Giáo trình bệnh nội khoa gia súc part 1

Chia sẻ: Afsjkja Sahfhgk | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

660
lượt xem 157
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bệnh nội khoa gia súc là một trong những môn chính của chương trình đạo tạo bác sỹ thú y. ở trường Đại học nông nghiệp I, giáo trình “Bệnh nội khoa gia súc” đầu tiên do bác sỹ - thầy giáo Phạm Gia Ninh viết năm 1995 và cán bộ giảng dạy bộ môn nội khoa biên soạn lần thứ 2. Sau gần 10 năm, T.S Phạm Ngọc Thạch biên soạn lần thứ 3. Giáo trình bệnh “Nội khoa gia súc” lần này (2006), ngoài những phần cơ bản vẫn giữ nguyên như giáo trình trước đây. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình bệnh nội khoa gia súc part 1

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O TR¦êNG §¹I HäC N¤NG NGHIÖP I Hµ NéI Ph¹m ngäc th¹ch - Hå v¨n nam - Chu ®øc th¾ng Chñ biªn: Ph¹m Ngäc Th¹ch BÖnh néi khoa gia sóc Hµ NéI – 2006 1
Giáo trình B nh n i khoa gia súc Lêi nãi ®Çu BÖnh néi khoa gia sóc l mét trong nh÷ng m«n chÝnh cña ch−¬ng tr×nh ® o t¹o b¸c sü thó y. ë tr−êng §¹i häc n«ng nghiÖp I, gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia sóc” ®Çu tiªn do b¸c sü - thÇy gi¸o Ph¹m Gia Ninh viÕt n¨m 1995 v c¸n bé gi¶ng d¹y bé m«n néi khoa biªn so¹n lÇn thø 2. Sau gÇn 10 n¨m, T.S Ph¹m Ngäc Th¹ch biªn so¹n lÇn thø 3. Gi¸o tr×nh bÖnh “Néi khoa gia sóc” lÇn n y (2006), ngo i nh÷ng phÇn c¬ b¶n vÉn gi÷ nguyªn nh− gi¸o tr×nh tr−íc ®©y. TS. Ph¹m Ngäc Th¹ch ® bæ sung thªm nhiÒu t i liÖu míi cña thÕ giíi v c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cña Thó y ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Gi¸o tr×nh “BÖnh néi khoa gia sóc” l t i liÖu cho sinh viªn ®¹i häc ng nh thó y häc tËp. Ngo i ra gi¸o tr×nh cßn l t i liÖu tham kh¶o cho sinh viªn ch¨n nu«i thó y ë c¸c tr−êng ®¹i häc, trung cÊp chuyªn nghiÖp v c¸n bé thó y c¬ së. Do t i liÖu tham kh¶o Ýt, thêi gian h¹n chÕ v kh¶ n¨ng cña ng−êi biªn so¹n, t i liÖu kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, mong b¹n ®äc gãp ý ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau ®−îc tèt h¬n. GS. TSKH. Hå V¨n Nam 2
Ch−¬ng I PhÇn më ®Çu Kh¸i niÖm vÒ bÖnh I. BÖnh lµ g×? KÓ tõ thêi nguyªn thuû tíi nay, qua bao ng n n¨m, kh¸i niÖm vÒ bÖnh l bÊt biÕn ®iÒu ®ã kh«ng ®óng m nã thay ®æi qua thêi gian. Nãi chung, sù thay ®æi n y phô thuéc chñ yÕu v o 2 yÕu tè: - Tr×nh ®é v¨n minh cña x héi ®−¬ng thêi. - ThÕ giíi quan (bao gåm c¶ triÕt häc cña mçi thêi ®¹i). Trong mét x héi, cã thÓ ®ång xuÊt hiÖn nhiÒu kh¸i niÖm vÒ bÖnh, kÓ c¶ nh÷ng kh¸i niÖm ®èi lËp nhau. §ã l ®iÒu b×nh th−êng: nã nãi lªn nh÷ng quan ®iÓm häc thuËt kh¸c nhau cã thÓ cïng tån t¹i trong khi chê ®îi sù ng ngò. Tuy nhiªn, trong lÞch sö ® cã nh÷ng tr−êng hîp quan ®iÓm chÝnh thèng t×m c¸ch ® n ¸p c¸c quan ®iÓm kh¸c. Mét sè quan niÖm vÒ bÖnh bao giê còng chi phèi chÆt chÏ c¸c nguyªn t¾c ch÷a bÖnh, phßng bÖnh. Do vËy nã cã vai trß rÊt lín trong thùc h nh. 1. Mét sè kh¸i niÖm vÒ bÖnh trong lÞch sö 1.1. Thêi kú m«ng muéi Ng−êi nguyªn thuû khi biÕt t− duy cho r»ng bÖnh l sù trõng ph¹t cña c¸c ®Êng siªu linh ®èi víi con ng−êi ë trÇn thÕ. ë ®©y, cã sù lÉn lén gi÷a b¶n chÊt cña bÖnh víi nguyªn nh©n g©y bÖnh (tr¶ lêi c©u hái "bÖnh l g×" còng gièng c©u hái "bÖnh do ®©u"). Kh«ng thÓ ®ßi hái mét quan ®iÓm tÝch cùc h¬n khi tr×nh ®é con ng−êi cßn qu¸ thÊp kÐm, víi thÕ giíi quan coi bÊt cø vËt g× v hiÖn t−îng n o còng cã c¸c lùc l−îng siªu linh can thiÖp v o. §¸ng chó ý l quan Sù tÝn ng−ìng niÖm n y b−íc sang thÕ kû 21 vÉn cßn tån t¹i ë nh÷ng bé téc l¹c hËu, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x héi v¨n minh. Víi quan niÖm nh− vËy th× ng−êi x−a ch÷a bÖnh chñ yÕu b»ng c¸ch dïng lÔ vËt ®Ó cÇu xin: cã thÓ cÇu xin trùc tiÕp hoÆc th«ng qua nh÷ng ng−êi l m nghÒ mª tÝn dÞ ®oan. Bao giê còng vËy, gi¸ trÞ cña lÔ vËt lu«n lu«n nhá h¬n gi¸ trÞ cña ®iÒu cÇu xin. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ ng−êi nguyªn thuû ® b¾t ®Çu biÕt dïng thuèc, kh«ng phã mÆc sè phËn cho thÇn linh. 3
Giáo trình B nh n i khoa gia súc 1.2. Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh cæ ®¹i Tr−íc c«ng nguyªn nhiÒu ng n n¨m, mét sè vïng trªn thÕ giíi ® ®¹t tr×nh ®é v¨n minh rÊt cao so víi mÆt b»ng chung. VÝ dô: Trung Quèc, Hy L¹p - La M , Ai CËp hay Ên §é ,... Trong x héi håi ®ã ® xuÊt hiÖn t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, v¨n häc nghÖ thuËt, khoa häc (gåm c¶ y häc) v triÕt häc. NÒn y häc lóc ®ã ë mét sè n¬i ® ®¹t ®−îc nh÷ng th nh tùu lín vÒ y lý còng nh− vÒ ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh v ® ®−a ra nh÷ng quan niÖm vÒ bÖnh cña m×nh. * Thêi kú Trung Quèc cæ ®¹i Kho¶ng 2 hay 3 ng n n¨m tr−íc c«ng nguyªn, y häc chÝnh thèng Trung Quèc chÞu ¶nh h−ëng lín cña triÕt häc ®−¬ng thêi, cho r»ng v¹n vËt ®−îc cÊu t¹o tõ 5 nguyªn tè: Kim, Méc, Thuû, Ho¶, Thæ, tån t¹i d−íi d¹ng 2 mÆt ®èi lËp (©m v d−¬ng) trong quan hÖ hç trî hoÆc ¸p chÕ lÉn nhau (t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c). C¸c nh y häc cæ ®¹i Trung Quèc cho r»ng bÖnh l sù mÊt c©n b»ng ©m d−¬ng v sù rèi lo¹n quan hÖ t−¬ng sinh t−¬ng kh¾c cña Ngò H nh trong c¬ thÓ. Tõ ®ã, nguyªn t¾c ch÷a bÖnh l ®iÒu chØnh l¹i, kÝch thÝch mÆt yÕu (bæ), ¸p chÕ mÆt m¹nh (t¶). - Tr¶i qua h ng ng n n¨m tån t¹i v ph¸t triÓn, nÒn y häc n y ® cã nh÷ng ®ãng gãp hÕt søc to lín, víi v« sè b i thuèc phong phó v c«ng hiÖu. Tuy nhiªn, cho ®Õn khi chñ nghÜa t− b¶n ch©u ¢u b nh tr−íng sang ph−¬ng §«ng ®Ó t×m thuéc ®Þa ®ång thêi mang theo y häc hiÖn ®¹i sang Ch©u ¸, nã vÉn chØ dõng l¹i ë møc y häc cæ truyÒn m ch−a hÒ cã yÕu tè hiÖn ®¹i n o. - ¶nh h−ëng tíi n−íc ta: Tr¶i qua h ng ng n n¨m, ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c cña v¨n ho¸ Trung Quèc, gåm c¶ ch÷ viÕt, triÕt häc v y häc. PhÇn c¬ b¶n nhÊt cña "y häc ViÖt Nam" tõ ng n n¨m (cho ®Õn khi y häc hiÖn ®¹i ®−îc thùc d©n Ph¸p ®−a v o n−íc ta) l tiÕp thu tõ y häc cæ truyÒn Trung Quèc. * Thêi kú v¨n minh Hy L¹p v La M cæ ®¹i Muén h¬n ë Trung Quèc h ng ng n n¨m Y häc cæ ®¹i ë nhiÒu n−íc Ch©u ¢u còng chÞu ¶nh h−ëng kh¸ râ cña Trung Quèc, næi bËt nhÊt l ë Hy L¹p - La M cæ ®¹i. Gåm hai tr−êng ph¸i lín - Tr−êng ph¸i Pythagore (600 n¨m tr−íc c«ng nguyªn): Dùa v o triÕt häc ®−¬ng thêi cho r»ng v¹n vËt do 4 nguyªn tè t¹o th nh víi 4 tÝnh chÊt kh¸c nhau: thæ (kh«), khÝ (Èm), ho¶ (nãng), thuû (l¹nh). Trong c¬ thÓ, nÕu 4 yÕu tè ®ã phï hîp vÒ tû lÖ, tÝnh chÊt v sù c©n b»ng: sÏ t¹o ra søc khoÎ; nÕu ng−îc l¹i, sÏ sinh bÖnh. C¸ch ch÷a bÖnh còng l ®iÒu chØnh l¹i, bæ sung c¸i thiÕu v yÕu, lo¹i bá c¸i m¹nh v thõa. - Tr−êng ph¸i Hippocrat (500 n¨m tr−íc c«ng nguyªn) kh«ng chØ thuÇn tuý tiÕp thu v vËn dông triÕt häc nh− Pythagore m tiÕn bé v cô thÓ h¬n ® quan s¸t trùc tiÕp trªn c¬ thÓ sèng. Hippocrat cho r»ng c¬ thÓ cã 4 dÞch lín, tån t¹i theo tû lÖ riªng, cã quan hÖ c©n b»ng víi nhau ®Ó t¹o ra søc khoÎ. §ã l : 4
+ M¸u ®á: do tim s¶n xuÊt, mang tÝnh nãng; «ng nhËn xÐt r»ng khi c¬ thÓ l©m v o ho n c¶nh nãng (sèt) th× tim ®Ëp nhanh; mÆt, da ®Òu ®á bõng. §ã l do tim t¨ng c−êng s¶n xuÊt m¸u ®á. + DÞch nh y: kh«ng m u, do n o s¶n xuÊt, thÓ hiÖn tÝnh l¹nh; xuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt: khi c¬ thÓ bÞ l¹nh th× dÞch mòi ch¶y ra rÊt nhiÒu; ng−îc l¹i, khi niªm dÞch xuÊt tiÕt nhiÒu còng l lóc c¬ thÓ nhiÔm l¹nh. + M¸u ®en: do l¸ch s¶n xuÊt, mang tÝnh Èm. + MËt v ng: do gan s¶n xuÊt, mang tÝnh kh«. ë thêi kú n y cho r»ng: bÖnh l sù mÊt c©n b»ng vÒ tû lÖ v quan hÖ gi÷a 4 dÞch ®ã. Lý thuyÕt cña Hippocrat cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi y häc ch©u ¢u thêi cæ ®¹i. B¶n th©n Hyppocrat l nh y häc cæ truyÒn vÜ ®¹i, cã c«ng lao rÊt lín; vÝ dô ® t¸ch y häc khái ¶nh h−ëng cña t«n gi¸o, chñ tr−¬ng chÈn ®o¸n b»ng ph¸t hiÖn triÖu chøng kh¸ch quan, ®Ò cao ®¹o ®øc y häc, «ng còng ®−îc coi l t¸c gi¶ cña "lêi thÒ thÇy thuèc" truyÒn tông ®Õn ng y nay. * Thêi kú c¸c nÒn v¨n minh kh¸c a. Cæ Ai CËp Dùa v o thuyÕt Pneuma (sinh khÝ) cho r»ng khÝ ®em l¹i sinh lùc cho c¬ thÓ. C¬ thÓ ph¶i th−êng xuyªn h« hÊp ®Ó ®−a sinh khÝ v o. BÖnh l do hÝt ph¶i khÝ xÊu, kh«ng trong s¹ch. Tõ ®ã, c¸c nh y häc ®Ò ra nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh. b. Cæ Ên §é Y häc chÝnh thèng chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña triÕt häc ®¹o PhËt cho r»ng cuéc sèng l mét vßng lu©n håi (gåm nhiÒu kiÕp), mçi kiÕp tr¶i qua 4 giai ®o¹n: sinh, l o, bÖnh, tö. Nh− vËy, bÖnh l ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Tuy nhiªn, c¸c nh y häc cæ Ên §é vÉn s¸ng t¹o ra nhiÒu ph−¬ng thuèc c«ng hiÖu ®Ó ch÷a bÖnh. §¹o PhËt cßn cho r»ng con ng−êi cã linh hån (vÜnh viÔn tån t¹i), nÕu nã cßn ngù trÞ trong thÓ x¸c (tån t¹i t¹m thêi) l sèng, ®e do¹ tho¸t khái thÓ x¸c l bÖnh, tho¸t h¼n khái thÓ x¸c l chÕt. 1.3. Thêi kú Trung cæ v Phôc h−ng * Thêi kú Trung cæ - ë ch©u ¢u thêi kú trung cæ (thÕ kû 4-12) ®−îc coi l "®ªm d i" v× diÔn ra suèt 8 thÕ kû d−íi sù thèng trÞ t n b¹o v h kh¾c cña nh thê, t«n gi¸o v chÕ ®é phong kiÕn. + C¸c quan ®iÓm tiÕn bé bÞ ® n ¸p nÕu tr¸i víi nh÷ng tÝn ®iÒu trong kinh th¸nh, khoa häc l©m v o t×nh tr¹ng tr× trÖ v thôt lïi. C¸c nh khoa häc tiÕn bé (Brno, Gallile,...) bÞ khñng bè. + Quan niÖm chÝnh thèng vÒ bÖnh tá ra rÊt mª muéi (sù trõng ph¹t cña chóa ®èi víi téi lçi cña con ng−êi), kh«ng coi träng ch÷a bÖnh b»ng thuèc (thay b»ng cÇu xin), y lý ph¶i tu©n theo c¸c gi¸o lý cña nh thê (mçi vÞ th¸nh trÊn gi÷ mét bé phËn trong c¬ thÓ), mét sè gi¸o sÜ cÊm ®äc s¸ch thuèc,... Nh÷ng nh y häc cã quan ®iÓm tiÕn bé bÞ ng−îc ® i. 5
Giáo trình B nh n i khoa gia súc * Thêi kú Phôc H−ng ThÕ kû 16-17, x héi tho¸t khái thÇn quyÒn, v¨n häc nghÖ thuËt v khoa häc phôc h−ng l¹i në ré, víi nhiÒu tªn tuæi nh− Newton, Descarte, Toricelli, Vesali, Harvey,... Gi¶i phÉu häc (Vasali, 1414-1564) v sinh lý häc (Harvey, 1578-1657) ra ®êi, ®Æt nÒn mãng v÷ng ch¾c ®Ó y häc tõ cæ truyÒn tiÕn v o thêi kú hiÖn ®¹i. NhiÒu thuyÕt tiÕn bé vÒ y häc liªn tiÕp xuÊt hiÖn. TÝnh duy vËt tuy cßn th« s¬, tÝnh biÖn chøng vÉn cßn m¸y mãc, nh−ng so víi thêi kú y häc cæ truyÒn th× ® cã nh÷ng b−íc tiÕn nh¶y vät vÒ chÊt. C¸c thuyÕt ®Òu cè vËn dông c¸c th nh tùu míi nhÊt cña khoa häc kh¸c: C¬, lý, ho¸, sinh, sinh lý, gi¶i phÉu. + ThuyÕt c¬ häc (Descarte): c¬ thÓ nh− mét cç m¸y, vÝ tim nh− c¸i m¸y b¬m, m¹ch m¸u l c¸c èng dÉn; c¸c x−¬ng nh− nh÷ng ®ßn bÈy v hÖ c¬ nh− c¸c lùc. BÖnh ®−îc vÝ nh− trôc trÆc cña "m¸y mãc". + ThuyÕt ho¸ häc (Sylvius 1614-1672): coi bÖnh tËt l sù thay ®æi tû lÖ c¸c ho¸ chÊt trong c¬ thÓ, hoÆc sù rèi lo¹n c¸c ph¶n øng ho¸ häc. + ThuyÕt lùc sèng (Stalil, 1660-1734): c¸c nh sinh häc håi ®ã cho r»ng c¸c sinh vËt cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng v kh«ng bÞ thèi r÷a l nhê trong chóng cã c¸i gäi l lùc sèng (vitaminalisme). Lùc sèng còng chi phèi søc khoÎ v bÖnh tËt cña c¬ thÓ b»ng l−îng v chÊt cña nã. * ThÕ kû 18-19 §©y l thêi kú ph¸t triÓn cña y häc hiÖn ®¹i, víi sù v÷ng m¹nh cña hai m«n gi¶i phÉu häc v sinh lý häc. NhiÒu m«n y häc v sinh häc ® ra ®êi. ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, y häc cæ truyÒn ho n to n tiÕn sang thêi y häc hiÖn ®¹i. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm tõ vËt lý häc ®−îc øng dông mét c¸ch phæ biÕn v cã hÖ thèng v o y häc ® mang l¹i rÊt nhiÒu th nh tùu. RÊt nhiÒu quan niÖm vÒ bÖnh ra ®êi, víi ®Æc ®iÓm næi bËt l dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ ® ®−îc thùc nghiÖm kiÓm tra v kh¼ng ®Þnh - ThuyÕt bÖnh lý tÕ b o: wirchow vÜ ®¹i l ng−êi s¸ng lËp m«n gi¶i phÉu bÖnh cho r»ng bÖnh l do c¸c tÕ b o bÞ tæn th−¬ng, hoÆc c¸c tÕ b o tuy l nh m¹nh nh−ng thay ®æi vÒ sè l−îng (heterometric), vÞ trÝ (heterotopic) v vÒ thêi ®iÓm xuÊt hiÖn (heterocromic). - ThuyÕt rèi lo¹n h»ng ®Þnh néi m«i: Claud Benard- nh sinh lý häc thiªn t i, ng−êi s¸ng lËp m«n y häc thùc nghiÖm (tiÒn th©n cña sinh lý bÖnh) ® ®−a thùc nghiÖm v o y häc mét c¸ch hÖ thèng v s¸ng t¹o, ® ®Ò ra kh¸i niÖm "h»ng ®Þnh néi m«i", cho r»ng bÖnh xuÊt hiÖn khi cã rèi lo¹n c©n b»ng n y trong c¬ thÓ. 2. Quan niÖm vÒ bÖnh hiÖn nay 2.1. HiÓu vÒ bÖnh qua quan niÖm vÒ søc khoÎ - WHO/OMS 1946 ®−a ra ®Þnh nghÜa "søc khoÎ l t×nh tr¹ng tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn, thÓ chÊt v giao tiÕp x héi, chø kh«ng ph¶i chØ l v« bÖnh, v« tËt". §©y l ®Þnh nghÜa mang tÝnh môc tiªu x héi, "®Ó phÊn ®Êu", ®−îc chÊp nhËn rÊt réng r i. - Tuy nhiªn d−íi gãc ®é y häc, cÇn cã nh÷ng ®Þnh nghÜa phï hîp v chÆt chÏ h¬n. C¸c nh y häc cho r»ng "Søc khoÎ l t×nh tr¹ng l nh lÆn cña c¬ thÓ vÒ cÊu tróc chøc n¨ng 6
còng nh− kh¶ n¨ng ®iÒu ho gi÷ c©n b»ng néi m«, phï hîp v thÝch nghi víi sù thay ®æi cña ho n c¶nh". 2.2. Nh÷ng yÕu tè ®Ó ®Þnh nghÜa bÖnh §a sè c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®−a v o kh¸i niÖm bÖnh nh÷ng yÕu tè sau: + Sù tæn th−¬ng, lÖch l¹c, rèi lo¹n trong cÊu tróc v chøc n¨ng (tõ møc ph©n tö, tÕ b o, m«, c¬ quan ®Õn møc to n c¬ thÓ). Mét sè bÖnh tr−íc kia ch−a ph¸t hiÖn ®−îc tæn th−¬ng siªu vi thÓ, nay ® quan s¸t ®−îc. Mét sè bÖnh ® ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ c¬ chÕ ph©n tö nh− bÖnh thiÕu vitamin B1. + Do nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ cã h¹i, ® t×m ra hay ch−a t×m ra. + C¬ thÓ cã qu¸ tr×nh ph¶n øng nh»m lo¹i trõ t¸c nh©n g©y bÖnh, lËp l¹i c©n b»ng, söa ch÷a tæn th−¬ng. Trong c¬ thÓ bÞ bÖnh vÉn cã sù duy tr× c©n b»ng n o ®ã, mÆc dï nã ® lÖch ra khái giíi h¹n sinh lý. HËu qu¶ cña bÖnh tuú thuéc v o t−¬ng quan gi÷a qu¸ tr×nh g©y rèi lo¹n, tæn th−¬ng v qu¸ tr×nh phôc håi, söa ch÷a. + BÖnh l m gi¶m kh¶ n¨ng thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh. +Víi ng−êi, c¸c t¸c gi¶ ®Ò nghÞ thªm: bÖnh l m gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng v kh¶ n¨ng ho nhËp x héi. 2.3. Møc ®é trõu t−îng v møc cô thÓ trong x¸c ®Þnh (®Þnh nghÜa) bÖnh a. Møc trõu t−îng cao nhÊt khi x¸c ®Þnh tæng qu¸t vÒ bÖnh Nã ph¶i bao h m ®−îc mäi biÓu hiÖn (dï rÊt nhá) mang tÝnh bÖnh lý (nh− ®au ®ín, mÊt ngñ). §ång thêi, do cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, nã cßn mang c¶ tÝnh triÕt häc. VËy mét biÓu hiÖn nh− thÕ n o ®−îc xÕp v o kh¸i niÖm "bÖnh". "BÖnh l sù thay ®æi vÒ l−îng v chÊt c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ do tæn th−¬ng cÊu tróc v rèi lo¹n chøc n¨ng, g©y ra do t¸c h¹i tõ m«i tr−êng hoÆc tõ bªn trong c¬ thÓ"... b. Gi¶m møc trõu t−îng h¬n n÷a, ng−êi ta ®Þnh nghÜa bÖnh nh− qu¸ tr×nh bÖnh lý chung §ã l t×nh tr¹ng th−êng gÆp phæ biÕn (trong nhiÒu c¬ thÓ bÞ c¸c bÖnh kh¸c nhau), cã tÝnh chÊt t−¬ng tù nhau, kh«ng phô thuéc nguyªn nh©n, vÞ trÝ tæn th−¬ng, lo i v cïng tu©n theo mét quy luËt. VÝ dô: qu¸ tr×nh viªm. T−¬ng tù, ta cã: sèt, u, rèi lo¹n chuyÓn ho¸,... Trong gi¸o tr×nh sinh lý bÖnh, chóng ®−îc xÕp v o phÇn c¸c qu¸ tr×nh bÖnh lý ®iÓn h×nh. §Þnh nghÜa lo¹i n y b¾t ®Çu cã øng dông trong thùc tiÔn l©m s ng, ®ång thêi vÉn gióp ta kh¸i niÖm ho¸ vÒ bÖnh. c. T¨ng møc cô thÓ h¬n n÷a, khi ta cÇn x¸c ®Þnh lo¹i bÖnh Nãi kh¸c, ®ã l quan niÖm coi mçi bÖnh nh− mét "®¬n vÞ ph©n lo¹i''. VÝ dô, khi ta nãi: bÖnh viªm phæi (kh«ng ph¶i viªm nãi chung), bÖnh sèt th−¬ng h n (kh«ng ph¶i sèt nãi chung), bÖnh ung th− da (m kh«ng ph¶i qu¸ tr×nh u nãi chung),... Mét trong nh÷ng ®Þnh nghÜa "thÕ n o l mét bÖnh" hiÖn nay ®ang l−u h nh l : "BÖnh l bÊt kú sù sai lÖch hoÆc tæn th−¬ng n o ®ã vÒ cÊu tróc v chøc n¨ng cña bÊt kú bé phËn, c¬ quan, hÖ thèng n o cña c¬ thÓ biÓu hiÖn b»ng mét bé triÖu chøng ®Æc tr−ng gióp cho thÇy thuèc cã thÓ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh v chÈn ®o¸n ph©n biÖt, mÆc 7
Giáo trình B nh n i khoa gia súc dï nhiÒu khi ta ch−a râ nguyªn nh©n, vÒ bÖnh lý häc v tiªn l−îng"(tõ ®iÓn y häc Dorlands, 2000). §Þnh nghÜa ë møc n y rÊt cã Ých trong thùc tiÔn: ®Ó ph©n lËp mét bÖnh v ®Ó ®Ò ra tiªu chuÈn chÈn ®o¸n nã. T×m c¸ch ch÷a v x¸c ®Þnh thÕ n o l khái bÖnh v møc ®é khái. Cè nhiªn ngo i ®Þnh nghÜa chung "thÕ n o l mét bÖnh", mçi bÖnh cô thÓ cßn cã mét ®Þnh nghÜa riªng cña nã ®Ó kh«ng thÓ nhÇm lÉn víi bÊt kú bÖnh n o kh¸c. Ch¼ng h¹n ®Þnh nghÜa viªm phæi, lþ, hen, sëi,... d. Cô thÓ nhÊt l x¸c ®Þnh bÖnh ë mçi c¬ thÓ bÖnh cô thÓ Dï mét bÖnh n o ®ã ® cã ®Þnh nghÜa chung, vÝ dô bÖnh viªm phæi; nh−ng viªm phæi ë c¬ thÓ A kh«ng gièng ë c¬ thÓ B. Lo¹i ®Þnh nghÜa n y rÊt cã Ých trong ®iÒu trÞ h ng ng y. Nã gióp thÇy thuèc chó ý ®Õn tõng c¬ thÓ bÖnh riªng biÖt. II. XÕp lo¹i bÖnh Cã nhiÒu c¸ch, mçi c¸ch ®Òu mang nh÷ng lîi Ých nhÊt ®Þnh (vÒ nhËn thøc v vÒ thùc h nh). Do vËy, chóng tån t¹i m kh«ng phñ ®Þnh nhau. Trªn thùc tÕ, ng−êi ta ® ph©n lo¹i bÖnh theo: + C¬ quan m¾c bÖnh: bÖnh tim, bÖnh phæi, bÖnh gan,... Mçi bÖnh lo¹i n y ® cã riªng mét chuyªn khoa nghiªn cøu v ®iÒu trÞ. + Nguyªn nh©n g©y bÖnh: bÖnh nhiÔm khuÈn, bÖnh nghÒ nghiÖp. + Tuæi v giíi: bÖnh s¶n khoa, bÖnh cña gia sóc non, bÖnh l o ho¸,... + Sinh th¸i, ®Þa d−: bÖnh xø l¹nh, bÖnh nhiÖt ®íi. + BÖnh sinh: bÖnh dÞ øng, bÖnh tù miÔn, sèc, bÖnh cã viªm. III. C¸c thêi kú cña mét bÖnh §iÓn h×nh, mét bÖnh cô thÓ gåm 4 thêi kú, mÆc dï nhiÒu khi thiÕu mét thêi kú n o ®ã. - Thêi kú ñ bÖnh (tiÒm t ng): kh«ng cã biÓu hiÖn l©m s ng n o nh−ng ng y nay b»ng c¸c biÖn ph¸p hiÖn ®¹i, nhiÒu bÖnh ® ®−îc chÈn ®o¸n ngay tõ thêi kú n y. NhiÒu bÖnh qu¸ cÊp tÝnh do c¸c t¸c nh©n qu¸ m¹nh, cã thÓ kh«ng cã thêi kú n y (chÕt do báng, ®iÖn giËt, mÊt m¸u qu¸ lín, c¸c bÖnh ë thÓ qu¸ cÊp tÝnh,...). - Thêi kú khëi ph¸t: xuÊt hiÖn mét sè triÖu chøng ®Çu tiªn (khã chÈn ®o¸n chÝnh x¸c). ë thêi kú n y xÐt nghiÖm cã vai trß rÊt lín. - Thêi kú to n ph¸t: xuÊt hiÖn triÖu chøng ®Çy ®ñ v ®iÓn h×nh nhÊt. Tuy nhiªn vÉn cã nh÷ng thÓ kh«ng ®iÓn h×nh. - Thêi kú kÕt thóc: cã thÓ kh¸c nhau tuú bÖnh, tuú c¸ thÓ (khái, chÕt, di chøng, trë th nh m¹n tÝnh). Tuy nhiªn, nhiÒu bÖnh hoÆc nhiÒu thÓ bÖnh cã thÓ thiÕu mét hay hai thêi kú n o ®ã. VÝ dô: báng to n th©n, hoÆc ®iÖn giËt kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh. 8
Kh¸i niÖm vÒ m«n häc bÖnh néi khoa gia sóc I. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc 1. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc: m«n häc "BÖnh néi khoa gia sóc" hay cßn gäi l “bÖnh kh«ng l©y ë gia sóc” l m«n häc chuyªn nghiªn cøu nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt l©y lan ë gia sóc. 2. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh néi khoa gia sóc: BÖnh néi khoa gia sóc hay cßn gäi l bÖnh th«ng th−êng, l nh÷ng bÖnh kh«ng cã tÝnh chÊt truyÒn nhiÔm, kh«ng l©y lan tõ con n y sang con kh¸c. VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata; bÖnh viªm thËn, bÖnh viªm phæi l nh÷ng bÖnh néi khoa II. NhiÖm vô cña m«n häc M«n häc cã nhiÖm vô nghiªn cøu: 1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa cho gia sóc rÊt ®a d¹ng v phøc t¹p. Cã nh÷ng nguyªn nh©n thuéc vÒ di truyÒn, nguyªn nh©n do ch¨m sãc, nu«i d−ìng, ¨n uèng kh«ng ®óng khoa häc, hoÆc do c¸c nh©n tè vËt lý, hãa häc, vi sinh vËt, còng cã tr−êng hîp x¶y ra do kÕ ph¸t bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký sinh trïng. VÝ dô: BÖnh viªm ruét cata cÊp tÝnh ë gia sóc do nhiÒu nguyªn nh©n g©y nªn. Nh−: - Do thøc ¨n kÐm phÈm chÊt (thøc ¨n «i mèc, thøc ¨n cã nhiÔm chÊt ®éc). - Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh - Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm - Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm, bÖnh ký sinh trïng,...) - Do m«i tr−êng ch¨n nu«i bÈn thØu, con vËt dÔ bÞ nhiÔm mét sè vi khuÈn ®−êng ruét (vÝ dô: vi khuÈn E. coli, Salmonella, Clostridium perfringens,...). Do vËy, viÖc nghiªn cøu nguyªn nh©n ®Ó t×m ra nguyªn nh©n n o l chÝnh v nguyªn nh©n n o l phô ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ nhÊt l rÊt quan träng. 2. C¬ chÕ sinh bÖnh ViÖc nghiªn cøu c¬ chÕ sinh bÖnh cña mét bÖnh l hÕt søc quan träng. Bëi v×, trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ bÖnh nÕu biÕt ®−îc c¬ chÕ sinh bÖnh ng−êi ta sÏ ®a ra c¸c biÖn ph¸p ®Ó c¾t ®øt mét hay nhiÒu giai ®o¹n g©y bÖnh cña bÖnh, tõ ®ã sÏ ®èi phã ®−îc víi sù tiÕn triÓn cña bÖnh theo c¸c h−íng kh¸c nhau. VÝ dô: Trong bÖnh viªm phÕ qu¶n phæi (qu¸ tr×nh viªm l m cho phæi bÞ sung huyÕt v tiÕt nhiÒu dÞch viªm ®äng l¹i trong lßng phÕ qu¶n g©y trë ng¹i qu¸ tr×nh h« hÊp dÉn ®Õn gia sóc khã thë, n−íc mòi ch¶y nhiÒu, ho). Do vËy, khi ®iÒu trÞ ngo i viÖc dïng kh¸ng sinh tiªu diÖt vi khuÈn cßn dïng thuèc gi¶m ho v gi¶m dÞch thÊm xuÊt ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng viªm lan réng. 9
Giáo trình B nh n i khoa gia súc 3. TriÖu chøng cña bÖnh Nghiªn cøu triÖu chøng l©m s ng v triÖu chøng phi l©m s ng, ®Ó cã ®ñ t− liÖu gióp cho sù chÈn ®o¸n bÖnh ®−îc nhanh chãng, chÝnh x¸c. Tõ ®ã, nhanh chãng ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao. 4. Nghiªn cøu c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n Trong qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n bÖnh, hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n dùa v o ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n. Do vËy, ®Ó cã hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n nhanh v chÝnh x¸c th× chóng ta ph¶i th−êng xuyªn nghiªn cøu ®Ó ®−a ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n tiªn tiÕn cho kÕt qu¶ chÈn ®o¸n nhanh v chÝnh x¸c. Tõ ®ã x©y dùng ph¸c ®å ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao. KÕt qu¶ chÈn ®o¸n chñ yÕu dùa v o mÊy yÕu tè sau: - Hái bÖnh: Qua hái bÖnh sÏ biÕt ®−îc ho n c¶nh g©y bÖnh, møc ®é bÖnh, thÓ bÖnh v bÖnh sö cña gia sóc bÖnh. - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n: HiÖu qu¶ chÈn ®o¸n tû lÖ thuËn víi ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n (ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cÇn tiªn tiÕn, hiÖn ®¹i th× hiÖu qu¶ chÈn ®o¸n c ng cao. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn tiÕn bé khoa häc kü thuËt cña x héi. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh hiÖn nay l : - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n l©m s ng (nh×n, sê n¾n, gâ, nghe) - C¸c ph−¬ng ph¸p phi l©m s ng (b»ng c¸c xÐt nghiÖm) ®Ó t×m ra tÝnh chÊt ®Æc thï cña bÖnh (khi c¸c bÖnh cã tÝnh chÊt l©m s ng gièng nhau). - C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n chuyªn biÖt (X quang, néi soi, siªu ©m,...). C¸c ph−¬ng ph¸p n y ®−îc sö dông khi th«ng qua chØ tiªu v tÝnh chÊt l©m s ng cña bÖnh vÉn kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. VÝ dô: BÖnh viªm bao tim do ngo¹i vËt ë thêi k× ®Çu, sái thËn, c¸c bÖnh ë van tim. C¸c tr−êng hîp n y nÕu chØ sö dông ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n l©m s ng th× kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. Do vËy, ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n chuyªn biÖt míi x¸c ®Þnh ®−îc bÖnh. 5. Nghiªn cøu tiªn l−îng cña bÖnh §Ó ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é cña bÖnh v kh¶ n¨ng håi phôc cña bÖnh. Tõ ®ã ®−a ra quyÕt ®Þnh ®iÒu trÞ hay kh«ng ®iÒu trÞ v ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp. 6. Nghiªn cøu biÖn ph¸p ®iÒu trÞ §Ó t×m ra c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶ cao v rót ng¾n liÖu tr×nh ®iÒu trÞ. Tõ ®ã, tr¸nh ®−îc sù l ng phÝ thuèc v n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ trong ®iÒu trÞ. III. Sù kh¸c nhau gi÷a bÖnh néi khoa vµ bÖnh truyÒn nhiÔm BÖnh néi khoa v bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù kh¸c nhau vÒ : 1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh + Nguyªn nh©n g©y bÖnh néi khoa gåm nhiÒu yÕu tè (m«i tr−êng, thêi tiÕt, thøc ¨n, ch¨m sãc nu«i d−ìng,...). VÝ dô: BÖnh viªm phÕ qu¶n phæi ë gia sóc do nhiÒu yÕu tè g©y nªn: - Do ch¨m sãc nu«i d−ìng gia sóc kÐm 10
- Do gia sóc bÞ nhiÔm l¹nh ®ét ngét - Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh kh¸c (kÕ ph¸t tõ bÖnh giun ë phÕ qu¶n,...) - Do gia sóc hÝt ph¶i mét sè khÝ ®éc trong chuång nu«i (H2S, NH3,...) + Nguyªn nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm l vi sinh vËt v chØ cã mét. VÝ dô: bÖnh tô huyÕt trïng ë gia sóc chØ do vi khuÈn Pasteurella g©y nªn, bÖnh phã th−¬ng h n ë gia sóc chØ do vi khuÈn Salmonella g©y nªn. 2. TÝnh chÊt l©y lan + BÖnh néi khoa: kh«ng cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc víi nhau, hoÆc khi con vËt kháe tiÕp xóc trùc tiÕp víi chÊt th¶i cña con vËt èm. VÝ dô ë bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi, bÖnh viªm thËn,... + BÖnh truyÒn nhiÔm: cã sù l©y lan gi÷a con vËt khoÎ víi con vËt èm khi tiÕp xóc víi nhau, hoÆc con vËt kháe tiÕp xóc víi chÊt th¶i cña con vËt èm v dÔ d ng g©y nªn æ dÞch lín. VÝ dô: ë bÖnh dÞch t¶ lîn, bÖnh lë måm long mãng, bÖnh cóm g ,... 3. Sù h×nh th nh miÔn dÞch + ë bÖnh néi khoa: kh«ng cã sù h×nh th nh miÔn dÞch cña c¬ thÓ sau khi con vËt bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt cã thÓ m¾c mét bÖnh nhiÒu lÇn. VÝ dô: bÖnh viªm thËn cÊp, bÖnh viªm ruét, bÖnh viªm phæi,... + ë bÖnh truyÒn nhiÔm: hÇu hÕt c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm cã sù h×nh th nh miÔn dÞch cña c¬ thÓ khi con vËt bÖnh khái bÖnh. Do vËy, trong qu¸ tr×nh sèng con vËt hiÕm khi m¾c l¹i bÖnh ®ã n÷a. VÝ dô khi g m¾c bÖnh Newcastle v khái bÖnh th× con g ®ã hiÕm khi m¾c l¹i bÖnh n y n÷a. 11
Giáo trình B nh n i khoa gia súc §¹i c−¬ng vÒ ®iÒu trÞ häc I. Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc Kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã liªn quan rÊt mËt thiÕt víi sù hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ nguyªn nh©n v c¬ chÕ sinh bÖnh. ChÝnh v× vËy, còng nh− c¸c kh¸i niÖm kh¸c, kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ lu«n thay ®æi qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña lÞch sö lo i ng−êi. ë thêi kú m«ng muéi: víi kh¶ n¨ng t− duy v hiÓu biÕt cña con ng−êi víi thÕ giíi tù nhiªn cßn hÕt søc h¹n chÕ, ng−êi ta cho r»ng v¹n vËt ®Òu do ®Êng thÇn linh, siªu nhiªn t¹o ra. Do ®ã, bÖnh tËt l sù trõng ph¹t cña ®Êng thÇn linh, l sù quÊy ph¸, ¸m ¶nh cña ma t , quû qu¸i. ChÝnh v× vËy, quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ ë thêi kú n y l tÕ lÔ, cóng khÊn v cÇu xin c¸c ®Êng thÇn linh hoÆc nhê c¸c ®Êng thÇn linh xua ®uæi t ma ®Ó ban cho ®−îc khái bÖnh. §©y l nh÷ng quan niÖm duy t©m hÕt søc sai lÇm vÒ c¸c vËt v c¸c hiÖn t−îng trong tù nhiªn còng nh− vÒ bÖnh. Quan niÖm n y hiÖn nay vÉn cßn tån t¹i ë mét sè c¸c th«n b¶n cña c¸c vïng miÒn nói, hoÆc mét bé phËn d©n c− trong c¸c x héi v¨n minh. §Õn thêi kú v¨n minh cæ ®¹i: con ng−êi ® biÕt s¶n xuÊt v sö dông c¸c c«ng cô lao ®éng b»ng kim lo¹i, tõ ®ã víi c¸c trùc quan cña m×nh ng−êi Trung Quèc cæ ®¹i ® cho r»ng: V¹n vËt trong tù nhiªn ®Òu ®−îc cÊu th nh 5 nguyªn tè (kim, méc, thuû, ho¶ thæ). C¸c mèi quan hÖ n y n»m trong mèi t−¬ng sinh hoÆc t−¬ng kh¾c r ng buéc lÉn nhau v cïng nhau tån t¹i. BÖnh tËt l sù mÊt c©n b»ng gi÷a c¸c mèi quan hÖ n y. Tõ ®ã ng−êi ta cho r»ng ®iÒu trÞ l lËp l¹i mèi c©n b»ng gi÷a c¸c yÕu tè n y b»ng c¸ch kÝch thÝch mÆt yÕu (bæ) v ¸p chÕ mÆt m¹nh (t¶). ë thêi kú hiÖn ®¹i: Khi tr×nh ®é khoa häc ® cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc trªn nhiÒu lÜnh vùc, con ng−êi ® cã nh÷ng hiÓu biÕt ng y c ng s©u s¾c h¬n vÒ bÖnh nguyªn häc v sinh bÖnh häc th× quan niÖm vÒ ®iÒu trÞ còng chuÈn x¸c v khoa häc h¬n. V tõ ®ã ng−êi ta ®−a ra nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ®iÒu trÞ häc cã tÝnh khoa häc. §iÒu trÞ häc l m«n häc nh»m ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p ch÷a bÖnh tèt nhÊt, an to n nhÊt t¸c ®éng ®èi víi c¬ thÓ bÖnh ®Ó l m cho c¬ thÓ ®ang m¾c bÖnh nhanh chãng håi phôc trë l¹i b×nh th−êng v mang l¹i søc khoÎ v kh¶ n¨ng l m viÖc, nh−: + Dïng thuèc (nh− dïng kh¸ng sinh trong ®iÒu trÞ nhiÔm khuÈn, bæ sung canxi, phospho v vitamin D trong bÖnh mÒm x−¬ng v cßi x−¬ng,...). + Dïng ho¸ chÊt (nh− dïng xanh methylen trong ®iÒu trÞ tróng ®éc HCN, dïng Na2SO4 hoÆc MgSO4 trong tÈy röa ruét ë bÖnh viªm ruét hay trong ch−íng h¬i d¹ cá, t¾c nghÏn d¹ l¸ s¸ch). + Dïng lý liÖu ph¸p (nh− dïng ¸nh s¸ng, dïng nhiÖt, dïng n−íc, dïng dßng ®iÖn,...). + §iÒu tiÕt sù ¨n uèng v hé lý tèt (nh− trong bÖnh xeton huyÕt ph¶i gi¶m thøc ¨n chøa nhiÒu protein, lipit v t¨ng thøc ¨n th« xanh, trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y ph¶i gi¶m thøc ¨n xanh chøa nhiÒu n−íc v thøc ¨n tanh,...). 12
II. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n trong ®iÒu trÞ häc §iÒu trÞ häc hiÖn ®¹i l kÕ thõa sù nghiÖp cña c¸c nh y häc lçi l¹c (B«tkin, Pavlop,...). Dùa trªn quan ®iÓm c¬ b¶n l “C¬ thÓ l mét khèi thèng nhÊt, ho n chØnh, lu«n lu«n liªn hÖ chÆt chÏ víi ngo¹i c¶nh v chÞu sù chØ ®¹o cña thÇn kinh trung −¬ng”. Víi sù tiÕn bé kh«ng ngõng cña sinh häc, y häc, d−îc häc, ®iÒu trÞ häc lu«n lu«n thay ®æi vÒ ph−¬ng ph¸p v kü thuËt. Tuy vËy, vÉn cã nh÷ng nguyªn t¾c kh«ng thay ®æi v lu«n lu«n ®óng m ng−êi thÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng. Nh÷ng nguyªn t¾c chÝnh gåm: 1. Nguyªn t¾c sinh lý Chóng ta thÊy r»ng mäi ho¹t ®éng cña c¬ thÓ ®Òu chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh víi môc ®Ých l ®Ó thÝch nghi víi ngo¹i c¶nh lu«n lu«n thay ®æi, n©ng cao ®−îc søc chèng ®ì víi bÖnh nguyªn m ta gäi chung l ph¶n x¹ b¶o hé cña c¬ thÓ (®ã l hiÖn t−îng thùc b o, qu¸ tr×nh sinh tÕ b o, m« b o míi, h×nh th nh miÔn dÞch, gi¶i ®éc,...). Do vËy, theo nguyªn t¾c n y tøc l chóng ta ph¶i t¹o cho c¬ thÓ bÖnh thÝch nghi trong ho n c¶nh thuËn lîi ®Ó n©ng cao søc chèng ®ì bÖnh nguyªn, cô thÓ: + §iÒu chØnh khÈu phÇn thøc ¨n (vÝ dô: trong chøng xeton huyÕt ph¶i t¨ng l−îng gluxit v gi¶m l−îng protein, lipit trong khÈu phÇn thøc ¨n; trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y ph¶i gi¶m khÈu phÇn thøc ¨n xanh nhiÒu n−íc v thøc ¨n tanh,...). + T¹o ®iÒu kiÖn tiÓu khÝ hËu thÝch hîp (vÝ dô: trong bÖnh c¶m nãng, c¶m n¾ng ph¶i ®Ó gia sóc n¬i tho¸ng v m¸t). + Gi¶m bít kÝch thÝch ngo¹i c¶nh (vÝ dô: trong bÖnh uèn v¸n, chã d¹i th× ph¶i tr¸nh ¸nh s¸ng, n−íc, c¸c kÝch thÝch t¸c ®éng m¹nh) + T×m mäi biÖn ph¸p ®Ó t¨ng søc ®Ò kh¸ng c¬ thÓ, t¨ng c−êng sù b¶o vÖ cña da v niªm m¹c (b»ng dïng vitamin A, vitamin C), t¨ng c−êng thùc b o cña b¹ch cÇu, t¨ng sù h×nh th nh kh¸ng thÓ, t¨ng sù gi¶i ®éc cña gan v thËn,... 2. Nguyªn t¾c chñ ®éng tÝch cùc Theo nguyªn t¾c n y ®ßi hái ng−êi thÇy thuèc ph¶i thÊm nhuÇn ph−¬ng ch©m “ch÷a bÖnh nh− cøu ho¶”. Tøc l ph¶i: + Kh¸m bÖnh sím + ChÈn ®o¸n bÖnh nhanh + §iÒu trÞ kÞp thêi + §iÒu trÞ liªn tôc v ®ñ liÖu tr×nh + Chñ ®éng ng¨n ngõa nh÷ng diÔn biÕn cña bÖnh theo c¸c chiÒu h−íng kh¸c nhau (VÝ dô: trong bÖnh ch−íng h¬i d¹ cá sÏ dÉn tíi t¨ng ¸p lùc xoang bông v chÌn Ðp phæi l m cho gia sóc ng¹t thë m chÕt. Do vËy, trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ cÇn theo dâi sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh lªn men sinh h¬i trong d¹ cá. + KÕt hîp c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó thu ®−îc hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ cao. VÝ dô: trong bÖnh viªm phæi ë bª, nghÐ cã thÓ dïng mét trong c¸c biÖn ph¸p ®iÒu trÞ sau: - Dïng kh¸ng sinh tiªm b¾p kÕt hîp víi thuèc trî søc, trî lùc v c¸c thuèc ®iÒu trÞ triÖu chøng. 13
Giáo trình B nh n i khoa gia súc - Dïng kh¸ng sinh kÕt hîp víi Novocain ë nång ®é 0,25- 0,5% phong bÕ h¹ch sao. Trong 2 ph−¬ng ph¸p n y th× ph−¬ng ph¸p phong bÕ cã hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ v hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. Do vËy ta nªn chän ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ thø hai. 3. Nguyªn t¾c tæng hîp (§iÒu trÞ ph¶i to n diÖn) C¬ thÓ l mét khèi thèng nhÊt v chÞu sù chØ ®¹o cña hÖ thÇn kinh. Do vËy, khi mét khÝ quan trong c¬ thÓ bÞ bÖnh ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn to n th©n. Cho nªn trong c«ng t¸c ®iÒu trÞ muèn thu ®−îc hiÖu qu¶ cao chóng ta kh«ng chØ dïng mét lo¹i thuèc, mét biÖn ph¸p, ®iÒu trÞ côc bé ®èi víi c¬ thÓ bÖnh m ph¶i dïng nhiÒu lo¹i thuèc, nhiÒu biÖn ph¸p, ®iÒu trÞ to n th©n. VÝ dô: trong bÖnh viªm ruét Øa ch¶y do nhiÔm khuÈn ë gia sóc. Ngo i viÖc dïng thuèc diÖt vi khuÈn cßn ph¶i dïng thuèc n©ng cao søc ®Ò kh¸ng, trî søc, trî lùc, bæ sung c¸c chÊt ®iÖn gi¶i cho c¬ thÓ kÕt hîp víi ch¨m sãc hé lý tèt. Trong bÖnh béi thùc d¹ cá, ngo i biÖn ph¸p dïng thuèc l m t¨ng nhu ®éng d¹ cá cßn ph¶i dïng thuèc l m nh o thøc ¨n trong d¹ cá, trî søc, trî lùc v t¨ng c−êng gi¶i ®éc cho c¬ thÓ cßn ph¶i l m tèt kh©u hé lý ch¨m sãc (cô thÓ: ®Ó gia sóc ë t− thÕ ®Çu cao ®u«i thÊp, xoa bãp vïng d¹ cá th−êng xuyªn). 4. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ theo tõng c¬ thÓ (®iÒu trÞ ph¶i an to n v hîp lý) Cïng mét lo¹i kÝch thÝch bÖnh nguyªn, nh−ng ®èi víi tõng c¬ thÓ th× sù biÓu hiÖn vÒ bÖnh lý cã kh¸c nhau (sù kh¸c nhau ®ã l do sù ph¶n øng cña tõng c¬ thÓ v do c¬ n¨ng b¶o vÖ, lo¹i h×nh thÇn kinh cña mçi con vËt cã kh¸c nhau). Do vËy trong ®iÒu trÞ cÇn ph¶i chó ý tíi tr¹ng th¸i cña tõng con bÖnh ®Ó ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp, tr¸nh tr−êng hîp dïng mét lo¹i thuèc cho mét lo¹i bÖnh, mét lo¹i thuèc cho tÊt c¶ c¸c lo¹i con bÖnh kh¸c nhau m kh«ng qua kh¸m bÖnh, tr¸nh tr−êng hîp nghe bÖnh råi kª ®¬n. Sö dông thuèc n o hoÆc mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ n o, tr−íc hÕt ph¶i chó ý ®Õn vÊn ®Ò an to n (tr−íc hÕt ph¶i kh«ng cã h¹i). Tõ l©u ®êi nay nã vÉn l mét ph−¬ng ch©m h ng ®Çu mçi khi tiÕn h nh ®iÒu trÞ. TÊt nhiªn trong ®iÒu trÞ ®«i khi còng cã thÓ x¶y ra nh÷ng biÕn chøng hoÆc nh÷ng t¸c dông phô kh«ng mong muèn, nh−ng ph¶i l−êng tr−íc v ph¶i hÕt søc h¹n chÕ sù xuÊt hiÖn cña chóng ë møc tèi ®a cho phÐp v ph¶i cã sù chuÈn bÞ ®èi phã khi chóng xuÊt hiÖn. Mçi khi tiÕn h nh ®iÒu trÞ cho bÊt cø con bÖnh n o, ph¶i cã sù c©n nh¾c kü l−ìng. Cho thuèc g× ph¶i dùa trªn c¬ së chÈn ®o¸n bÖnh chÝnh x¸c v to n diÖn, ph©n biÖt bÖnh chÝnh v bÖnh phô, nguyªn nh©n v triÖu chøng, thÓ bÖnh v biÕn chøng, c¬ ®Þa v ho n c¶nh cña con bÖnh. §iÒu n y l m ®−îc tèt hay kh«ng l tuú thuéc v o ®é chuyªn m«n cña ng−êi thÇy thuèc, kiÕn thøc v bÖnh häc, kinh nghiÖm h nh nghÒ cña tõng ng−êi. ChÊt l−îng ®iÒu trÞ phô thuéc phÇn lín v o ®é chÝnh x¸c cña chÈn ®o¸n, sù theo dâi s¸t sao cña ng−êi thùc hiÖn y lÖnh v kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ tiªn l−îng bÖnh cña thÇy thuèc. VÝ dô. Trong bÖnh béi thùc d¹ cá thuèc cã t¸c dông l m t¨ng nhu ®éng d¹ cá m¹nh nhÊt l pilocarpin, nh−ng ë gia sóc cã chöa th× kh«ng dïng ®−îc (v× nã sÏ g©y sÈy thai). Cho nªn, ®Ó kh«ng g©y sÈy thai v con vËt vÉn khái bÖnh th× ng−êi b¸c sÜ ph¶i trùc tiÕp kh¸m bÖnh v ®−a ra ph¸c ®å ®iÒu trÞ thÝch hîp. Tãm l¹i theo nguyªn t¾c n y, ng−êi ta ® ®−a ra nh÷ng chØ ®Þnh v chèng chØ ®Þnh khi dïng thuèc, liÒu l−îng thuèc cho tõng lo¹i, tõng c¸ thÓ, tuæi cña gia sóc,... Nh»m môc ®Ých l t¹o ®iÒu kiÖn cho con bÖnh nhanh chãng trë l¹i kháe m¹nh b×nh th−êng v kh«ng g©y t¸c h¹i g× cho c¬ thÓ. 14
5. §iÒu trÞ ph¶i cã kÕ ho¹ch §¸nh trËn ph¶i cã kÕ ho¹ch t¸c chiÕn, chiÕn ®Êu víi bÖnh tËt còng ph¶i cã kÕ ho¹ch cô thÓ, tuú theo t×nh tr¹ng bÖnh nÆng hay nhÑ, cÊp hay m¹n tÝnh. Muèn l m kÕ ho¹ch ®iÒu trÞ, ph¶i dùa trªn c¬ së biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh, biÕt thuèc. 5.1. BiÕt bÖnh L cã chÈn ®o¸n râ r ng, cã tr−êng hîp nguyªn nh©n biÕt ®−îc ngay, dÔ d ng do ®ã cã thÓ ®iÒu trÞ ngay nguyªn nh©n, ®ã l tr−êng hîp lý t−ëng. Nh−ng còng cã tr−êng hîp khã, ch−a biÕt ngay nguyªn nh©n, lóc n y ph¶i cã h−íng t×m bÖnh ngay tõ lóc ®Çu, vÒ sau sÏ ®iÒu chØnh l¹i chÈn ®o¸n. BiÕt bÖnh vÒ ph−¬ng diÖn ®iÒu trÞ häc cßn l biÕt kh¶ n¨ng cña y häc hiÖn nay cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc bÖnh hay kh«ng. NÕu l tr−êng hîp bÖnh thuéc lo¹i cã thÓ ®iÒu trÞ khái h¼n ®−îc th× lóc n y nªn khÈn tr−¬ng ®iÒu trÞ. NÕu l tr−êng hîp bÖnh ch−a cã thÓ ch÷a ®−îc ch¾c ch¾n th× ph¶i cho lo¹i th¶i 5.2. BiÕt con bÖnh BiÕt bÖnh còng ch−a ®ñ ®Ó ®iÒu trÞ m cßn cÇn ph¶i biÕt con bÖnh. Trong viÖc ®iÒu trÞ bÖnh, ng−êi thÇy thuèc cã mét vai trß quan träng. Hä ph¶i cã kiÕn thøc y häc réng, ph¶i n¾m ®−îc nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt tèi thiÓu vÒ c¸c chuyªn khoa kh¸c, cã nh− vËy míi tr¸nh ®−îc thiÕu sãt trong c«ng t¸c h ng ng y, nhÊt l ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp cÊp cøu. 5.3. BiÕt thuèc ThÇy thuèc ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng thuèc m×nh dù ®Þnh dïng trong ®iÒu trÞ. Do vËy, biÕt bÖnh, biÕt con bÖnh còng ch−a ®ñ m cÇn biÕt râ thuèc v ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ®Ó ¸p dông cho ®óng chØ ®Þnh, ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u. Cô thÓ l cÇn ph¶i biÕt d−îc tÝnh, liÒu l−îng, kh¶ n¨ng t¸c dông cña thuèc, n¾m ch¾c c¸ch sö dông thuèc nh− uèng, tiªm, truyÒn, thuèc d¸n, thuèc ®¹n, thuèc nhá. VÒ biÖt d−îc (hiÖn nay cã rÊt nhiÒu, tõ nhiÒu nguån trong n−íc v n−íc ngo i) cÇn ph¶i biÕt ho¹t chÊt l g×, liÒu l−îng tèi ®a, tèi thiÓu. VÒ thuèc ®éc, cÇn biÕt thuèc b¶ng n o cña quy chÕ thuèc ®éc, liÒu l−îng tèi ®a cho mét lÇn v cho 24 giê. 6. §iÒu trÞ ph¶i ®−îc theo dâi chÆt chÏ 6.1. Theo dâi t¸c dông cña thuèc Ph¶i theo dâi chÆt chÏ ®Ó xem thuèc cã t¸c dông hay kh«ng, ®Æc biÖt chó ý khi cho thuèc ®óng quy c¸ch nh−ng bÖnh kh«ng thuyªn gi¶m, kh«ng khái. Trong tr−êng hîp n y, nªn kiÓm tra xem chñ con bÖnh cã thùc hiÖn ®óng nh− trong ®¬n thuèc hay kh«ng, thuèc cßn thêi h¹n hay ® qu¸ h¹n, ® bÞ h− háng, thuèc pha chÕ cã ®óng tiªu chuÈn d−îc ®iÓn hay kh«ng. Còng nªn kiÓm tra l¹i chÕ ®é ¨n uèng, chÕ ®é nghØ ng¬i. Cã tr−êng hîp cÇn xÐt l¹i chÈn ®o¸n xem cã biÕn chøng míi xuÊt hiÖn hay kh«ng. 6.2. Tr−êng hîp dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc Khi dïng nhiÒu thuèc cïng mét lóc, ph¶i l−u ý ®Õn kh¶ n¨ng t−¬ng kÞ thuèc. T−¬ng kÞ thuèc l ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai hoÆc nhiÒu vÞ thuèc víi nhau, dÉn tíi sù biÕn ®æi mét phÇn hoÆc to n bé c¸c tÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc trong ®¬n thuèc hoÆc t¸c dông ch÷a bÖnh cña nh÷ng vÞ thuèc chÝnh trong ®¬n thuèc ®ã. 15
Giáo trình B nh n i khoa gia súc Tr−íc khi pha chÕ thuèc, cÇn nghiªn cøu kü xem cã t−¬ng kÞ gi÷a c¸c chÊt kh«ng. Muèn vËy cÇn ph¶i vËn dông nh÷ng kiÕn thøc ® n¾m ®−îc còng nh− kinh nghiÖm trong thùc tÕ pha chÕ ®Ó cã thÓ kÕt luËn ®¬n thuèc cã t−¬ng kÞ hay kh«ng v tõ ®ã ®Ò ra c¸ch kh¾c phôc nÕu cã thÓ ®−îc. 6.3. ViÖc theo dâi c¸c tai biÕn cã thÓ x¶y ra C«ng t¸c ®iÒu trÞ ph¶i l mét viÖc tÝnh to¸n kü l−ìng, c©n nh¾c gi÷a nguy hiÓm do bÖnh v nguy hiÓm do thuèc g©y ra. Cã nh÷ng nguy hiÓm bÊt ngê kh«ng l−êng tr−íc ®−îc. Còng cã nh÷ng nguy hiÓm cã thÓ biÕt tr−íc ®−îc nh−ng thÇy thuèc v con bÖnh cã thÓ chÊp nhËn ®−îc v× kh«ng thÓ cã gi¶i ph¸p n o h¬n ®−îc. Cã nh÷ng tai biÕn do thuèc qu¸ liÒu. §¸ng chó ý l nh÷ng tr−êng hîp kh«ng ph¶i l qu¸ liÒu tèi ®a quy ®Þnh trong d−îc lý, d−îc ®iÓn m qu¸ liÒu so víi t×nh tr¹ng con bÖnh. V× nh÷ng lý do trªn, khi ® tiÕn h nh ®iÒu trÞ ph¶i cã theo dâi s¸t sao. III. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ Trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh víi bÖnh tËt, con ng−êi cã mét sè kinh nghiÖm truyÒn l¹i tõ ®êi n y qua ®êi kh¸c víi sù ph¸t triÓn cña y häc nãi riªng v khoa häc nãi chung, nh÷ng kinh nghiÖm ®ã ®−îc s ng läc cho ®Õn ng y nay. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ hiÖu qu¶ ®−îc c¶i tiÕn v n©ng cao kh«ng ngõng. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p Ýt hiÖu qu¶ hoÆc cã h¹i ®−îc lo¹i bá dÇn dÇn, nh÷ng b i thuèc v kü thuËt phßng ch÷a bÖnh c ng ®a d¹ng phong phó. §iÒu trÞ häc l m«n häc ®−îc thay ®æi, bæ sung nhiÒu nhÊt víi thêi gian. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ, nh×n chung c¸c nh ®iÒu trÞ häc chia l m hai lo¹i dïng phæ biÕn nhÊt, ®ã l ®iÒu trÞ häc b»ng thuèc v ®iÒu trÞ häc b»ng vËt lý. Trong mçi lo¹i ®ã cã nhiÒu kü thuËt kh¸c nhau. 1. §iÒu trÞ b»ng thuèc 1.1. Thuèc lÊy nguyªn liÖu tõ th¶o méc Tõ rÊt l©u ®êi, nh©n d©n v thÇy thuèc ® biÕt sö dông nh÷ng th nh phÇn tõ c©y cá ®Ó ch÷a bÖnh. Ng−êi ta còng ® dïng l¸ c©y, rÔ c©y, th©n c©y, vá c©y, nô v hoa ®Ó l m ra c¸c thuèc ch÷a bÖnh. HiÖn nay vÉn cßn sö dông nguån d−îc liÖu phong phó n y nh−ng víi tr×nh ®é khoa häc cao h¬n, ng−êi ta ® chiÕt xuÊt ho¹t chÊt, phèi hîp c¸c lo¹i th¶o méc víi nhau, t¹o ra nh÷ng d¹ng b o chÕ thÝch hîp. Ngay c¶ nh÷ng n−íc cã mét nÒn c«ng nghiÖp d−îc phÈm ph¸t triÓn hiÖn nay còng cã xu h−íng trë l¹i sö dông thuèc nguån gèc th¶o méc d−íi d¹ng gi¶n ®¬n mçi khi t×nh h×nh bÖnh tËt cho phÐp. 1.2. Thuèc s¶n xuÊt tõ ho¸ chÊt Trong y häc hiÖn ®¹i, ho¸ trÞ liÖu tiÕn rÊt m¹nh v rÊt nhanh, nhê nh÷ng th nh tùu to lín trong khoa häc. Xu h−íng n y ng y c ng ph¸t triÓn v× nã cho phÐp s¶n xuÊt tËp trung cã tÝnh chÊt c«ng nghiÖp nªn s¶n l−îng th−êng rÊt lín, ho¹t chÊt l¹i h»ng ®Þnh v dÔ l−îng ho¸. Kh«ng nh÷ng thÕ viÖc tæng hîp nhiÒu chÊt cho phÐp nh©n ra nhiÒu chñng lo¹i thuèc, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i biÖt d−îc phï hîp víi tõng thÓ lo¹i bÖnh. ViÖc b¶o qu¶n, vËn chuyÓn c¸c lo¹i thuèc n y dÔ d ng h¬n thuèc th¶o méc. §èi víi phÇn lín thuèc do s¶n xuÊt ®−îc víi quy m« lín nªn gi¸ th nh còng rÎ, gãp phÇn ®¸ng kÓ v o viÖc ®iÒu trÞ bÖnh cho ®¹i ®a sè. 16
1.3. Thuèc lÊy nguyªn liÖu tõ ®éng vËt Ngay tõ cæ x−a, ng−êi ta ® biÕt sö dông cao x−¬ng, sõng h−¬u nai, tª gi¸c, dïng c¸c phñ t¹ng mét sè ®éng vËt ®Ó ch÷a bÖnh. Mét sè s¶n ph¶m ®éng vËt ®−îc sö dông nh− s÷a ong chóa, näc ong, näc r¾n, mËt gÊu, t¾c kÌ,... H−íng sö dông lo¹i nguyªn liÖu nguån gèc ®éng vËt rÊt thÞnh h nh trong y häc cæ truyÒn - y häc hiÖn ®¹i còng dïng mét sè phñ t¹ng ®éng vËt, cã xö lý theo ph−¬ng ph¸p ho¸ häc ®Ó ch÷a trÞ nh− tinh chÊt gi¸p tr¹ng, cao gan, huyÕt thanh ch÷a uèn v¸n, b¹ch hÇu, tinh chÊt b o thai. 1.4. Thuèc cã nguån gèc hormon Hormon l c¸c chÊt sinh häc cã t¸c dông rÊt ®Æc hiÖu, ®èi víi c¬ thÓ d−íi d¹ng rÊt nhá víi liÒu l−îng rÊt thÊp. RÊt nhiÒu néi tiÕt ®−îc chiÕt xuÊt tõ c¸c tuyÕn néi tiÕt cña ®éng vËt (Oestrogen, Insulin,...) hoÆc tæng hîp (Corticoid) v ® ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶ tèt. Nhê tæng hîp ®−îc nªn thuèc rÎ, tai biÕn ng y c ng Ýt so víi nh÷ng lÇn ®Çu tiªn dïng hormon lÊy tõ sinh vËt ®Ó ch÷a bÖnh. 1.5. Thuèc cã nguån gèc tõ nÊm C¸c thuèc kh¸ng sinh l mét ph¸t minh vÜ ®¹i cña con ng−êi trong viÖc b¶o vÖ c¬ thÓ chèng l¹i víi vi khuÈn. Nã ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n rÊt quan träng trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c bÖnh nhiÔm khuÈn, sau khi Pasteur t×m ra c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh n y. ChÊt kh¸ng sinh nÊm ®Çu tiªn Penicillin do Fleming ng−êi Anh t×m ra n¨m 1942. Tõ ®ã ®Õn nay rÊt nhiÒu thuèc kh¸ng sinh ®−îc ra ®êi. ViÖc t×m kiÕm c¸c thuèc kh¸ng sinh cã nguån gèc vi sinh vËt, hoÆc tæng hîp, hoÆc b¸n tæng hîp. Sù ra ®êi cña kh¸ng sinh bªn c¹nh t¸c dông tÝch cùc còng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò míi mÎ nhÊt l hiÖn t−îng kh¸ng kh¸ng sinh cña vi khuÈn, hiÖn t−îng dÞ øng ng y c ng hay gÆp l m cho viÖc sö dông ph¶i rÊt thËn träng. 1.6. C¸c vitamin Vitamin l nh÷ng chÊt h÷u c¬, cã ph©n tö l−îng thÊp, c¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®−îc, phÇn lín ph¶i lÊy tõ ngo i v o, cã ho¹t tÝnh víi l−îng nhá, rÊt cÇn thiÕt cho sù tån t¹i, chuyÓn ho¸ v ®iÒu ho , ph¸t triÓn, sinh s¶n. Sè l−îng vitamin cÇn thiÕt tuú theo ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc, ho¹t ®éng n y l¹i biÕn ®æi tuú theo tuæi, t×nh tr¹ng thÇn kinh trung −¬ng, sinh ho¹t, chÕ ®é ¨n v tr¹ng th¸i ®Æc biÖt, tr¹ng th¸i bÖnh lý. C¸c vitamin ®−îc s¾p xÕp th nh hai nhãm lín, tuú theo tÝnh chÊt ho tan cña chóng. Cã lo¹i vitamin ho tan trong dÇu (nh− vitamin A, D, E, K,...). Cã lo¹i vitamin ho tan trong n−íc (nh− vitamin B1, B2, B3, B6,...). Vitamin tham gia v o hÖ thèng enzim l m xóc t¸c cho ph¶n øng oxy ho¸ khö, chuyÓn amin, chuyÓn axetyl. Vitamin cßn hç trî tuyÕn néi tiÕt nh− vitamin C víi tuyÕn th−îng thËn, vitamin B víi hormon sinh dôc. Cã khi ®èi lËp víi néi tiÕt tè, nh− vitamin A víi tyroxin. C¸c lo¹i vitamin b¶o vÖ thÇn kinh nh− vitamin A, B1, PP, B12,... 2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ b»ng vËt lý §iÒu trÞ vËt lý l mét chuyªn khoa trong y häc dïng c¸c yÕu tè vËt lý ®Ó phßng v ch÷a bÖnh. C¸c ph−¬ng ph¸p n y xuÊt hiÖn ® l©u ®êi. VËn ®éng thÓ lùc d−íi d¹ng Yoga, vâ thuËt, khÝ c«ng ® cã tõ rÊt sím, tõ 4000 ®Õn 5000 n¨m. Ch©m cøu cã tr−íc c«ng nguyªn tíi trªn 2000 n¨m. Ng−êi Ai CËp cæ x−a ® dïng c¸ch "ph¬i n¾ng" v "ng©m bïn" ë s«ng Nil ®Ó ch÷a bÖnh. Ng−êi Hy L¹p cæ x−a −a chuéng thÓ dôc thÓ thao, 17
Giáo trình B nh n i khoa gia súc phßng v ch÷a bÖnh. C¸c ph−¬ng ph¸p nhiÖt v n−íc rÊt thÞnh h nh ë nh÷ng thÕ kû ®Çu c«ng nguyªn. Trong nh©n d©n c¸c n−íc tõ ¢u sang ¸ ®Òu cßn l−u l¹i nhiÒu ph−¬ng ph¸p lý liÖu d©n gian nh− xoa bãp, chÝch lÓ, ch−êm nãng, ®¾p l¹nh. Nh÷ng ®iÒu ®ã nãi lªn ph−¬ng ph¸p vËt lý ® gãp phÇn v o viÖc gi÷ g×n v t¨ng c−êng søc khoÎ cho con ng−êi. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ ng−êi ta th−êng sö dông c¸c yÕu tè vËt lý sau: ¸nh s¸ng, dßng ®iÖn, nhiÖt ®é, n−íc,..., nh÷ng yÕu tè n y th«ng qua ph¶n x¹ thÇn kinh l m t¨ng c−êng trao ®æi chÊt côc bé, t¨ng c−êng tuÇn ho n côc bé, gi¶m ®au côc bé, l m tiªu viªm, t¨ng qu¸ tr×nh h×nh th nh m« b o míi, do vËy l m vÕt th−¬ng mau l nh. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ b»ng vËt lý th−êng dïng l 2.1. §iÒu trÞ b»ng ¸nh s¸ng ¸nh s¸ng ë ®©y bao gåm tÊt c¶ c¸c bøc x¹ cã trong ¸nh s¸ng mÆt trêi, gåm nh÷ng bøc x¹ "s¸ng" v nhiÒu bøc x¹ kh«ng tr«ng thÊy ®−îc (bøc x¹ tö ngo¹i v hång ngo¹i). §iÒu trÞ b»ng ¸nh s¸ng l ch÷a bÖnh, phßng bÖnh, n©ng cao søc khoÎ b»ng c¸ch sö dông ¸nh s¸ng to n bé hoÆc tõng phÇn hoÆc v i ba phÇn cña c¸c bøc x¹ trong ¸nh s¸ng, d−íi d¹ng thiªn nhiªn hoÆc nh©n t¹o. a. Dïng ¸nh s¸ng tù nhiªn (¸nh s¸ng mÆt trêi) - C¬ chÕ Trong ¸nh s¸ng mÆt trêi cã tia tö ngo¹i cã t¸c dông chuyÓn 7 dehydrocholesterol ë tæ chøc d−íi da th nh vitamin D3, tõ ®ã gióp cho qu¸ tr×nh hÊp thu canxi v phospho ë ruét ®−îc tèt. Ngo i ra, nã cßn l m sung huyÕt m¹ch qu¶n ngo¹i biªn. Do vËy, l m t¨ng c−êng tuÇn ho n m¸u, tõ ®ã l m t¨ng c−êng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. H¬n n÷a nã cßn cã t¸c dông l m ®«ng vãn v ph©n hñy protein cña vi khuÈn. Do vËy, nã cßn cã t¸c dông diÖt khuÈn. - øng dông ¸nh s¸ng mÆt trêi ®−îc øng dông réng r i trong phßng bÖnh v ®iÒu trÞ bÖnh cho vËt nu«i, nh−: phßng trÞ bÖnh cßi x−¬ng, mÒm x−¬ng, bÖnh lîn con ph©n tr¾ng, s¸t trïng chuång tr¹i,... - Thêi gian sö dông ¸nh s¸ng Tuú theo møc ®é ph©n bè ¸nh s¸ng mÆt trêi cña tõng vïng, tõng mïa m thêi gian sö dông ¸nh s¸ng mÆt trêi kh¸c nhau. Cô thÓ ë n−íc ta, thêi gian sö dông ¸nh s¸ng tõ 30 phót ®Õn 5 giê. Mïa hÌ: Buæi s¸ng thêi gian sö dông ¸nh s¸ng tõ 6 giê s¸ng ®Õn 9 giê s¸ng Buæi chiÒu tõ 4 giê chiÒu ®Õn 6 giê chiÒu. Mïa ®«ng: Buæi s¸ng tõ 8-11h. Buæi chiÒu tõ 1-3h. b. Dïng ¸nh s¸ng nh©n t¹o Ng−êi ta th−êng dïng ¸nh s¸ng ®iÖn th−êng, ¸nh s¸ng hång ngo¹i v ¸nh s¸ng tö ngo¹i. - Dïng ¸nh s¸ng cña ®Ìn Soluse 18
Bãng ®Ìn cã c«ng suÊt tõ 300 -1000W, søc nãng cña tãc ®Ìn cã thÓ lªn tíi 2.500 - 2.8000C, trong bãng ®Ìn cã chøa h¬i azot, nit¬. Do vËy, ¸p lùc cña bãng ®Ìn b»ng 1/2 atmotphe. §Ìn solux th−êng ®−îc dïng trong c¸c phßng ®iÒu trÞ v cã thÓ mang l−u ®éng ®−îc. + Thêi gian v kho¶ng c¸ch chiÕu s¸ng Mçi lÇn chiÕu tõ 25 - 40 phót, ng y chiÕu 1-2 lÇn, ®Ìn ®Ó c¸ch da vËt nu«i tõ 0,5 - 0,7 mÐt. + C«ng dông Do cã sù tËp chung ¸nh s¸ng v o côc bé nªn l m cho da n¬i bÞ chiÕu cã hiÖn t−îng sung huyÕt, t¨ng c−êng tuÇn ho n côc bé. Do ®ã nã cã t¸c dông tiªu viªm, gi¶m ®au ®èi víi vËt nu«i. + øng dông Th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ trong c¸c bÖnh (viªm c¬, ¸p xe, viªm khíp, viªm phæi,...). - Dïng ¸nh s¸ng ®Ìn hång ngo¹i ¸nh s¸ng hång ngo¹i ®−îc ph¸t ra do ®èt nãng d©y may xo cña c¸c lß s−ëi ®iÖn, khi may xo nãng ®á th× nhiÖt ®é lªn tíi 300-7000C. + T¸c dông Nh− ¸nh s¸ng ®iÖn th−êng nh−ng cã ®é chiÕu s©u h¬n. Do vËy, th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c vÕt th−¬ng s©u trong c¬ thÓ. + Kho¶ng c¸ch v thêi gian chiÕu s¸ng §Ìn ®Ó c¸ch mÆt da kho¶ng 0,5- 0,7 mÐt, mçi lÇn chiÕu tõ 20 - 40 phót. - Dïng ¸nh s¸ng ®Ìn tö ngo¹i Tia tö ngo¹i ®−îc ph¸t ra tõ bãng ®Ìn l m b»ng th¹ch anh, trong bãng ®Ìn cã chøa khÝ Ar (Acg«n) v thuû ng©n. N¬i thuû ng©n cã ¸p suÊt l 1/1000 atmotphe. + C¬ chÕ Khi cã dßng ®iÖn ch¹y qua th× khÝ Ar sinh ra hiÖn t−îng ®iÖn ly v phãng ®iÖn b¾n v o c¸c ph©n tö cña h¬i thuû ng©n l m cho mét phÇn ph©n tö cña thuû ng©n ion ho¸ cßn mét phÇn ph¸t ra ¸nh s¸ng v ¸nh s¸ng n y gäi l tia tö ngo¹i. + T¸c dông - L m biÕn ®æi 7 dehydrocholesterol → vitamin D3 v ergosterol →vitamin D2. - L m ®«ng vãn v ph©n huû protein cña vi sinh vËt. Do vËy, cã t¸c dông s¸t trïng, tiªu ®éc. - L m sung huyÕt v gi n m¹ch qu¶n. Do vËy, xóc tiÕn qu¸ tr×nh tuÇn ho n v trao ®æi chÊt c¬ thÓ, tõ ®ã l m t¨ng sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu trong m¸u, l m t¨ng hiÖn t−îng thùc b o v h m l−îng globulin trong c¬ thÓ. + C¸ch chiÕu Víi ®¹i gia sóc, x¸c ®Þnh h m l−îng ¸nh s¸ng b»ng c¸ch dïng tÊm b×a d i 20 cm, réng 7 cm cã ®ôc 5 lç, mçi lç cã diÖn tÝch 1cm2. Sau ®ã ®Æt tÊm b×a lªn th©n gia sóc, tiÕp theo lÊy tÊm b×a kh¸c che lªn lÇn l−ît cho hë tõng lç mét råi chiÕu (mçi lç hë chiÕu víi 19
Giáo trình B nh n i khoa gia súc kho¶ng thêi gian 15 - 20 phót) ®Õn thêi gian m mÆt da ®á lªn th× th«i. Kho¶ng c¸ch ®Ìn ®èi víi th©n gia sóc tõ 0,7 - 1 mÐt. Víi tiÓu gia sóc v gia cÇm, chiÕu to n ® n, kho¶ng c¸ch ®Ìn ®èi víi tiÓu gia sóc v gia cÇm l 1 mÐt, thêi gian chiÕu tõ 10-15 phót, ng y chiÕu 3 lÇn. Nh÷ng chó ý khi dïng ®Ìn tö ngo¹i: - Sau khi chiÕu xong ph¶i ®Ó phßng ®iÒu trÞ th«ng tho¸ng (v× khi chiÕu ®Ìn th−êng xuyªn sinh ra khÝ O3, m khÝ n y kÝch thÝch rÊt m¹nh niªm m¹c (chñ yÕu l niªm m¹c ®−êng h« hÊp). V× vËy, dÔ g©y viªm ®−êng h« hÊp. - Tia tö ngo¹i kÝch thÝch rÊt m¹nh thÇn kinh thÞ gi¸c v tÕ b o gËy cña m¾t. Do vËy, th−êng l m ¶nh h−ëng ®Õn thÞ gi¸c, cho nªn trong khi sö dông ®Ìn tö ngo¹i cÇn ph¶i ®eo kÝnh b¶o vÖ m¾t. 2.2. §iÒu trÞ b»ng dßng ®iÖn C¬ thÓ con ng−êi còng nh− gia sóc ®Òu l m«i tr−êng dÉn ®iÖn (do trong c¬ thÓ cã n−íc v c¸c ph©n tö keo, c¸c tinh thÓ). Do vËy, trong ®iÒu trÞ ng−êi ta còng dïng dßng ®iÖn. Phæ biÕn l sö dông dßng ®iÖn mét chiÒu (dßng ganvanich), dßng ®iÖn xung thÕ thÊp, tÇn sè thÊp (dßng Pharadic, dßng Ledue, dßng Bernard,...) c¸c dßng cao tÇn (dßng d' Arsonval, dßng th©n nhiÖt, sãng ng¾n, vi sãng,...) tÜnh ®iÖn v ion khÝ. a. Sö dông dßng ®iÖn mét chiÒu Qua hÖ thèng n¾n dßng m dßng ®iÖn xoay chiÒu ®−îc chuyÓn th nh dßng ®iÖn mét chiÒu víi hiÖu ®iÖn thÕ 60V v c−êng ®é dßng ®iÖn 6A. - C¸ch tiÕn h nh Dïng m¸y ®iÖn ch©m, m¾c mét cùc ë n¬i bÞ viªm v mét cùc ë ch©n gia sóc. Thêi gian ®Ó cho dßng ®iÖn ch¹y qua l 15 - 20 phót. Sö dông tõ 2 - 3 lÇn trong 1 ng y. - T¸c dông + C¶i thiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt c¬ thÓ, l m håi phôc chøc n¨ng tÕ b o, d©y thÇn kinh. Do vËy, th−êng dïng ®Ó ®iÒu trÞ c¸c tr−êng hîp b¹i liÖt do d©y thÇn kinh. + G©y sung huyÕt ë n¬i ®Æt ®iÖn cùc. Cho nªn, cã t¸c dông tiªu viªm, gi¶m ®au ë n¬i côc bé. Chó ý: Kh«ng sö dông cho c¸c tr−êng hîp viªm m¹n tÝnh, viªm cã mñ. b. §iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn ph©n T¸c dông gièng dßng ®iÖn mét chiÒu, nh−ng ng−êi ta dïng dung m«i l c¸c ho¸ chÊt. Do ®ã, thêi gian t¸c dông ®èi víi c¬ thÓ kÐo d i. B¶ng c¸c ho¸ chÊt th−êng dïng l m dung m«i Tªn ion §iÖn cùc D¹ng thuèc Nång ®é (%) -- Br - Bromua kali 1-20 I- - Iodua kali 3-5 Penicillin - Penicillin 5000-10.000 UI/ml Salicylat - Natrisalicylat 3-5 Cl- - NaCL 3-5 20