Khai thác tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Educational Sciences, 2018, Volume 63, Issue 5, pp. 9-17<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2018-0057<br /> <br /> KHAI THÁC TÌNH HUỐNG DẠY HỌC TOÁN Ở TIỂU HỌC<br /> THEO ĐỊNH HƯỚNG TÍCH HỢP<br /> <br /> Nguyễn Thị Châu Giang1, Trịnh Công Sơn2<br /> 1<br /> <br /> Khoa Giáo dục, Trường Đại học Vinh, 2Trường Cao đẳng Sư phạm Nghệ An<br /> <br /> Tóm tắt. Từ lâu đã có rất nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu đến các tình huống dạy học<br /> (THDH) theo nhiều hướng khác nhau. Với mỗi hướng nghiên cứu, quan điểm về THDH đều<br /> có những đặc điểm khác nhau. Mặc dù dạy học theo định hướng tích hợp là một xu hướng<br /> phổ biến trong dạy học ở nước ta hiện nay, tuy nhiên cho đến nay vẫn chưa có quan điểm rõ<br /> ràng về THDH theo định hướng tích hợp. Bài viết tập trung vào việc phân tích khái niệm<br /> THDH theo định hướng tích hợp. Qua đó đề xuất một số cách khai thác THDH môn Toán ở<br /> tiểu học theo định hướng tích hợp.<br /> Từ khoá: Tích hợp, dạy học tích hợp, tình huống dạy học.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Trong dạy học, việc nghiên cứu để đưa ra được một bản thiết kế các bài dạy nói chung, các<br /> THDH nói riêng là một việc làm không bao giờ thừa dù ở thời đại nào [1, tr. 4]. Từ lâu đã có rất<br /> nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu đến THDH theo nhiều hướng khác nhau như: Đặng Thành<br /> Hưng, Đỗ Thế Hưng,Trần Ngọc Lan, Hoàng Lê Minh, Phan Trọng Ngọc, Phạm Thị Thanh Tú [1-5].<br /> Với mỗi hướng nghiên cứu, quan điểm về THDH đều có những đặc điểm khác nhau.<br /> Một trong những xu hướng dạy học được nhiều tác giả trong nước quan tâm nhiều những<br /> năm gần đây là dạy học theo định hướng tích hợp, có thể kể đến như: Nguyễn Văn Biên, Nguyễn<br /> Phúc Chỉnh, Hà Thị Lan Hương, Phạm Sỹ Nam, Đặng Thị Thuận An, Nguyễn Thế Sơn, Đỗ<br /> Hương Trà [6-12]. Định hướng tích hợp cũng được thể hiện rõ trong quan điểm xây dựng Chương<br /> trình giáo dục phổ thông mới: "Chương trình giáo dục phổ thông bảo đảm phát triển phẩm chất<br /> và năng lực người học thông qua nội dung giáo dục với cốt lõi là những kiến thức cơ bản, thiết<br /> thực, hiện đại; hài hòa đức, trí, thể, mỹ; chú trọng thực hành, vận dụng kiến thức để giải quyết<br /> vấn đề trong học tập và đời sống; tích hợp cao ở các lớp học dưới, phân hóa dần ở các lớp học<br /> trên…" [13, tr. 3].<br /> Như vậy, có thể nói rằng định hướng tích hợp đang dần trở thành một xu thế phổ biến trong<br /> dạy học ở nước ta. Và mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về THDH theo nhiều hướng khác nhau như<br /> đã chỉ ra ở trên. Tuy vậy, cho đến nay vẫn chưa có quan điểm rõ ràng về THDH theo định hướng<br /> tích hợp. Vậy hiểu thế nào là THDH theo định hướng tích hợp? THDH có những loại nào? Và<br /> cách khai thác chúng ra sao?<br /> <br /> Ngày nhận bài: 6/12/2017. Ngày sửa bài: 2/4/2018. Ngày nhận đăng: 9/4/2018.<br /> Tác giả liên hệ: Nguyễn Thị Châu Giang. Địa chỉ e-mail: chaugiangdhv@yahoo.com.vn<br /> <br /> 9<br /> <br /> Nguyễn Thị Châu Giang, Trịnh Công Sơn<br /> <br /> Bài viết tập trung vào các nội dung: Phân tích khái niệm về THDH môn Toán theo định<br /> hướng tích hợp; Phân loại các THDH toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp; Đề xuất một số<br /> cách khai thác các THDH toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Dạy học tích hợp<br /> * Khái niệm dạy học tích hợp<br /> Theo quan điểm chung của nhiều nhà khoa học, dạy học tích hợp (DHTH) là quan điểm dạy<br /> học trong đó giáo viên tổ chức hoạt động để học sinh huy động nội dung, kiến thức, kĩ năng thuộc<br /> nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm giải quyết các nhiệm vụ học tập, thông qua đó hình thành những<br /> kiến thức, kĩ năng mới từ đó phát triển những năng lực cần thiết [8, 12, 13, 15, 16].<br /> * Vai trò của dạy học tích hợp<br /> Ngày nay, việc dạy học không chỉ cung cấp các kiến thức riêng rẽ trong từng môn học, từng<br /> lĩnh vực mà quan trọng hơn là đào tạo cho học sinh khả năng giải quyết có hiệu quả những vấn đề<br /> trong cuộc sống, đặc biệt là những vấn đề phức hợp đòi hỏi kiến thức, kĩ năng tổng hợp của nhiều<br /> môn học, nhiều lĩnh vực. Chính vì thế, quan điểm DHTH, với mục tiêu phát triển năng lực cho<br /> học sinh đang dần trở thành một xu thế, trào lưu phổ biến trong dạy học ở nhiều nước trên thế giới<br /> trong những năm gần đây.<br /> Theo phân tích của nhiều nhà khoa học, DHTH trở thành một trào lưu dạy học phổ biến bởi<br /> một số lí do sau đây [12, 14-16].<br /> - Do bản chất của mối liên hệ giữa các tri thức khoa học;<br /> - Có nhiều điều kiện để hình thành và phát triển NL người học;<br /> - Tận dụng vốn kinh nghiệm của học sinh và tạo hứng thú cho học sinh trong quá trình học tập;<br /> - Thiết lập mối quan hệ giữa các kiến thức, kĩ năng và phương pháp của các môn học;<br /> - DHTH có mối liên hệ chặt chẽ và bổ trợ cho dạy học đơn môn.<br /> * Các mức độ của dạy học tích hợp<br /> Hai nhà khoa học Drake S. M. và Burns R. C đã đưa ra bốn mức độ trong DHTH (Xem [17])<br /> (1) Tích hợp trong nội bộ môn học (Intradisciplinary Approach)<br /> Ở mức độ này, các môn, các phần vẫn được học riêng rẽ, nhưng trong quá trình giảng dạy,<br /> tích hợp được thực hiện thông qua việc loại bỏ những nội dung trùng lặp, khai thác sự hỗ trợ giữa<br /> các phân môn, giữa các phần trong một phân môn hay môn học.<br /> (2) Tích hợp kiểu lồng ghép (Fusion)<br /> Ở mức độ này, các môn học vẫn được dạy riêng rẽ. Tuy nhiên, tùy từng thời điểm tích hợp,<br /> giáo viên có thể đưa vào nội dung môn học các yếu tố có nội dung thực tiễn hoặc gắn với môn học khác.<br /> (3) Tích hợp liên môn (Interdisciplinary Integration)<br /> Ở mức độ này, giáo viên xây dựng các chủ đề học tập dựa trên những môn học có liên quan<br /> với nhau. Khi đó, nội dung các môn học vẫn được phát triển riêng rẽ nhưng vẫn thực hiện được sư<br /> liên kết giữa các môn học qua việc sử dụng các kiến thức liên môn trong các chủ đề học tập.<br /> (4) Tích hợp xuyên môn (Transdisciplinary Integration)<br /> Ở mức độ này, giáo viên xây dựng các chủ đề học tập mà kiến thức không thuộc riêng về một<br /> môn học nào đó mà bao gồm của nhiều môn học khác nhau. Do đó, các nội dung trong chủ đề sẽ<br /> không cần dạy ở các môn học riêng rẽ.<br /> 10<br /> <br /> Khai thác tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> <br /> 2.2. Tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> 2.2.1. Tình huống dạy học toán<br /> Từ lâu đã có nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và đưa ra các quan điểm khác nhau về khái niệm<br /> THDH. Trong đó chúng tôi đặc biệt quan tâm đến quan điểm của Phan Trọng Ngọ: “Tình huống<br /> dạy học là tình huống trong đó có sự ủy thác của người giáo viên. Sự ủy thác này chính là quá trình<br /> người giáo viên đưa những nội dung cần truyền thụ vào trong các sự kiện của tình huống và cấu trúc<br /> sự kiện sao cho phù hợp logic sư phạm, để khi người học giải quyết nó sẽ đạt được mục tiêu dạy học” [5].<br /> Trên cơ sở đó, chúng tôi xin đưa ra quan điểm như sau về THDH toán để làm cơ sở phân biệt<br /> THDH theo định hướng tích hợp và THDH không theo định hướng tích hợp: THDH toán là TH<br /> mà trong đó giáo viên tổ chức các nhiệm vụ học tập phù hợp, để thông qua việc giải quyết các<br /> nhiệm vụ học tập đó học sinh sẽ kết nối vốn kinh nghiệm của mình với tri thức và chiếm lĩnh được<br /> tri thức ấy.<br /> Như vậy, theo chúng tôi, THDH toán gồm bốn yếu tố là giáo viên, học sinh, tri thức (nghĩa là<br /> tri thức cần chiếm lĩnh) và kinh nghiệm (nghĩa là vốn kinh nghiệm đã có của học sinh) có mối<br /> quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại với nhau. Các yếu tố này cùng với mối quan hệ của chúng<br /> đều được thể hiện qua NVHT. Có thể nói, bốn yếu tố đó cùng với các mối quan hệ của chúng là<br /> nội dung của THDH, còn NVHT là hình thức của THDH.<br /> Có thể minh họa THDH bằng sơ đồ như sau:<br /> HỌC SINH<br /> KINH NGHIỆM<br /> <br /> TRI THỨC<br /> GIÁO VIÊN<br /> <br /> Sơ đồ minh họa tình huống dạy học<br /> 2.2.2. Tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> Để phân biệt THDH toán theo định hướng tích hợp với THDH toán không theo định hướng tích<br /> hợp chúng tôi dựa trên đặc điểm của hai yếu tố kinh nghiệm và tri thức. Khi đó, vì mối quan hệ chặt chẽ<br /> với nhau nên hai yếu tố còn lại là giáo viên và học sinh cũng có những điểm khác biệt tương ứng:<br /> Bảng 1. Phân biệt tình huống dạy học toán theo định hướng tích hợp<br /> và không theo định hướng tích hợp<br /> Yếu tố<br /> <br /> THDH toán theo định hướng<br /> tích hợp<br /> <br /> THDH toán không theo định<br /> hướng tích hợp<br /> <br /> Tri thức<br /> <br /> Cung cấp cho học sinh các kiến thức, kĩ<br /> năng thuộc nhiều lĩnh vực (có thể là phân<br /> môn, môn học hay các vấn đề trong thực<br /> tiễn cuộc sống) từ đó hình thành cho<br /> những năng lực cần thiết.<br /> <br /> Cung cấp cho học sinh kiến thức, kĩ<br /> năng đơn lẻ của một phân môn hay<br /> từng mạch nội dung cụ thể trong<br /> môn học.<br /> <br /> Kinh<br /> nghiệm<br /> <br /> Để giải quyết những NVHT trong THDH Để giải quyết những NVHT trong<br /> toán theo định hướng tích hợp, học sinh có THDH toán không theo định hướng<br /> thể hoặc cần thiết phải huy động các kiến tích hợp, học sinh chỉ cần sử dụng<br /> 11<br /> <br /> Nguyễn Thị Châu Giang, Trịnh Công Sơn<br /> <br /> thức, kĩ năng tổng hợp thuộc nhiều lĩnh<br /> vực (có thể là phân môn, môn học hay các<br /> vấn đề trong thực tiễn cuộc sống) có liên<br /> quan đến tri thức cần chiếm lĩnh.<br /> Vì thế học sinh có thể giải quyết các<br /> NVHT theo nhiều phương án khác nhau<br /> khi xem xét các NVHT dưới góc độ của<br /> các lĩnh vực khác nhau.<br /> <br /> kiến thức, kĩ năng đơn lẻ của của<br /> từng phân môn hay nội dung cụ thể<br /> trong môn học.<br /> Vì thế để giải quyết các NVHT, học<br /> sinh thường chỉ có một phương án<br /> hoặc nếu có nhiều phương án thì<br /> cũng chỉ khác nhau ở phương pháp<br /> tiến hành.<br /> <br /> 2.2.3. Phân loại các tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> Dựa vào mức độ tích hợp, chúng tôi đề xuất bốn loại THDH toán tiểu học theo định hướng<br /> tích hợp như sau:<br /> - Tình huống DHTH trong nội bộ môn Toán,<br /> - Tình huống DHTH kiểu lồng ghép,<br /> - Tình huống DHTH liên môn,<br /> - Tình huống DHTH xuyên môn.<br /> * Tình huống dạy học tích hợp trong nội bộ môn Toán<br /> Các THDH toán tích hợp ở mức độ này được khai thác từ mối liên hệ giữa bốn mạch nội<br /> dung của toán tiểu học là: số học; đại lượng và đo đại lượng; yếu tố hình học; giải toán có lời văn.<br /> Thông qua THDH tích hợp trong nội bộ môn Toán, học sinh không chỉ tiếp thu được tri thức của<br /> các mạch nội dung trên mà còn thấy được mối liên hệ của chúng với nhau và mối liên hệ của<br /> chúng với thực tiễn.<br /> * Tình huống dạy học tích hợp kiểu lồng ghép<br /> Để thiết kế và tổ chức các tình huống DHTH ở mức độ này, giáo viên thường khai thác<br /> những mối liên hệ của toán học với các môn khoa học khác, và mối liên hệ của toán học với các<br /> vấn đề trong đời sống hằng ngày. Nhờ các mối liên hệ này, giáo viên thường lồng ghép các nội<br /> dung của môn học khác hay một vấn đề của xã hội vào trong dạy học môn Toán. Chẳng hạn lồng<br /> ghép vấn đề dân số, giáo dục giới tính, bình đẳng giới vào dạy học các yếu tố thống kê; lồng ghép<br /> vấn đề bảo vệ môi trường vào dạy học giải toán có lời văn.<br /> * Tình huống dạy học tích hợp liên môn<br /> Các THDH tích hợp liên môn thường được giáo viên thiết kế dựa vào những ứng dụng của<br /> toán học và các môn học liên quan để giải quyết các vấn đề phức hợp trong thực tiễn. Thông qua<br /> việc giải quyết các tình huống này, học sinh vừa được bồi dưỡng những năng lực chuyên biệt<br /> riêng của từng môn học vừa được bồi dưỡng các năng lực chung khác như năng lực giải quyết vấn<br /> đề, năng lực làm việc hợp tác nhóm,…<br /> * Tình huống dạy học tích hợp xuyên môn<br /> So với các THDH đã nêu ở trên, THDH tích hợp xuyên môn ở mức độ cao nhất. Ở mức độ<br /> này, tiến trình dạy học không còn phụ thuộc vào tiến trình dạy học đơn môn. Điều đó có nghĩa là<br /> nội dung được đề cập trong THDH tích hợp xuyên môn không còn thuộc riêng rẽ một môn học<br /> nào mà thuộc về nhiều môn khác nhau. Do đó, các nội dung này không nhất thiết phải dạy ở các<br /> môn học riêng rẽ.<br /> Để thiết kế các THDH tích hợp xuyên môn đòi hỏi giáo viên cần có một tầm nhìn rộng về<br /> mặt kiến thức, đủ để bao quát mục tiêu, nội dung của một số các môn học liên quan. Từ đó, thiết<br /> kế các chủ đề tích hợp nhằm bồi dưỡng và phát triển cho học sinh những năng lực quan trọng và<br /> cần thiết mà không phải một môn học riêng rẽ nào có thể đáp ứng một cách toàn diện.<br /> 12<br /> <br /> Khai thác tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> <br /> 2.3. Khai thác một số tình huống dạy học toán ở tiểu học theo định hướng tích hợp<br /> 2.3.1. Tình huống dạy học tích hợp trong nội bộ môn Toán<br /> Tình huống: Để chuẩn bị cho năm học mới Nam dự định mua một số vở loại 2500<br /> đồng/quyển. Nhưng đến cửa hàng sách chỉ còn lại vở loại 3000 đồng/quyển. Nam cứ băn khoăn<br /> có nên mua không? Vì nếu mua thì Nam sẽ được ít hơn so với dự định là 4 quyển sách. Tính số<br /> tiền Nam mang đi để mua sách.<br /> Phân tích: Nhiều học sinh giải quyết tình huống này bằng phương pháp giả thiết tạm. Nếu<br /> dừng lại ở cách giải này, học sinh sẽ chỉ được rèn luyện các kĩ năng tính toán đơn thuần. Bằng<br /> cách phân tích, nhìn nhận ở một góc độ khác, học sinh sẽ được kích thích và phát triển thêm các<br /> thao tác tư duy và hoạt động trí tuệ như: tư duy logic, trí tưởng tượng không gian, hay khả năng<br /> liên tưởng. Dưới đây là một cách khai thác như vậy:<br /> Vì số tiền (Nam mang đi) là tích của số vở cùng với giá tiền nên có thể xem giá tiền của vở là<br /> chiều dài và số vở mua được là chiều rộng của một hình chữ nhật. Khi đó số tiền (Nam mang đi)<br /> để mua được xem là diện tích hình chữ nhật đó. Khi đó tình huống trên có thể diễn đạt theo một<br /> cách: Cho một hình chữ nhật có chiều dài là 2500 (cm). Nếu người tăng chiều dài của hình chữ<br /> nhật thành 3000 (cm) và giảm chiều rộng đi 4 (cm) thì diện tích của nó không đổi. Hãy tính diện<br /> tích của hình chữ nhật. Bài toán được biểu diễn bởi sơ đồ như hình sau:<br /> <br /> 30<br /> 50<br /> 0<br /> <br /> S1<br /> <br /> 4<br /> <br /> 25<br /> S3<br /> <br /> S2<br /> <br /> 2.3.2. Tình huống dạy học tích hợp kiểu lồng ghép<br /> Chủ đề: Mùa hè vui nhộn<br /> Tình huống: Nghỉ hè, Nam được bố mẹ cho đi siêu thị đồ thể thao mua sắm một số đồ để<br /> thưởng vì đã có thành tích học tập xuất sắc trong năm học vừa qua. Trong siêu thị có bày bán một<br /> số mặt hàng như sau:<br /> Vợt cầu lông:<br /> 753 000 đồng<br /> <br /> Quả cầu lông:<br /> 209 000 đồng<br /> <br /> Bóng đá:<br /> 379 000 đồng<br /> <br /> Giày đá bóng:<br /> 490 000<br /> <br /> Áo bơi:<br /> 129 000 đồng<br /> <br /> Kính bơi:<br /> 829 000 đồng<br /> <br /> 13<br /> <br />