Vd: Rù rì, rủ rỉ, rù ri<br /> Chồng chồng, vợ vợ, tù ti tù tì<br /> Thế gian mấy kẻ so bì<br /> Ngẫm mà hổ thẹn tu mi liễu bồ. Là con gì?<br /> (Đáp: Con chim cu)<br /> - Chơi chữ bằng cách điệp âm:<br /> Vd:<br /> <br /> Bùng bình bùng bình bầu,<br /> Cái răng ở dưới, cái đầu ở trên. Là cái gì?<br /> (Đáp: Cái nơm)<br /> <br /> - Chơi chữ bằng cách dùng từ cùng âm:<br /> Vd: Mồm bò1, không phải mồm bò2 mà là mồm bò3. Là gì?<br /> (Đáp: Con ốc)<br /> - Chơi chữ bằng cách chiết tự:<br /> + Chơi chữ bằng hình thức chiết tự chữ Hán:<br /> Vd:<br /> <br /> Bà thổ đi chợ dã<br /> Không ai rõ mua thứ gì. Là chữ gì?<br /> (Đáp: chữ địa )<br /> <br /> + Chơi chữ bằng cách chiết tự chữ Việt:<br /> Vd:<br /> <br /> Hai em cộng với hai anh<br /> Cùng nhau ghép lại thì thành con chim. Là con gì?<br /> (Đáp: Chim manh manh)<br /> <br /> - Chơi chữ bằng cách chen lớp từ ngữ thuộc ngôn ngữ khác với ngôn ngữ đang dùng:<br /> Vd: Lưng tròn vành vạnh đít bảnh bao<br /> Mân mân mó mó đút ngay vào<br /> Thủy hỏa âm dương sôi sùng sục<br /> Âm dương nhị khí sướng làm sao. Là gì?<br /> (Đáp: Người hút thuốc lào)<br /> Có thể thấy, việc chơi chữ bằng các phương tiện ngữ âm và chữ viết xuất hiện phong phú<br /> trong câu đố dân gian. Điều này có thể lý giải bởi các nguyên nhân: Thứ nhất, do cấu trúc của câu<br /> đố thường ngắn gọn, súc tích nên thuận tiện cho việc vận dụng phương tiện chơi chữ này. Thứ<br /> hai, hình thức diễn xướng của các tác phẩm Folklore nói chung và câu đố nói riêng là qua truyền<br /> miệng. Do vậy, việc vận dụng các hình thức chơi chữ bằng phương tiện ngữ âm, chữ viết sẽ khai<br /> thác tốt vỏ âm thanh của ngôn ngữ, góp phần làm cho quá trình diễn xướng câu đố trở nên hấp<br /> dẫn, sinh động, thu hút hơn. Mặt khác, các phương tiện ngữ âm, chữ viết khiến cho câu đố trở nên<br /> hóc búa, đánh lạc hướng logic tư duy của đối tượng giải đố. Vì vậy, phương tiện này được tác giả<br /> dân gian vận dụng một cách phổ biến.<br /> 4.1.2 Chơi chữ bằng phương tiện từ vựng, ngữ nghĩa: xuất hiện khá nhiều trong câu đố<br /> (86 lượt, chiếm 23,1%). Chúng tôi chia ra thành các tiểu dạng như sau:<br /> - Chơi chữ bằng cách sử dụng từ cùng nghĩa:<br /> Vd:<br /> <br /> Một lần mà tởn tới già<br /> Đừng đi nước mặn mà hà ăn chưn. Là gì?<br /> (Đáp: Con kinh)<br /> <br /> - Chơi chữ bằng cách sử dụng từ trái nghĩa:<br /> Vd :<br /> <br /> Mình lành mà tiếng chẳng lành<br /> Dạ sâu tiếng cạn, thực hành mà xem. Là gì?<br /> (Đáp: Cái bể cạn)<br /> <br /> - Chơi chữ bằng cách sử dụng từ cùng trường nghĩa:<br /> Vd:<br /> <br /> Đầu đội Giáp Ất<br /> Miệng ngậm Bính Đinh<br /> Cổ đeo Canh Tân<br /> Bụng mang Nhâm Quí<br /> Thân là Mậu Kỷ. Là cái gì?<br /> (Đáp: Cái ống điếu)<br /> <br /> - Chơi chữ bằng cách sử dụng từ lệch nghĩa:<br /> Vd :<br /> <br /> Hai bảy mười bốn thường mà<br /> Đố anh hai bảy mười ba là gì ?<br /> (Đáp : Năm nhuận hai tháng bảy)<br /> <br /> Trong câu đố dân gian, chơi chữ bằng phương tiện từ vựng, ngữ nghĩa cũng xuất hiện<br /> khá nhiều. Có thể thấy, về mặt cấu trúc, câu đố hoàn toàn thuận tiện cho phương tiện chơi chữ<br /> này. Xét về chức năng, chơi chữ bằng phương tiện từ vựng, ngữ nghĩa mang đến cho câu đố<br /> những sắc thái ý nghĩa, những giá trị hết sức thiết thực. Chính vì vậy, mật độ xuất hiện của<br /> phương tiện chơi chữ này khá phổ biến trong câu đố dân gian.<br /> 4.1.3 Chơi chữ bằng phương tiện ngữ pháp :<br /> <br />