Hội nhập Quốc tế và văn hóa và con người Việt Nam trong đổi mới: Phần 2

Chia sẻ: Thị Huyền | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:208

Thêm vào BST

Báo xấu

166
lượt xem 51
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1 Tài liệu Văn hóa và con người Việt Nam trong đổi mới và hội nhập Quốc tế đến với phần 2 các bạn sẽ được tìm hiểu và tham khảo một số vấn đề cơ bản về: Cục diện văn hóa phát triển khu vực Châu Á – Thái Bình Dương ; sự khác biệt giữa các dòng ý thức hệ và sự tri phối của nó tới các chế độ chính trị - xã hội ở các nước trong khu vực; những biến đổi của giá trị cộng đồng và sự khẳng định vai trò cá nhân với bản sắc văn hóa phương Đông;… Mời các bạn cùng tìm hiểu và tham khảo nội dung thông tin Tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hội nhập Quốc tế và văn hóa và con người Việt Nam trong đổi mới: Phần 2

PHẦN TH Ứ HAI VÃN HOÁ VỚI PHÁT TRIỂN VÀ TIẾN BỘ XÃ HỘI NHÌN TỪ cục DIỆN VÃN HÓA CHÂU Á - THÁI BÌNH DƯƠNG TRONG HAI THẬP NIÊN ĐẨU THẾ KỶ XXI QUA THỰC TIỄN ĐÔNG Á 241
Chương V CỤC D IỆN VĂN HOÁ TRONG PHÁT T R IÊN KHU Vực CHÂU Á - THÁI BÌNH DƯƠNG 1. V ăn h o á tro n g bối c ả n h to à n cầu h o á kinh tê Toàn cầu hoá đang ngày càng trở th àn h xu hướng phô biến, tác động tới các quôc gia - dân tộc, các khu vực trên th ế giới. Xu hướng toàn cầu hoá nôi bật trưốc hết ở toàn cầu hoá kinh tê với sự phát triển của lực lượng sản x u ấ t ngày càng rộng lớn, vượt ra khỏi phạm vi quốc gia, th ậm chí vượt ra khỏi phạm vi khu vực để trở th àn h lực lượng sản x u ấ t thê giới. Đà tiến như vũ bão của cách m ạng khoa học - công nghệ từ những thập kỷ cuối thê kỷ X X , sự bùng nổ thông tin, tiến bộ công nghệ và x u ấ t hiện ngày càng nhiều công nghệ ch ất lượng cao đã tác động và chi phối trực tiếp tới nền kinh tê thê giới m à ưu thê thuộc về nền kinh tê của các nước tư bản chủ nghĩa có trìn h độ phát triển cao. Quốc tê hoá sản x u ấ t và sự liên kết thị trường toàn cầu đã hôi th ú c quá trìn h phân công lao động quôc tế, sự th am gia vào quá trìn h hội nhập kinh tê 243
quốc tế đối với các nhà nước, các chính phủ như một đòi hỏi tấ t yếu của phát triển . Toàn cầu hoá đặt các nước, các khu vực trên toàn cầu vào sự p h ụ thuộc và tuỳ thuộc lẫn nhau, không một thực thể nào có thể tồn tại độc lập, biệt lập, càng không thể phát triển trong tính đơn tuyến, trong trạng thái Ốc đảo, khép kín. Mở cửa và hội nhập do đó cũng trở thành một sự lựa chọn giải pháp tấ t yếu, phổ biến đối với tấ t cả các nước khi tiến hành cải cách, đổi mới. Toàn cầu hoá kinh tê là một hiện thực, một thực tê đang diễn ra và sự nhận thức về tính tấ t yếu của nó đã trở nên hiển nhiên, rõ ràng, dù trong chính sách và ứng xử vẫn có những khác biệt, hoặc tán thành hoặc phản đối ở nơi này, nơi khác. Trong những khía cạnh, phương diện khác nhau của sự nhìn nhận và đánh giá toàn cầu hoá, vấn đê phức tạp và rắc rối hơn cả, m à có lẽ đây là vấn đề phức tạp và rắc rối nhất, chính là văn hóa và cục diện văn hóa trong bôi cảnh toàn cầu hoá hiện nay. Peter Geschiere và Birgit M eyer nhận xét rằng, khái niệm toàn cầu hoá càng trở nên thông dụng thì nó càng có vẻ gặp phải sự mơ hồ và không nhất quán. Một trong những điêu mơ hồ đó là các xu hướng đồng nhất văn hoá vôn có của quá trình toàn cầu hoá theo đúng nghĩa của nó có vẻ như kéo theo một sự pha tạp diễn ra liên tục hoặc thậm chí còn được tăng cưòng vê m ặt văn 24 4
hóa. Theo các học giả nói trên thì các chuyên gia kinh tế, các nhà khoa học chính trị và các chuyên gia thông tin đại chúng là những người đầu tiên công khai đê cập tới toàn cầu hoá và cố gắng thảo ra một lý thuyết về tính toàn cầu. Họ nh ấn m ạnh đến n h ữ n g tác độ ng đồng nhất hoá: Thông qua sự tác động của các công nghệ giao thông vận tải mới và thông qua việc tăng cưòng lưu thông hàng hoá và lưu thông con người trên cấp độ toàn cầu thì sự khác biệt về văn hoá được coi rìhư không còn nữa. Sự đồng nh ất hoá văn hoá này, dù nhìn nhận một cách tích cực theo quan điểm không tưởng của Mc Luhan về "ngôi làng toàn cầu", hay tiêu cực theo quan điểm của chủ nghĩa đê quốc phương Tây, thì cả hai đều cùng dựa vào một giả thuyết cho rằng thê giới đ a n g nh a n h chóng đi tới chỗ đồng nhất. Quá trình đồng nhất văn hóa đó được nói đến với việc toàn cầu hoá một sô phong cách tiêu thụ đã gây ấn tượng nhàm chán, đơn điệu như của Mc Donals và Coca - Cola. Lại có một khuynh hưống khác, thiên về nhấn m ạnh những sự khác biệt văn hóa. Theo đó, bản thân quá trình toàn cầu hoá tỏ ra là đi đến chỗ làm tăng cường những sự tương phản về m ặt văn hóa hoặc thậm chí đẻ ra những tình trạn g đôi lập mới. Như một nghịch lý, các xu hưống đồng nh ất hoá về văn hóa của công cuộc toàn cầu hoá lại kéo theo tính pha tạp liên tục hoặc thậm chí được tăn g cường thêm về m ặt văn hóa. 245
Liên quan chặt chẽ đến cái nghịch lý nói trên là sự cân bằng bấp bênh giữa "lưu thông toàn cầu" với "khép kín về văn hóa". Với toàn cầu hoá không chỉ là sự gia tăng nhanh về tính cơ động của con người, của hàng hoá và của hình ảnh mà còn phải tính đến một điều là, ỏ nhiều nơi, sự lưu thông đi kèm với một hiện tượng khép kín các bản sắc. Tình trạn g căng thẳng giữa toàn cầu hoá và bản sắc, giữa "lưu thông" và "khép kín" đã dẫn tới những hậu quả quyết liệt ở nhiều nơi trên thế giới hiện nay1, cần phải được nghiên cứu. Vậy là, trưốc diễn tiến của toàn cầu hoá kinh tế, văn hóa sẽ biến đôi như thê nào và theo chiều hưóng nào? Liệu có thật hay không hiện tượng đồng nhất văn hóa? Nếu điều đó xảy ra thì sô phận của văn hóa, của các nền văn hóa thuộc về các dân tộc và các quôc gia - dân tộc sẽ ra sao? Đó là sự phát triển mới của văn hóa hay sẽ là cái chết của văn hóa, đặc biệt là văn hoá tinh thần vốn g ắ n bó máu thịt với đời sông tinh thần của con người, của từng dân tộc? Nói cách khác, sự phát triển trong thê giới đương đại ngày nay đi qua dòng th ác của toàn cầu hoá kinh tê liệu có phải thường xuyên đối m ặt với nguy cơ phản phát triển một khi tự đánh m ất khỏi mình một bản 1. Xem: Peter Geschiere, Birgit Meyer: Toàn cầu hoá và bản săc: Biện chứng giữa lưu thông và khép kín trong Toàn cầu hoá với văn hoá, Viện Thông tin Khoa học, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, tháng 7-2000. 24 6
ch ất văn hoá đích thực, mà sự đồng nhất văn hóa chính là sự đánh m ất ấy? P h ải chăng, tính khép kín văn hóa như là một th ái độ phản ứng, dù là thụ động và không có triển vọng, nhằm chông lại những m ặt trá i của toàn cầu hoá, của khuynh hướng sôvanh muốn áp đặt văn hóa của một dân tộc này đối với một dân tộc khác, hoặc của th ái độ thực dân và những hành động xâm lăng văn hóa của chủ nghĩa đê quốc? Nói tới văn hóa trong sự phát triển nội tại của nó cũng như vai trò và sự hiện diện của văn hóa trong phát triển xã hội, là nói tới một phức hợp chỉnh thê của thống nhất trong đa dạng, của tính phong phú, muôn vẻ những sự khác biệt, đa dạng hướng tối thống n h ất chỉnh thể, biểu hiện ra bởi nền văn hóa của từng dân tộc. Không có những sự khác biệt và đa dạng trong chỉnh thể sẽ không thê hình dung được sự sông động của các bản thể văn hóa sẽ ra sao. Sự sống động ấy kết tinh ở bản sắc, phát lộ ra từ bản sắc của mỗi nên văn hóa dân tộc trong lòng mỗi quốíc gia - dân tộc, dù đó là một quôc gia - dân tộc thuần nhất hay là một quôc gia - dân tộc đa tộc người. Không thể phủ nhận bản sắc cũng như không thể phủ nhận văn hoá. Trong tính động của văn hóa, bản sắc ôn định và có sức bền vững mãnh liệt, song bản sắc cũng biến đổi chứ không tĩnh tại, xơ cứng, không bất biến một cách siêu hình và giáo điều. Rõ 24 7
ràng không có bản sắc thì không thành văn hóa và do đó nếu không tham dự vào lối sống văn hóa muôn hình muôn vẻ của dân tộc, khu vực, th ế giới thì bản sắc vốn là những gì ưu tú, đặc sắc, độc đáo của tinh thần và tâm hồn dân tộc chẳng những sẽ không thể hiện ra được mà còn có nguy cơ bị tàn lụi, m ất giá trị, trở nên xa lạ với đời sông văn hóa th ế giới và nhân loại. Tính khép kín văn hóa, bất luận ở hoàn cảnh và thòi đại nào, nhất là trong xu th ế toàn cầu hoá hiện nay đểu đẩy nhanh văn hóa dân tộc vào ngõ cụt, m ất sức sông. Khép kín văn hóa đồng nghĩa với sự khước từ, quay mặt lại với giao lưu, đối thoại giữa các nền văn hóa. Nó cũng đồng nghĩa vói sự kìm hãm bản sắc, làm nghèo nàn và m ất sinh khí của bản sắc. Sự việc này kết cục cũng dẫn tới cùng một hậu quả như sự đồng nhất văn hóa, nó trái tự nhiên, xa lạ với bản chất văn hóa và rốt cuộc phải hứng chịu phản phát triển. Một sự phát triển lành mạnh của văn hóa và của cộng đồng x ã hội phải là sự phát triển đồng thuận và đ ồ n g h à n h với văn hóa nhân loại, vối đòi sông thê giới nhân loại. Tính cởi mở, sự chủ động hoà nhập vào quá trình tiếp xúc, giao lưu, đối thoại văn hóa theo tinh th ần khoan dung văn hóa nằm trong bản chất đích thực của mỗi nền văn hóa dân tộc. Mỗi dân tộc trong tư cách chủ thể sáng tạo văn hóa thường đem những bản sắc văn hoá của mình góp vào kho tàng chung của văn hóa nhân loại, giống như mang tấm căn cưốc, diện mạo tâm hồn, nhân cách của mình 248
đi vào đời sống văn hóa th ế giới, hiện diện cùng với các cộng đồng dân tộc khác. Văn hoá, trong hình thức sản phẩm của nó, hoặc vật thể hoặc phi vật thể đều do những chủ thể xác định nào đó sáng tạo ra trong hoạt động. Đến lượt nó, những thành quả, giá trị văn hóa được tạo ra, không sông đời sông vị kỷ, hẹp hòi và cô độc mà gia nhập vào đời sông vị tha, hoà hợp và khoan dung của văn hóa nhân loại. Do đó, như một tính quy luật của tồn tại và phát triển văn hóa, văn hóa tự biểu hiện, tự kh ẳ n g đ ịn h mình bằng tính rộng m ờ chứ không phải tính khép kín. Hội nhập kinh tế để phát triển đồng thòi là hợp tác, giao lưu, đổi thoại văn hóa, nó thúc đẩy phát triển và hướng tới phát triển bền vững, lôgíc lịch sử tự nhiên là như vậy trong nhận thức và ứng xử văn hóa. Vấn đề là ở chỗ, làm th ế nào và bằng cách nào để ph át triển văn hóa dâ n tộc trên con đường hội nhập, trong sự đối m ặt với toàn cầu hoá chứ không phải làm suy yếu và tự đánh m ất văn hoá, bản sắc văn hóa dân tộc mình bằng thái độ chôi từ và hành vi khép kín, đóng cửa. Chính là trong khung cảnh toàn cầu hoá ngày nay, văn hóa và bản sắc văn hóa phát triển và phát huy được vai trò, tác dụng đến đâu, điều đó tuỳ thuộc vào nhãn quan văn hóa, bản lĩnh văn hóa của chủ thể khi lựa chọn và cân nhắc để đưa ra quyết sách, giải pháp và thê ứng xử phù hợp. 249
Phát triển luôn luôn là một quá trình phức tạp, bao hàm trong nó không chỉ tính thông nhất, sự đồng thuận mà còn cả những mâu thuẫn và xung đột, những hướng đi lên, đồng thời không loại trừ cả những thụt lùi tạm thời, "những sự đứt đoạn trong liên tục" như Lênin đã từng hình dung. Ph át triển có trong từng lĩnh vực mà cũng có thê nhận biết từ tổng thể các lĩnh vực hợp thành đòi sống xã hội. Rõ ràng là, tăng trưởng kinh tê là tiên đê và điều kiện không thể thiếu để thực hiện phát triển nhưng tăng trưởng thuần tuý kinh tế, tự nó không thê dẫn tối phát triển, không tự đồng nhất VÓI phát triển, nếu quá trình này thiếu vắng hoặc khiếm khuyết việc thực hiện công bằng xã hội. v ả lại, trong phát triển theo hướng hiện đại hoá ngày nay, ngày càng nôi lên vai trò của văn hóa với tư cách là chỉ sô tống hợp, là thước đo xã hội của phát triển, theo nghĩa rộng nhất của khái niệm này. Văn hoá - đó không chỉ là nhân tô" tham dự vào các quá trình phát triển mà còn là kêt quả, là mục tiêu và động lực của chính quá trình phát triển. Văn hoá trong sự hài hoà giữa môi trường tự nhiên với cuộc sống con người và hoạt động sáng tạo lịch sử do con người tạo ra trở thành nội dung, tính chát và mục đích của phát triển bền vững. Chung đúc lại. văn hóa đảm bảo cho p h á t triển trở thành phát triển bền vữ n g, làm cho hiện đại hoá xã hội thực sự thấm nhuần các giá trị và ch ất lượng nhân văn của nó. Đủ hiêu vì sao ngày càng có sự quan tâm nhiêu hơn tới 25 0
chiểu cạnh văn hóa trong những tiếp cận và nghiên cứu các vấn đê đặt ra của nhân loại, của sự phát triển dân tộc và các cộng đồng xã hội trong bôi cảnh toàn cầu hoá. Toàn cầu hoá kinh tê tác động và ảnh hưởng tới đời sống các quốc gia - dân tộc, khu vực và thê giới không chỉ trên bình diện kinh tế, thương mại, kỹ th u ật và công nghệ mà còn tới các vấn đề khác nhau của chính trị - xã hội, từ thể chê nhà nước, chủ quyền và an ninh quôc gia, vai trò của nhà nước, dân tộc đến các quan hệ quốc tế và khu vực. Sự gia tăng các mâu th uẫn và xung đột dân tộc, sắc tộc và tôn giáo, sự bùng phát những m ất ổn định và căng th ẳng xã hội do chủ nghĩa phân lập và chủ nghĩa khủng bô" quôc tế gây ra những xung đột kéo dài và các cuộc chiến tran h cục bộ từ cuôi thê kỷ X X cho tới nay đã thường xuyên làm nôi bật tính thời sự bức xúc của vấn đề hoà bình - ôn định và phát triển. Trung Quổc coi đây là những chủ đê lớn, bao trùm của thời đại. Thực tê ấy cho thấy, đấu tran h cho một toàn cầu hoá lành m ạnh, trên quy mô thê giới và ở tầm phô quát của nó chính là cuộc đ â u tranh giữ a p h á t triển và p h ả n p h á t triển, g iữ a văn hóa và p h ả n văn hóa. Tiếp xúc, giao lưu và đối thoại văn hóa, do đó còn đồng thời là đôi thoại giữa các nền văn minh trên thê giới hiện nav. Đây là một quá trìn h thường xuyên và lâu dài diễn ra sự đôi tác và hiểu biết lẫn nhau giữa các quôc gia trong thê giới hiện nay, là phương tiện chủ yếu đê ngăn chặn xung đột giữa các quốc gia đê 251
giải quyết có kết quả những vấn đề toàn cầu đặt ra cho loài người ở thê kỷ X XI. Nếu con người với tính cách là "thước đo của mọi vật" là mục đích tự thân của phát triển lịch sử thì nền văn minh th ật sự của loài người không chỉ là nấc thang phát triển của văn hóa, mà còn là một hệ thống các quan hệ xã hội, có đặc thù hình thái và đồng thời liên tục tích tụ các giá trị chung của loài ngưòi và thể hiện sự vận động của các xã hội hiện đại theo hướng hình thành chê độ thực sự nhân đạo1. Nhiều học giả nưốc ngoài nhấn mạnh rằng, sự tác động lẫn nhau (và cả các mâu thuẫn) giữa các nên văn hóa và giữa các tôn giáo của một loạt các nền văn minh lón trong tương lai sẽ quyết định đáng kể sự phát triển theo các đường song song của toàn bộ th ế giới. Do đó, không có cơ sở để cho rằng, nền văn minh phương Tây, nền văn minh Trung Hoa, nền văn minh Ấn Độ, nền văn minh Hồi giáo và các nền văn minh khác sẽ đi đến sự thông nhất, sự hội nhập nào đó. Các truyền thông, lối sống, nhận thức hiện thực của chúng khác nhau đến mức trong tương lai gần không thể nói bất cứ điều gì về sự hoà nhập các dân tộc thành một nền văn minh. 1. Xem: GS, TS. T riế t học G .Sum batian: N hững vấn để của nền văn m inh hiện đ ạ i, Tạp chí Tri thức xã h ội và nhàn văn, (tiếng Nga), số 4-2003. 252
Q uan niệm về lịch sử như là một quá trình nhiêu phương án có ý nghĩa lớn để hình thành th ế giói quan lịch sử1. Hội nhập toàn cầu, do đó là con đường duy nh ất có thể đê loài ngưòi tiếp tục phát triển, để có tồn tại trong hoà bình và thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững. Cuộc hội nhập này, rõ ràn g không chỉ là hội nhập kinh t ế quốc t ế mà. còn là đôi thoại và hợp tác giữ a các nền văn hóa, giữ a các nền văn m inh. Từ cảm quan văn hóa có thể nhận biết rằng, văn hóa hoà bình, văn hóa khoan d u n g với tinh thần và thái độ khoan d u n g văn hóa sẽ đóng vai trò tích cực và cần thiết như thê nào để hoà bình và phát triển từ khả năng trở thành hiện thực, đem lại những sự thụ hưởng lợi ích hợp lý và công bằng cho các dân tộc trên trái đất. Đồng quy vào mục đích đó, các cuộc đôi thoại giữa các nền văn hoá mới tìm th ấy tính triển vọng của mình, nhò đó có thể trán h được hoặc ít ra cũng làm giảm thiểu những mâu thuẫn dân tộc, những xung đột sắc tộc và tôn giáo, không coi sự đa dạng là mối đe doạ mà thấy ở đó (sự đa dạng) triển vọng ph á t triển của t h ế giới. Đối thoại văn hóa để tăng cường sự liên kết lẫn nhau, từ đó tìm kiếm những khả năng và xây dựng những cơ chế cho những chương trình, kế hoạch, dự án 1. Xem: GS, TS. Triết học G.Sumbatian: Những vấn đ ề của nền văn m inh hiện đại, Tỉđd. 253
hợp tác văn hóa giữa các dân tộc thông qua các nhà nước các chính phủ của mình. Văn hoá và đối thoại văn hóa có thể tạo ra những xung lực mới cho phát triển kinh tế, cho sự giảm thiểu những căng thẳng xã hội, để phòng tránh hoặc thoát ra khỏi những xung đột chính trị, những khủng hoảng, sự rối loạn và tình trạng bất ôn định chính trị. Các nhà phân tích N hật Bản thường xếp văn hóa sau kinh tế và chỉ sau đó mới là chính tr ị1 chính là xuất phát từ tầm quan trọng và ý nghĩa trên của văn hóa đôi với phát triển trong thê giới toàn cầu hoá hiện nay. Các dân tộc tham gia vào đối thoại văn hóa có cùng mục tiêu phát triển, đồng thời cùng nhau nỗ lực và hợp tác đê tăng cường tính đa dạng văn hóa của mình, của các đôi tác cũng như của thê giói. Đó là hoạt động đem đến đồng thời là sự tiếp nhận, sự lĩnh hội. Đó là sự đóng góp sáng tạo mà cũng là sự chọn lọc và lựa chọn rất nhiêu lĩnh vực, quan hệ và chiều cạnh, làm giàu có vốn xã hội của mình và làm phong phú cho văn hóa dân tộc củng như văn hóa thê giới. Đại thi hào Ân Độ R.Tago - người được giải thưỏng Nobel năm 1916 và đã từng đến thăm N hật Bản có nói: "Mỗi dân tộc đều có trách nhiệm tự thể hiện mình trước thê giới. Nêu dân tộc đó không có gì để trao cho thê giới 1. Xem: O.Gieledơnhắc: Văn hoá N hật trong điều kiện toàn cầu hoá, Tạp chí Những ván đ ề Viễn Đông (tiếng Nga), số 3-2003. 254
thì cần xem đó như là một tội ác dân tộc, điều đó còn tồi tệ hơn cả cái chết và lịch sử loài người không thể th a thứ cho nó...". Do vậy, văn hóa dân tộc, ý thức và lòng tự trọng dân tộc đòi hỏi một nghĩa vụ đạo đức và văn hóa đạo đức rằng, dân tộc phải hiện diện xứng đáng trong đời sông nhân loại, đem những gì ưu tú nhất của dân tộc mình vào sự nuôi dưỡng "cái thiên nhiên thứ hai" như là "tác phẩm nghệ thuật" của mình và của toàn nhân loại tạo ra theo "quy luật của cái đẹp" như Mác nói. N êru - nhà lãnh đạo nôi tiếng của Ân Độ cũng đã đem vào kho tàng to lốn, kỳ vĩ những định nghĩa vê văn hoá của thê giới bằng một luận điểm nôi tiếng: Văn hóa, đó là khả năng hiểu biết người khác và làm cho người khác hiểu mình. 0 luận điểm nàv, cái cốt yếu, căn bản và tinh tê n h ất của đối thoại văn hóa đã được làm sáng tỏ. Nhà giáo dục và nhà văn hóa lỗi lạc Xôviết Xukhômlinxki lại nói: Văn hoá là khả năng nhìn thấy người bên cạnh. Đó là chiều sâu nhân bản, nhân đạo và nhân văn trong cách nhìn văn hoá và tiếp xúc, đổi thoại văn hoá. Viện sĩ Hàn lâm khoa học Nga D.Likhachốp còn làm sáng tỏ thêm tinh thần dân chủ và bình đẳng trong đổi thoại văn hóa khi ông nhấn mạnh rằng, văn hóa là biết lắng nghe\ Đó là nguvên tắc và chuẩn mực để đối thoại văn hóa trở thành văn hóa đổi thoại, văn hóa tranh luận, cùng nhau tìm tòi chân lý, cùng nhau tham gia giải quyết những vấn 25d
đề chung mang tính toàn cầu đặt ra trong đòi sống cộng đồng nhân loại. Từ những điều trên có thể thấy, nghiên cứu những biến đổi và xu hướng phát triển của văn hóa trong bối cảnh và điều kiện toàn cầu hoá kinh tế tư bản chủ nghĩa là cần thiết không những đối vối nhận thức khoa học mà còn đối với thực tiễn đổi mới để phát triển trong việc lựa chọn giải pháp và chính sách theo tinh thần chủ động hội nhập quốíc tế, mở rộng hợp tác song phương và đa phương. Dĩ nhiên, như đã nói, đây là vấn đề phức tạp và rộng lớn, bao quát không chỉ các khía cạnh hệ tư tưởng, thê giới quan chinh trị mà còn là các thành tô quan trọng khác của văn hóa biểu hiện trong các lĩnh vực khoa học, giáo dục, đạo đức, lối sống, đòi sổng tinh thần, các quan hệ xã hội và quản lý. Trong phạm vi văn hóa dân tộc cũng như trong sự tương tác văn hoá giữa các dân tộc trong khu vực, sự nhận biêt cục diện văn hóa, ví như cục diện vàn hóa châu Á - Thái Bình Dương trong hai thập niên đầu thê kỷ XXI đòi hỏi sự kêt hợp giữa nghiên cứu phân tích so sánh và dự báo nhằm tìm thấy một đôi điều g ì đó về hiện trạng, đặc điểm và xu hướng của văn hóa dân tộc và văn hóa khu vực. Thê giới toàn cầu hoá chi phối quá trình hội nhập khu vực, đồng thời hội nhập khu vực và hội nhập toàn cầu lại tác động tôi từng quần thể, đặt ra những vain đề vừa tương đông, vừa khác biệt trong phát triển của những quần thể đó, ở đây là dân tộc, quốc gia - dân tộc, khu vực và thê giới. 256
c ầ n có sự khu biệt, giới hạn một quan niệm về văn hóa, làm cơ sở cho việc nghiên cứu, để không sa vào sự dàn trải trên tất cả các Hnh vực, các lớp nghĩa cũng như các hình thức biểu hiện vô sô nhiều của các quan niệm khác nhau vê văn hóa. Đòi hỏi đó thống nhất lý thuyết với phương pháp trong tiếp cận, nghiên cứu văn hóa - cái đối tượng phức tạp và rắc rôl nhất trong các đốỉ tượng nghiên cứu khoa học. Do đó, xem xét văn hoá - đối thoại ván hoá và cục diện văn hoá xuất phát từ quan niệm và hướng tiếp cận sau đây: - Văn hoá là hoạt động sáng tạo của chủ thể người trong môi trường hiện thực của sự tồn tại và phát triển, thông nhất hữu cơ giữa tự nhiên và xã hội. - V ăn hoá là g iá trị và hệ g iá trị m à g iá trị cao n h ấ t tro n g b ả n g g iá trị văn hóa là con người. - Văn hoá là một cấu trúc hệ thống - chỉn h th ể các lĩnh vực hợp thành đòi sông xã hội, các lớp quan hệ xã hội của phát triển cá nhân và cộng đồng, trong thời gian và không gian, trong sự tiếp biến giữa truyền thông và hiện đại. 2. Q uan niệm về c ụ c diện v ăn h o á ch â u Á - T h ái B ình Dương (q u a th ự c tiể n Đ ông Á) tro n g bối cả n h và điểu k iện to à n c ầ u h o á h iện n ay Châu Á - Thái Bình Dương với vị trí, vai trò và tiêm năng to lớn của nó, đặc biệt là Đông Á (bao gồm Đông Bắc Á và Đông Nam Á) đang thu hút sự chú ý của thê giới như một vùng của tăng trưởng kinh tế, của sức hấp 25 7
dẫn các giá trị châu Á, của một khu vực ổn định, phát triển theo định hướng hoà bình và hợp tác. Song ở đây, trong tính phong phú, đa dạng của văn hóa, sự thể hiện sinh động kết hợp tính phổ biến với tính đặc thù của phát triển, nhất là trong quá trình chuyển đổi mô hình phát triển sang kinh tế thị trường, hội nhập quóc tế và khu vực cũng đang xu ất hiện những vấn đề của nó, cả thời cơ lẫn thách thức. Thành tựu phát triển kinh tê của các nước trong khu vực, nhất là N hật Bản, Trung Quốc và "bốn con hổ": Hồng Kông, Hàn Quốc, Đài Loan và Xingapo đã từng gây ấn tượng sâu sắc trong nhận xét và đánh giá của nhiều người, cả phương Đông lẫn phương Tây về "một phép lạ kinh tê châu Á", về "sự thần kỳ" của hiện tượng Nhật Bản. Sau những bưốc tiến lón vối những thành tựu có thể gọi là ngoạn mục của Đông Á trong nhiều thập kỷ thì cuối th ế kỷ X X vừa qua, nền kinh tê Nhật Bản đã xu ất hiện những dấu hiệu suy thoái và khủng hoảng nghiêm trọng. Cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ vào năm 1997 ở khu vực Đông Á cũng như cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính bắt đầu từ nước Mỹ và lan toả khắp các nước từ năm 2008 đến nay đã gây những ảnh hưởng tiêu cực lớn tói các nước vê tăng trưởng kinh tê và các vấn đề xã hội. Những cơn bão tài chính đó làm bộc lộ nhiều vấn đề trong cơ chê và chính sách quản lý của các nước trong khu vực và trên thê giới nói chung, đòi hỏi phải xem xét lại các lý thuyết 258
và mô hình thực tế trong phát triển, nhất là vai trò của Nhà nưóc đối vói việc giải quyết các vấn đề kinh tê - xã hội trong phát triển. Tình huống có vấn đề đó trong kinh t ế đã tác động tói chính trị, tạo nên tính bức xúc của những cải cách thể chế, đồng thời xu ất hiện nhu cầu nhận thức, đánh giá lại về các giá trị Đ ông A, vê vai trò nhân tô" văn hóa trong phát triển. Văn hóa châu Á, đặc biệt là các giá trị truyền thông của Đông Á đã tham dự như thê nào, có tính "lưỡng diện" - tích cực và tiêu cực ra sao - đối với việc tạo ra phép lạ kinh tê cũng như sự kiện khủng hoảng tài chính - tiền tệ vừa qua ở các nước và vùng lãnh thô quan trọng này? T rung Quốc và Việt Nam - những nước theo thể chê xã hội chủ nghĩa, đang cải cách và đổi mới lại là những quốc gia đ iển h ìn h m ang giá trị Đông Á, chịu tác động trự c tiếp từ những th àn h tựu và phát triển đột biến cũng như từ khủng hoảng và suy thoái của khu vực, lẽ đương nhiên cũng r ấ t chú trọn g tói những nhận thức và tự nhận thức vấn đê nêu trên. Có không ít vấn đề được đ ặt ra một cách nghiêm tú c, duy lý và thực tiễn m à nổi bật là những câu hỏi sau đây: - Phải chăng chính giá trị Đông Á là nguyên nhân chủ yếu gây nên sự phát triển kỳ diệu của một vài quốc gia Đông Á? - Trong tương quan vói văn hóa phương Tây, các 25 9
giá trị Đông Á có những thê' m ạ n h và những hạ n c h ế gì? X ét trên phương diện giá trị học, những giá trị Đông Á nào là tích cực? Ngay tron g những giá trị gọi là tích cực đó, liệu có những khía cạnh tiêu cực hay không khi nó cọ sát với thực tiễn theo những yêu cầu mới của phát triển theo hưóng hiện đại hoá? - Thế kỷ XXI liệu có phải là thê kỷ của các giá trị Đông Á hay không? Có hay không sự sụp đổ của các giá trị Đông Á sau cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997? Giá trị Đông Á có ảnh hưởng tiêu cực gì đối với sự phát triển xã hội hiện đại? Tính thời sự của vấn đê nêu trên đã thu hút các học giả vào cuộc đại thảo luận vê Đông và Tây đang diễn ra trên phạm vi quốc tê xoay quanh chủ đê văn hóa và phát triển mà trực tiếp là các giá trị Đông Á trong đối thoại văn hóa và hội nhập quốc tê hiện nay. Thực tê đó gợi mỏ nhiều điều bô ích cho việc nghiên cứu, tìm hiểu cục diện văn hóa khu vực châu A - Thái Bình Dương tron g hai th ập niên đầu th ế kỷ X X I, xu ất phát từ thực tiễn Đông Á. Tuy nhiên, điều nói trên chỉ là một cứ liệu trực tiếp, có tính thòi sự. Đê hiểu cục diện văn hóa của khu vực này cần nhìn nhận vấn đê trong khoảng thời gian dài hơn, từ nhiều chục năm ở nửa sau thê kỷ X X cho tới bưóc chuyển sang thê kỷ XXI và hiện nay, nó dung nạp nhiều sự kiện phản ánh những thành tựu mà cũng tích tụ những tình 26 0