Khoá luận tốt nghiệp Đại học: Nghiên cứu tình hình sản xuất và biện pháp kỹ thuật nhân giống cây Hoài Sơn tại huyện Bảo Thắng, Lào Cai

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:57

Thêm vào BST

Báo xấu

44
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của Khoá luận nhằm đánh giá thực trạng sản xuất cây Hoài Sơn tại địa bàn nghiên cứu. Đồng thời, nghiên cứu xây dựng quy trình nhân giống cây Hoài Sơn để cây sinh trưởng và phát triển tốt tại địa bàn Lào Cai, góp phần hoàn thiện quy trình sản xuất cho giống nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khoá luận tốt nghiệp Đại học: Nghiên cứu tình hình sản xuất và biện pháp kỹ thuật nhân giống cây Hoài Sơn tại huyện Bảo Thắng, Lào Cai

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM --------o0o------- NGUYỄN MINH HIẾU Tên đề tài: NGHIÊN CỨU TÌNH HÌNH SẢN XUẤT VÀ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG CÂY HOÀI SƠN TẠI HUYỆN BẢO THẮNG, LÀO CAI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Chuyên ngành: Trồng trọt Khoa: Nông học Khóa học: 2015 – 2019 Thái Nguyên, 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM --------o0o------- NGUYỄN MINH HIẾU Tên đề tài: NGHIÊN CỨU TÌNH HÌNH SẢN XUẤT VÀ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG CÂY HOÀI SƠN TẠI HUYỆN BẢO THẮNG, LÀO CAI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Chuyên ngành: Trồng trọt Lớp: K47 – TT - N01 Khoa: Nông học Khóa học: 2015 – 2019 Giảng viên hướng dẫn: 1. ThS. Nguyễn Thị Mai Thảo 2. TS. Hà Minh Tuân Thái Nguyên, 2019
i LỜI CẢM ƠN Thực tập tốt nghiệp là một phần vô cùng quan trọng trong khung chương trình đào tạo của tất cả các trường Đại học nói chung và trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên nói riêng. Quá trình thực tập tốt nghiệp giúp cho sinh viên thực hành được những kiến thức lý thuyết đã học và những kĩ năng sau những giờ thực hành, giúp cho sinh viên làm quen với thực tiễn sản xuất, nhằm nâng cao chuyên môn để khi ra trường trở thành cán bộ kỹ sư nông nghiệp có thể đáp ứng được nhu cầu của xã hội. Trong thời gian thực tập tốt nghiệp vừa qua, được sự nhất trí của Ban giám hiệu nhà trường, Ban chủ nhiệm Khoa Nông học, ThS. Nguyễn Thị Mai Thảo và thầy giáo TS. Hà Minh Tuân em đã thực hiện đề tài tốt nghiệp với tên: “Nghiên cứu tình hình sản xuất và biện pháp kỹ thuật nhân giống cây Hoài Sơn tại huyện Bảo Thắng tỉnh Lào Cai”. Em xin chân thành cảm ơn bạn bè, anh Trần Ngọc Huế và gia đình đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ em về tinh thần và vật chất trong suốt quá trình học tập và thời gian thực hiện luận văn tốt nghiệp cuối khóa học.Trong quá trình thực hiện đề tài này, do điều kiện thời gian và năng lực bản thân còn nhiều hạn chế nên không thể tránh khỏi những sai sót, khiếm khuyết. Vì vậy em kính mong sự đóng góp ý kiến của các thầy, cô giáo và các bạn để luận văn của em được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, Tháng 6 năm 2019 Sinh viên Nguyễn Minh Hiếu
ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CD : CHIỀU DÀI CT : CÔNG THỨC DK : ĐƯỜNG KÍNH LSD : LEAST SIGNIFICANT DIFFERENCE M Đ S H : MẬT ĐỘ SÂU HẠI NL : NHẮC LẠI SL : SỐ LÁ TB : TRUNG BÌNH TLB : TỶ LỆ BỆNH
iii DANH MỤC BẢNG Bảng 4.1: Thực trạng phát triển các ngành kinh tế trên địa bàn xã ................ 25 Bảng 4.2: Tổng hợp ý kiến của người dân về một số câu hỏi có liên quan đến kĩ thuật trồng củ mài. .................................................................... 28 Bảng 4.3: Thời gian nảy mầm của các công thức thí nghiệm nhân giống...... 28 Bảng 4.4. So sánh tỷ lệ nảy mầm của cây Hoài Sơn giữa các công thức nhân giống ............................................................................................. 29 Bảng 4.5. Đặc điểm hình thái cây ở giai đoạn xuất vườn ............................... 30 Bảng 4.6. Tỷ lệ cây sống và cây đủ tiêu chuẩn xuất vườn.............................. 30 Bảng 4.7: Đánh giá mức độ gây hại của sâu trên cây hoài sơn ...................... 33
iv DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 4.1. So sánh động thái tăng trưởng chiều cao giữa các công thức nhân giống................................................................................................ 31 Hình 4.2. So sánh động thái tăng trưởng đường kính thân của cây hoài sơn giữa các công thức nhân giống ....................................................... 32 Hình 4.3. So sánh động thái tăng trưởng số lá trên cây hoài sơn giữa các công thức thí nghiệm nhân giống ............................................................ 32
v MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................... Error! Bookmark not defined. LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... 2 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................. ii DANH MỤC BẢNG ........................................................................................ iii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ iv MỤC LỤC ......................................................................................................... v PHẦN １. MỞ ĐẦU ........................................................................................ 1 1.1. Tính cấp thiết của dề tài ............................................................................. 1 1.2. Mục đích, yêu cầu của đề tài ...................................................................... 3 1.2.1. Mục đích.................................................................................................. 3 1.2.2. Yêu cầu.................................................................................................... 3 1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................... 3 1.3.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................... 3 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn ..................................................................................... 4 PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................... 5 2.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 5 2.2. Nguồn gốc, phân loại và giá trị của cây Hoài sơn. .................................... 6 2.2.1. Nguồn gốc và phân bố............................................................................. 6 2.2.2. Phân loại thực vật .................................................................................... 7 2.2.3. Giá trị dinh dưỡng của cây Hoài sơn ...................................................... 8 2.2.4. Giá trị dược liệu của cây Hoài Sơn ......................................................... 9 2.3. Đặc điểm thực vật học của cây Hoài Sơn ................................................ 10 2.4. Đặc điểm sinh trưởng, phát triển của cây Hoài Sơn ................................ 11 2.4.1. Các giai đoạn sinh trưởng và phát triển ................................................ 11 2.4.2. Các đặc điểm sinh lý ............................................................................. 12
vi 2.5. Điều kiện sinh thái cây Hoài Sơn ............................................................. 12 2.5.1. Nhiệt độ ................................................................................................. 12 2.5.2. Ánh sáng ................................................................................................ 12 2.5.3. Đất ......................................................................................................... 13 2.5.4. Nước ...................................................................................................... 13 2.5.5. Chất dinh dưỡng .................................................................................... 13 2.6. Những nghiên cứu liên quan về cây Hoài Sơn ........................................ 15 2.7. Một số kết luận rút ra từ tổng quan .......................................................... 18 PHẦN 3. VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................................................................................... 20 3.1. Đối tượng và vật liệu nghiên cứu ............................................................. 20 3.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................................ 20 3.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 20 3.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 20 3.4.1. Nội dung 1: Điều tra, đánh giá thực trạng sản xuất dược liệu Hoài Sơn tại huyện Bảo Thắng ....................................................................................... 20 3.4.2. Nội dung 2: Nghiên c 2dược liệu (thông tin về vai trò giá trị dược liệu, các bài thuốc từ sản phẩm dược liệu Hoài Suyện Bảo Thắng và huyện Bắc Hà ......................................................................................................................... 21 3.5. Phương pháp nghiên cứu và các chỉ tiêu theo dõi ................................... 22 3.6. Phương pháp xử lý số liệu........................................................................ 23 PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ...................................................... 24 4.1. Sơ lược về địa bàn nghiên cứu và thực trạng sản xuất Hoài Sơn ............ 24 4.1.1. Tổng quan về điều kiện tự nhiên – kinh tế xã hội xã Gia Phú, huyện Bảo Thắng, tỉnh Lào Cai ................................................................................. 24 4.1.2. Thực trạng sản xuất Củ Mài trên địa bàn xã Gia Phú ........................... 26
vii 4.2. Ảnh hưởng của các loại hom củ giống tới khả năng sinh trưởng và tỷ lệ xuất vườn của cây Hoài Sơn ........................................................................... 28 4.2.1. Ảnh hưởng của các loại hom củ giống tới tỷ lệ sống, đặc điểm hình thái và tỷ lệ xuất vườn của cây hoài sơn ................................................................ 28 4.2.2. Ảnh hưởng của việc sử dụng các loại hom củ giống tới đặc điểm sinh trưởng của cây hoài sơn .................................................................................. 31 4.2.2. Tình hình sâu bệnh hại ở các công thức thí nghiệm nhân giống .......... 33 PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ........................................................... 36 5.1. Kết luận .................................................................................................... 36 5.2. Đề nghị ..................................................................................................... 36 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 37 PHỤ LỤC
1 PHẦN １ MỞ ĐẦU 1.1. Tính cấp thiết của dề tài Cây Hoài Sơn (Dioscorea persimilis Prain et Burkill, thuộc họ Củ nâu). Cây dược liệu này có các tên gọi khác là: sơn dược, khoai mài, củ mài, chính hoài [1]. Cây mọc hoang phổ biến ở miền Bắc và miền Trung của nước ta cho tới Huế. Còn phân bố ở Trung Quốc, Lào và Campuchia. Cây có rất nhiều công dụng trong dược liệu thường dùng phối hợp với các vị thuốc khác. Cây củ mài ngoài vai trò chính là nguồn cung cấp lương thực, trong dân gian củ mài còn được con người nghiên cứu và biết đến với vai trò là một vị thuốc nằm trong danh mục Dược điển Việt Nam. Hoài Sơn là một loại củ đa tác dụng. Trong củ chứa tinh bột 63,25%, protid 6,75% và glucid 0.45%, còn có mucin là một protein nhớt, và một số chất khác như allantoin, cholin, arginin, men maltose, saponin có nhân sterol. Công năng: Kiện thoát vị, ích tâm phế, bổ thận, chỉ tả lỵ. Công dụng: Nhân dân vùng núi thường đào củ mài về cạo sạch vỏ, luộc, xào hoặc nấu canh ăn; có thể dùng ghế cơm để ăn như các loại khoai. Hoài sơn được sử dụng làm thuốc bổ ngü tạng, mạnh gân xương và dùng chữa: 1. Người có cơ thể suy nhược; 2. Bệnh đường ruột, ỉa chảy, lỵ lâu ngày; 3. Bệnh tiêu khát; 4. Di tinh, mộng tinh và hoạt tinh; 5. Viêm tử cung...[14]. Tỉnh Lào Cai có nhiều khu vực núi cao với địa hình chia cắt và phân bố cao thấp khác nhau, điều kiện khí hậu đa dạng từ nhiệt đới đến á nhiệt đới. Nhờ vậy tỉnh Lào Cai có nhiều loại cây dược liệu quý với số lượng hàng trăm loài, nhiều loài quý hiếm có giá trị y dược rất cao. Tuy nhiên do nhiều yếu tố hiện nay việc trồng và sản xuất cây dược liệu đang không bắt kịp cơ chế thị trường, hiệu quả kinh tế từ cây dược liệu còn thấp, sản xuất manh mún, chưa
2 bền vững. Do vậy, để phát triển ngành dược liệu cũng như tạo dựng được thương hiệu dược liệu Lào Cai, cần có chiến lược dài hơi, từ thay đổi cơ chế, chính sách đến phát triển vùng chuyên canh, ứng dụng công nghệ cao và tìm đầu ra cho sản phẩm ổn định. Cây dược liệu Hoài Sơn (củ Mài) được người dân địa phương tại tỉnh Lào Cai biết đến và sử dụng từ rất lâu đời. Tuy nhiên, theo khảo sát sơ bộ ban đầu tại tỉnh Lào Cai, người dân chỉ khai thác cây củ mài từ tự nhiên, với mục đích làm thực phẩm là chính. Đa số người dân chưa nhận thức được giá trị của dược liệu hoài sơn, và chủ yếu thu hoạch trong tự nhiên, chưa phát triển thành các vùng sản xuất tập trung. Việc nghiên cứu sản xuất củ mài còn chưa được chú ý đúng mức, Đồng thời, ít có tài liệu nghiên cứu về biện pháp kỹ thuật nhân giống và sản xuất cây hoài sơn. Vì vậy, cây này đang có nguy cơ bị thoái hóa giống. Trong thời gian gần đây, cùng với sự phát triển của y học cổ truyền và nhu cầu sử dụng các sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên ngày càng cao. Tại Hội nghị toàn quốc của Chính phủ về phát triển dược liệu Việt Nam ngày 12/4/2017 tại Lào Cai, thông tin tổng hợp báo cáo tại hội nghị cho biết, nhu cầu dược liệu trong nước khoảng gần 60-80.000 tấn/năm. Khối lượng dược liệu xuất khẩu theo thống kê đạt gần 5.000 tấn, đem lại giá trị trên 6 triệu USD mỗi năm. Giá trị kinh tế đem lại từ việc nuôi trồng dược liệu cao hơn hẳn so với các loại cây lương thực khác (cao hơn gấp 5-10 lần trồng lúa). Trong đó, hoài sơn cũng là một trong những loại cây dược liệu quý, có nhu cầu trong nước và xuất khẩu lớn. Chính vì thế, trong mấy năm gần đây, tỉnh Lào Cai đã có định hướng và cho cây dược liệu hoài sơn vào danh mục các loại dược liệu cần ưu tiên phát triển trên diện rộng.
3 Từ thực tế trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: ”Nghiên cứu tình hình sản xuất và biện pháp kỹ thuật nhân giống cây Hoài Sơn tại huyện Bảo Thắng, Lào Cai” Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ là cơ sở quan trọng trong việc đề xuất các biện pháp kỹ thuật nhân giống và sản xuất phù hợp, hiệu quả đối với việc thực hiện phát triển sản xuất cây Hoài Sơn. Đồng thời góp phần làm tăng thêm thu nhập kinh tế cho nhân dân địa phương. 1.2. Mục đích, yêu cầu của đề tài 1.2.1. Mục đích Đánh giá thực trạng sản xuất cây Hoài Sơn tại địa bàn nghiên cứu. Đồng thời, nghiên cứu xây dựng quy trình nhân giống cây Hoài Sơn để cây sinh trưởng và phát triển tốt tại địa bàn Lào Cai, góp phần hoàn thiện quy trình sản xuất cho giống nghiên cứu. 1.2.2. Yêu cầu  Đánh giá thực trạng về điều kiện kinh tế - xã hội tại địa phương và tình hình sản xuất, thu hoạch hoài sơn.  Đánh giá các chỉ tiêu sinh trưởng - phát triển của cây Hoài Sơn ở các công thức thí nghiệm về biện pháp nhân giống khác nhau. 1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa khoa học  Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ là cơ sở khoa hoc để xác định được công thức nhân giống thích hợp nhất với cây Hoài Sơn để cây sinh trưởng và phát triển tốt nhất, nhằm hoàn thiện quy trình sản xuất cho giống nghiên cứu.  Kết quả nghiên cứu của đề tài là cơ sở khoa học cho nhà nghiên cứu, sinh viên, cán bộ nông nghiệp và người sản xuất trong và ngoài tỉnh Lào Cai truy cứu, tham khảo.
4 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn  Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần xây dựng quy trình nhân giống có hiệu quả nhất cho cây Hoài Sơn, mang lại hiệu quả kinh tế cho các địa phương, hợp tác xã, hộ gia đình khi sản xuất cây Hoài Sơn.  Giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng bố trí thí nghiệm trên đồng ruộng và kỹ thuật chăm sóc cây trồng, biết được phương pháp thu thập số liệu, xử lí số liệu và cách viết một bài báo cáo nghiên cứu khoa học.
5 PHẦN 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 2.1. Cơ sở khoa học của đề tài Theo đánh giá sơ bộ cho thấy, mặc dù Hoài Sơn là một vị thuốc Đông y quý, thông dụng. Tuy nhiên, giống cây này ngày càng hiếm và chưa có nguồn cung ứng ổn định tại Việt Nam do chủ yếu thu thập từ tự nhiên hoặc trồng với quy mô nhỏ lẻ ở vườn gia đình. Do đó, hiện nay trên thị trường, sản phẩm Hoài Sơn chủ yếu phải nhập từ Trung Quốc. Đồng thời, tình trạng đóng gói hàng giả xảy ra khá phổ biến do lợi nhuận cao và nhu cầu thị trường lớn. Đồng thời, tình trạng sử dụng hóa chất bảo quản thuốc cũng ảnh hưởng không nhỏ tới chất lượng thuốc và gây tác dụng phụ cho người bệnh. Huyện Bảo Thắng nằm ở phía Đông Nam tỉnh Lào Cai, phía Bắc giáp huyện Mường Khương, phía Tây giáp huyện Sapa và một phần thành phố Lào Cai, phía Đông giáp huyện Bắc Hà, phía Nam giáp huyện Văn Bàn và Bảo Yên. huyện Bảo Thắng được đánh giá là vùng đất có nhiều tiềm năng để phát triển sản xuất nông nghiệp một cách toàn diện. Tài nguyên thiên nhiên của huyện Bảo Thắng rất thuận lợi cho phát triển sản xuất nông lâm nghiệp trong đó gồm cả phát triển dược liệu. Đất đai của huyện chủ gồm 3 loại chính của nhóm feralit thích hợp cho phát triển sản xuất cây trồng nông nghiệp và lâm sản ngoài gỗ. Khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ trung bình từ 22-23oC, biên độ nhiệt ngày đêm lớn thích hợp cho việc chuyển hóa các chất dinh dưỡng của cây trồng, nâng cao chất lượng sản phẩm, độ ẩm trung bình 85%, lượng mưa bình quân 1500 - 1600mm/năm (Bùi Luyện, 2013) [13]. Qua đó cho thấy huyện Bảo Thắng có nhiều lợi thế để sản xuất dược liệu theo hướng hàng hóa, từng bước hình thành vùng sản xuất dược liệu tập trung, góp
6 phần nâng cao hiệu quả kinh tế cho người sản xuất, và chương trình nông thôn mới của địa phương. Các nghiên cứu liên quan đến cây củ mài trên thế giới và Việt Nam gồm: nguồn gốc và phân loại (Simmonds và cs. 2006; Abraham và cs. 2013) [21], đa dạng sinh học (Thoa và cs. 2015; Nguyễn Anh Tuấn và cs. 2015) [6], giá trị dinh dưỡng và thức ăn (He và cs. 2002, Mohan và cs. 2011, Sang và cs. 2012, Saleha và cs. 2018) [18], tác dụng chữa bệnh (Chang và cs. 2013, Thanh và cs. 2018) [22], và ứng dụng công nghệ sinh học trong cải tiến giống (Mignouna và cs. 2003) [19]. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu chuyên sâu về các biện pháp nhân giống và kỹ thuật sản xuất cây Hoài Sơn. Do vậy, việc đề tài nghiên cứu này có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc hoàn thiện quy trình nhân giống và sản xuất, góp phần nâng cao năng suất, chất lượng và độ bền củ, tăng hiệu quả và thu nhập cho người trồng cây tại địa bàn nghiên cứu. 2.2. Nguồn gốc, phân loại và giá trị của cây Hoài Sơn. 2.2.1. Nguồn gốc và phân bố Cây Hoài Sơn hay khoai mài (Dioscorea pesimilis) là một trong số hàng trăm loài thuộc chi Dioscorea, họ củ nâu Dioscoreaceae, được ghi nhận là một trong những cây hoang dại làm lương thực lâu đời nhất. Họ củ nâu có thể là một nhóm cổ nhất trong thực vật hạt kín. Theo Burkill (1960) nhiều loài của chi Dioscorea dường như có quan hệ gần gũi với khoai mỡ (D. Alata) ở nước ta được mô tả là D. hamiltonia phân bố tự nhiên từ phía bắc của bán đảo Malaysia tới Tây Bắc của Ấn Độ và D. persimilis phân bố ở phía Đông; từ Nam Trung Quốc tới Nam Đài Loan. Hai loài này gần giống với D.alata và được tin là có quan hệ cùng tổ tiên hay có nguồn gốc chung. Hai loài hoang
7 dại và các giống D.alata của Đông Nam Á này đều có củ dài, được vùi sâu dưới đất, đảm bảo an toàn trước sự tấn công của những con lợn hoang dã. Đặc điểm họ củ Nâu (Dioscoreaceae): Dây leo bằng thân quấn (theo chiều kim đồng hồ hoặc ngược lại). Có củ hoặc thân rễ sống nhiều năm dưới đất. Lá đơn hay lá kép hình chân vịt, rộng như lá cây 2 lá mầm, mọc so le nhưng những lá non trông như mọc đối, gân lá 3-9, tỏa ra từ gốc. Hoa nhỏ, thường đơn tính khác gốc, thường mọc thành chùm hay bông dày đặc. Bao hoa phần lớn dính thành ống ngắn, 3 cánh hoa hơi khác 3 lá đài. Hoa đực có 6 nhụy, hoặc còn 3 nhụy do 3 nhụy vòng trong bị tiêu giảm. Hoa cái có bộ nhụy gồm 3 lá loãn, bầu dưới, 3 ô, mỗi ô chứa 2 noãn. Quả nang, ít khi là quả mọng, có 3 cánh chạy dọc quả. Hạt nhỏ, thường có cánh [11]. Theo nhiều tài liệu đã công bố, cây khoai mài có nguồn gốc châu Á, các dạng hoang dại phân bố nhiều ở Trung Quốc, Lào và Việt Nam. Ở nước ta cây khoai mài mọc hoang ở khắp các vùng rừng núi, đặc biệt vùng rừng núi Bắc bộ và Trung bộ. Gần đây được trồng ở đồng bằng làm dươc liệu. 2.2.2. Phân loại thực vật Theo hệ thống thực vật cây Củ mài được phân loại như sau: Giới (regum) : Thực vật (Plantae) Ngành (Phylum) : Ngọc lan (Magnoliophyta) Lớp (Class) : Hành (Liliospida) Phân lớp : Hành (Lilianae) Liên bộ: Hành (Liliales) Bộ (Ordo) : Củ nâu (Dioscoreales) Họ (family) : Củ nâu (Dioscoreaceae) Chi (genus) : Củ nâu (Dioscorea L.) Loài (species) : Dioscorea persimilis
8 Chi Dioscorea được đặt theo tên bác sĩ Hy Lạp cổ đại và nhà thực vật học Dioscorides. Theo Ayensu ES. và cs (1972) chi này bao gồm hơn 600 loài, thuộc nhóm cây một lá mầm chủ yếu được trồng ở Nam Mỹ, Châu Á và Tây Phi [16]. Theo Jean M. và cs (1992) bộ Dioscoreales được xác định có niên đại khoảng 124 triệu năm trước [17]. Hầu hết các loài thuộc chi Dioscorea đều có nguồn gốc ở Châu Á, Châu Phi, Châu Mỹ và Châu Đai Dương, xuất hiện cách ngày nay khoảng 10.000 năm (Khoai mỡ) và du nhập sang các vùng khác nhau trên thế giới, nhất là các quốc gia nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới. Ở nước ta hiện nay có 4 loài phổ biến thuộc chi Dioscorea phân bố tập trung nhiều ở các vùng trung du, bán sơn địa và các vùng mới khai hoang: củ nâu (Dioscorea cirrhosa), khoai mỡ (Dioscorea alata), củ mài (hay hoài sơn: Dioscorea persimilis) và củ từ (Dioscorea esculenta). 2.2.3. Giá trị dinh dưỡng của cây Hoài Sơn Trong củ mài có khoảng 63,25% chất bột, 0,45% lipit và 6,75% protein. Các củ khí sinh mọc trên thân cũng có thể ăn được. Thành phần hóa học của các củ khí sinh gồm: nước 66,8%, hydrat cacbon 27,6%, protein 0,24%, lipit 0,04%, chất xơ thô 0,73%, chất khoáng toàn phần chiếm 1,51% (Phạm Văn Nguyên, 1981). Như vậy có thể nói khoai mài có giá trị dinh dưỡng khá, là nguồn thức ăn bột an toàn và nguồn dược liệu đáng quan tâm. Củ mài, nạc, ăn ngon, được nhân dân miền núi dùng để ăn chống đói khi mất mùa. Ngoài việc dùng để làm lương thực, chống đói cho con người và là nguồn thức ăn bột tốt cho động vật nuôi, củ mài còn là vị thuốc quí. Trong đông y Hoài Sơn được coi là một vị thuốc bổ và hơi có tính chất thu sáp, dùng trong những trường hợp ăn uống kém tiêu, viêm ruột kinh niên, di tinh, bí đái, mồ hôi trộm và đái tháo đường (Đỗ Tất Lợi, 2004). Củ mài (D .persimilis) chiết xuất được diosgenin, là chất để sản xuất Pregnenolon, một loại tiền
9 hoocmon sinh dục, sử dụng dưới dạng thuốc uống và thuốc mỡ sẻ đảm bảo kéo dài sự tươi trẻ cho phụ nữ và làm cho da mịn màng [3]. 2.2.4. Giá trị dược liệu của cây Hoài Sơn Hoài sơn có rất nhiều công dụng, quý nhất là tác dụng bồi bổ tỳ vị, phế và thận của vị thuốc này. Tài liệu này được tổng hợp từ các cuốn sách phục vụ cho việc giảng dạy ngành Dược tại các trường Đại học, Cao đẳng y dược Sài gòn, Y dược Hà Nội..., sau đây là một số tác dụng chính của hoài sơn:  Tác dụng bồi bổ tỳ vị, tăng cường chức năng tiêu hóa  Tác dụng bổ thận  Tác dụng bổ phổi, điều trị các chứng ho hen  Tác dụng sinh tân dịch, cân bằng âm dương trong cơ thể  Tác dụng cố tinh, điều trị xuất tinh sớm  Tác dụng điều trị bệnh tiểu đường  Đối tượng sử dụng  Bệnh nhân bị suy nhược cơ thể do hao tổn nguyên khí, suy giảm các chức năng như:  Tiêu hóa, thận, phổi…  Người bị suy giảm chức năng thận (Biểu hiện: Lưng đau, gối mỏi, đi tiểu nhiều lần,  Nước tiểu vàng, hoa mắt chóng mặt, ù tai, chân tay lạnh…)  Bệnh nhân thường xuyên bị ho, khó thở, đặc biệt vào những ngày thời tiết thay đổi.  Người mắc khí huyết hư hàn, biểu hiện: gầy yếu, sợ lạnh.  Nam giới xuất tinh sớm, di tinh, mộng tinh  Bệnh nhân tiểu đường tuýp 2 [3].
10 2.3. Đặc điểm thực vật học của cây Hoài Sơn Cây Hoài Sơn thuộc loài cây thân thảo, leo quấn trên các giá thể khác nhau trong tự nhiên, cây sống nhiều năm, dài 5-10 m, cây có củ mọc sâu trong lòng đất từ 1,5 – 2 m. Cây thường mọc rải rác ven rừng, rừng tre nứa, khe núi đá, trên đất đồi, những địa điểm ẩm quanh năm, đất xốp và giàu chất dinh dưỡng. Cây củ mài (Dioscorea persimilis) thường có một củ chính to được hình thành từ rễ chính, củ dài hình chiếc dùi cui, mọc sâu vào trong đất độ sâu có thể từ 1-2 m. Trên rễ củ có rất nhiều rễ dinh dưỡng mọc dài có tác dụng hấp thụ nước và ion khoáng trong đất. Cây trồng một năm đã cho củ với năng suất trung bình đạt từ 1-1,2 kg/gốc [9]. Cây Hoài Sơn dạng thân leo (thân tự leo) dài trên 10 m, đường kính thân trung bình từ 0,2-0,5 cm thân quấn vào các giá thể khác theo chiều từ trái qua phải. Thân cây nhẵn, không có lông, màu nâu đỏ và có góc cạnh, trên thân không có tua. Chồi bên hình thành từ các nách lá hình thành lên các cành cấp 1 nhưng số lượng cành ít tập trung chủ yếu ở giữa thân. Thân cây chia đốt mỗi đốt thân dài khoảng 15-20 cm toàn thân cây có từ 50-100 đốt tùy mức độ sinh trưởng và phát triển của cây. Trên mỗi đốt thân có 4 lá. Do đặc điểm cấu tạo thân cây nhỏ, mềm dẻo nên cây Củ mài không tự đứng trong không gian mà phải leo lên các giá thể khác để lấy ánh sáng mặt khác khi leo lên các giá thể khác sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát tán của hạt trong không gian. Lá cây Củ mài là lá đơn, lá có dạng bản nhỏ, mọc so le hay mọc đối, hình tim đôi khi hình mũi tên, trên lá không lông, số lượng gân lá nhiều, gân lá có hình chân vịt, dài khoảng 10-12 cm, rộng 6-8 cm, nhẵn, chóp lá nhọn. Hoa nhỏ, đều, mọc thành bông, trục bông khúc khuỷu, hoa đơn tính. Hoa đực và hoa cái khác gốc, thích nghi với lối thụ phấn nhờ gió. Hoa đực có 6 nhị.
11 Hoa cái mọc thành cụm dạng bông cong dài tới 20 cm. Cây ra hoa vào khoảng tháng 10 đến tháng 11 dương lịch hàng năm trước khi bước vào thời kỳ tích lũy tinh bột. Cụm hoa đực dài không 40 cm, mang từ 20 - 40 hoa nhỏ, màu vàng. Quả nang, quả có 3 cạnh rộng 2-3 cm, mang 6 hạt. Khi còn non quả có màu xanh, đến cuối tháng 12 quả chuyển sang màu vàng xanh. Đối với cây trồng 1 năm sẽ ra hoa và quả, quả được hình thành vào tháng 11 dương lịch hằng năm trước khi cây chuẩn bị bước vào thời kì ngủ nghỉ [9]. 2.4. Đặc điểm sinh trưởng, phát triển của cây Hoài Sơn 2.4.1. Các giai đoạn sinh trưởng và phát triển Vòng đời của cây khoai mài gồm 3 giai đoạn. Các giai đoạn sinh trưởng, phát triển này chịu ảnh hưởng trực tiếp của các yếu tố ngoại cảnh và có mối liên quan chặt chẽ tới các yếu tố tạo thành năng suất củ [2]. Giai đoạn 1: Là giai đoạn phát triển bộ rễ và chiều dài thân. Do bộ lá lúc này chưa phát triển nhanh, quá trình quang hợp chưa mạnh nên thức ăn của cây vẫn chủ yếu từ củ giống hoặc từ hạt. Điều kiện nhiệt độ cao, độ ẩm đầy đủ, đất tơi xốp, chất lượng củ giống tốt là những yếu tố đảm bảo cho quá trình phát triển mầm và rễ thuận lợi, tỷ lệ cây sống và độ đồng đều cao. Giai đoạn 2: Giai đoạn này được đặc trưng bởi sự phát triển của bộ lá. Sự lớn lên và phát triển diện tích lá kéo dài khoảng 7-10 tuần. Vào tuần thứ 10- 12 của cây, tán lá đã phát triển hoàn chỉnh. Vào tuần thứ 15 sự tăng diện tích lá dừng lại. Trong giai đoạn này sự phát triển của rễ vẫn tiếp tục cho đến tuần thứ 12 thì sự tăng trưởng về chiều dài của rễ bắt đầu chững lại. Đồng thời, lúc này sự hình thành các lá mới cũng giảm mạnh kèm theo sự già đi của các lá già gần gốc. Trong giai đoạn 2 diện tích lá tăng mạnh đánh dấu bước phát triển của cây từ giai đoạn phụ thuộc vào củ giống chuyển sang giai đoạn tự tổng hợp chất hydrat cacbon. Củ cũng bắt đầu phát triển nhanh từ tuần thứ 13.