Khóa luận tốt nghiệp Luật kinh doanh: Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước và liên hệ thực tiễn tại địa bàn Thành phố Hà Nội

Chia sẻ: Caphesuadathemhanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:89

Thêm vào BST

Báo xấu

73
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khóa luận được nghiên cứu với mục tiêu nhằm tìm hiểu đánh giá đúng thực trạng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam, cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước trên địa bàn Hà Nội. Phân tích, đánh giá và đưa ra một số giải pháp, kiến nghị hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp Luật kinh doanh: Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước và liên hệ thực tiễn tại địa bàn Thành phố Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THỊ KIỀU OANH PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH LUẬT KINH DOANH Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2014-L HÀ NỘI, 2018
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ----------------------- LÊ THỊ KIỀU OANH PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH LUẬT KINH DOANH Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2014-L NGƯỜI HƯỚNG DẪN: Ts. Lê Kim Nguyệt (Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội) HÀ NỘI, 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Khóa luận tốt nghiệp là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Khóa luận chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Khóa luận đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Khóa luận tốt nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Lê Thị Kiều Oanh
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT COD Nhu cầu Oxy hóa DO Độ Oxy hòa tan NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn UBND Ủy ban nhân dân UNICEF Quỹ Nhi đồng thế giới QCVN Quy chuẩn Việt Nam TN&MT Tài nguyên và môi trường XLNT Xử lý nước thải WPPCL Luật kiểm soát và phòng chống ô nhiễm nước Trung Quốc
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài .............................................................2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................3 5. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................4 6. Bố cục nội dung của khóa luận ...............................................................................4 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC ..........................................................................................5 1.1. Khái niệm và đặc điểm của nguồn nước ..............................................................5 1.1.1. Khái niệm nguồn nước ......................................................................................5 1.1.2. Đặc điểm của nguồn nước .................................................................................7 1.2. Khái niệm, đặc điểm và nguyên nhân của ô nhiễm nguồn nước .........................8 1.2.1. Khái niệm ô nhiễm nguồn nước ........................................................................8 1.2.2. Đặc điểm của ô nhiễm nguồn nước .................................................................10 1.2.3. Nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước ..........................................................11 1.3. Khái niệm, đặc điểm, vai trò và nguyên tắc của pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ................................................................................................................12 1.3.1. Khái niệm pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước......................................12 1.3.2. Đặc điểm pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước .......................................13 1.3.3. Vai trò của pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước .....................................14 1.3.4. Nguyên tắc của pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ............................17 1.4. Pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở một số quốc gia trên thế giới ........18 Chương 2:THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC Ở VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI...........................................................................................................24 2.1. Quá trình hình thành và phát triển của pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam .......................................................................................................24
2.2. Một số nội dung cơ bản của pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam ...........................................................................................................................28 2.2.1. Quy hoạch, chiến lược môi trường trong lĩnh vực kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ....28 2.2.2. Chủ thể tham gia pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ...........................31 2.2.3. Xây dựng, ban hành, công bố quy chuẩn kỹ thuật môi trường nước ..............43 2.2.4. Cấp, thu hồi giấy phép tài nguyên nước..........................................................47 2.2.5. Xử lý vi phạm pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ..........................51 2.3. Thực tiễn áp dụng pháp luật về kiểm soát ô nhiềm nguồn nước trên địa bàn thành phố Hà Nội ......................................................................................................56 2.3.1. Thực trạng ô nhiễm nguồn nước trên địa bàn thành phố Hà Nội ...................56 2.3.2. Phân tích thực tiễn áp dụng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Hà Nội .............................................................................................................................61 Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC THI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI.....................................................68 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ....................68 3.2. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam ...........................................................................................................................69 3.3. Một số kiến nghị nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước tại địa bàn thành phố Hà Nội ................................................................76 KẾT LUẬN ..............................................................................................................78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................79
DANH MỤC BẢNG Tên bảng Trang Bảng 2.1. Thời hạn cấp giấy phép tài nguyên nước 49
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nước là nguồn tài nguyên vô cùng quý giá nhưng không phải là vô tận. Nước cần cho mọi sự sống và mọi sự phát triển, nước vừa là môi trường vừa là nhân tố đầu vào cho nhiều quá trình sản xuất, đặc biệt nước là nguồn của sự sống con người. Chính vì thế bảo vệ nguồn nước trong đó có hoạt động kiểm soát ô nhiễm nguồn nước là vô cùng quan trọng, luôn có trong những vấn đề môi trường được thế giới quan tâm. Theo đó, “Nhà nước có chính sách bảo vệ môi trường; quản lý; sử dụng hiệu quả, bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên; bảo tồn thiên nhiên, đa dạng sinh học; chủ động phòng chống thiên tai, ứng phó với biến đổi khí hậu… nội dung vấn đề bảo vệ môi trường nói chung”[22,Điều 63]. Sau khi bước sang thời kì đồi mới, Việt Nam đã đặt được những bước tiến lớn về các lĩnh vực của đời sống xã hội góp phần từng bước xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Vấn đề bảo vệ môi trường là một trong những vấn đề có tầm chiến lược quan trọng luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm. Điều đó được thể hiện ở các Nghị Quyết, quyết định của Nhà nước như: Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày 15/11/2004 của Bộ chính trị về Bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Quyết định166/QĐ-TTg 2014 Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030… Bên cạnh đó, các văn bản pháp luật của Việt Nam như Luật Bảo vệ môi trường năm 2014, Luật Tài nguyên nước năm 2012, Bộ luật Dân sự năm 2015, Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi bổ sung, các Nghị định, Thông tư hướng dẫn thi hành khác là cơ sở ban đầu để Nhà nước thống nhất và đưa hoạt động quản lý, kiểm soát nguồn nước ở nước ta đạt hiệu quả cao nhất. Là một quốc gia đang phát triển, song song với phát triển kinh tế, Việt Nam đã và đang phải đối mặt với nhiều vấn đề môi trường trong đó có vấn đề ô nhiễm nguồn nước. Tuy nhiên vấn đề kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam đang gặp phải khá nhiều khó khăn do nhiều nguyên nhân khác nhau cả khách quan lẫn chủ quan, đòi hỏi phải có dự điều chỉnh về mặt luật pháp để phù hợp với thực tế phát sinh trong giai đoạn hiện nay. Hà Nội, một thành phố với mật độ dân số rất cao, là nơi tập trung những cơ quan 1
đầu não, những trí lực hàng đầu của cả nước và hàng triệu người dân lao động từ khắp nơi đổ về sinh sống. Sản xuất công nghiệp ở Hà Nội trong phạm trung tâm hay vùng lân cận đều tập trung khá đông các cơ sở và nhiều ngành nghề với quy mô khác nhau, nên đã tác động không nhỏ tới nguồn nước. Nơi đây còn là hạ lưu của nhiều hệ thống sông lớn và cũng là thành phố có hệ thống hồ lớn dẫn tới vấn đề kiểm soát ô nhiễm nguồn nước càng cần được quan tâm. Tuy vậy, thực trạng ô nhiễm nguồn nước ở địa bàn thành phố Hà Nội đang ở mức báo động trong những năm gần đây, ảnh hưởng không nhỏ tới cuộc sống, sức khỏe của hàng triệu người mà còn gây nguy hại lớn đến môi trường. Kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Hà Nội đang tồn tại một số bất cập cần giải quyết. Xuất phát từ tình hình đó, đề tài “ Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước và liên hệ thực tiễn tại địa bàn Thành phố Hà Nội” đã được lựa chọn để nghiên cứu với mong muốn từ cơ sở thực tiễn có thể đóng góp được phần nào giúp quá trình hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam đạt được những kết quả tốt đẹp hơn. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài Đứng trước những khó khăn và thách thức mà các vấn đề môi trường ở nước ta đang đặt ra, công tác nghiên cứu các đề tài liên quan đến bảo vệ môi trường ngày càng gia tăng. Thực tế cho thấy đã có nhiều đề tài khoa học, luận văn và nhiều bài viết trên các tạp chí chuyên ngành có liên quan đến môi trường đề cập một cách trực tiếp hoặc gián tiếp vấn đề bảo vệ môi trường hoặc có lồng ghép với vấn đề liên quan đến ô nhiễm nguồn nước như: Luận văn thạc sĩ Luật học của tác giả Nguyễn Quốc Hùng, “Pháp luật về phòng chống và khắc phục ô nhiễm nguồn nước- Thực tiễn áp dụng tại tỉnh Quảng Bình” (2017), hay một số bài viết trên tạp chí như: Hàn Ngọc Tài (2018), “Một số quy định về đánh giá sức chịu tải, khả năng tiếp nhận nước thải của sông hồ”, Tạp chí Môi trường Cục môi trường, số tháng 3; “Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm môi trường do hoạt động của làng nghề gây ra (Lê Kim Nguyệt, Tạp chí dân chủ và pháp luật,2014); “Trách nhiệm của cơ quan nhà nước, cộng đồng dân cư trong kiểm soát môi trường làng nghề ở Việt Nam” ( Lê Kim Nguyệt, Tạp chí dân chủ và pháp luật, 1/2017) … Phần nào những công trình nghiên cứu đã thể hiện phần nào lý luận và thực tiễn về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam. Đề tài được nghiên cứu này sẽ góp phần làm rõ hơn nữa về lý luận và thực tiễn trên một địa bàn cụ thể để làm sâu hơn và phong phú hơn các vấn đề pháp luật môi trường đang đươc quan tâm nghiên cứu. 2
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu tổng quát: Dựa vào việc nghiên cứu các quy phạm pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước, từ đó tìm hiểu đánh giá đúng thực trạng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam, cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước trên địa bàn Hà Nội. Phân tích, đánh giá và đưa ra một số giải pháp, kiến nghị hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. 3.2. Mục tiêu cụ thể: Để đạt được những mục tiêu tổng quát đã đặt ra khi nghiên cứu đề tài, khóa luận cần giải quyết được một số vấn đề sau: Một là, nghiên cứu cơ sở lý luận về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Trong đó, có đưa ra những khái niệm, đưa ra cơ sở lý luận về ô nhiễm nguồn nước và đưa ra vai trò của pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước, đồng thời liên hệ với pháp luật một số quốc gia trên thế giới. Hai là, phân tích và đánh giá thực trạng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước được quy định trong các văn bản pháp luật Việt Nam hiện hành. Ba là, nêu và phân tích về thực trạng ô nhiễm nguồn nước ở Hà Nội và thực tiễn áp dụng pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Hà Nội qua một số trường hợp cụ thể, đồng thời tìm ra nguyên nhân dẫn đến những vấn đề đó. Từ đó nêu ra phương hướng , giải pháp hoàn thiện pháp luật trong thời gian tới về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: khóa luận tập trung nghiên cứu lý luận về pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam hiện nay và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về kiểm ô nhiễm nguồn nước tại địa bàn thành phố Hà Nội. Phạm vi nghiên cứu: Bộ luật dân sự, Bộ luật hình sự, Luật bảo vệ môi trường, Luật tài nguyên nước và các Nghị định, Thông tư hướng dẫn thi hành… Giới hạn nội dung phạm vi nghiên cứu trong lý luận về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước được ghi nhận trong các văn bản pháp luật hiện hành ở Việt Nam. Giới hạn phạm vi thời gian nghiên cứu là quá trình áp dụng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước trên địa bàn Thành phố Hà Nội từ năm 2010 đến nay. 3
5. Phương pháp nghiên cứu Ngoài các phương pháp cơ bản được sử dụng trong việc nghiên cứu khoa học xã hội nói chung như phương pháp duy vật biện chứng, phương pháp trừu tượng hoá khoa học. Một số phương pháp chủ yếu như: phương pháp phân tích, đánh giá quy phạm, tính tích cực và tiêu cực của các vấn đề liên quan đến pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước; phương pháp phân loại trong việc nhận dạng các loại nguồn nước, các loại vi phạm và hình thức xử phạt về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước…; phương pháp so sánh để thấy được mặt lợi, mặt hạn chế của các quy phạm pháp luật. Ngoài ra, khóa luận còn sử dụng một số phương pháp khác như: phương pháp liệt kê, tổng hợp, phương pháp mô tả, điển hình hóa… để đáp ứng yêu cầu phát triển từ lý luận về pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đến đi vào thực tiễn. 6. Bố cục nội dung của khóa luận Khóa luận ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung gồm ba phần chính: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước Chương 2: Thực trạng pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội Chương 3: Giải pháp hoàn thiện pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước và một số kiến nghị nâng cao hiệu quả thực thi trên địa bàn thành phố Hà Nội. 4
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM NGUỒN NƯỚC 1.1. Khái niệm và đặc điểm của nguồn nước Nước là một thành phần môi trường vô cùng quan trọng mà tạo hóa ban tặng cho thế giới bởi lẽ nó gắn liền với sự tồn tại, phát triển của con người cũng như sự sống của mọi sinh vật trên Trái đất. Nước cũng là một dạng tài nguyên thiên nhiên có những tính chất vật lý, hóa học, sinh học … riêng biệt, một dạng vật chất, năng lượng, thông tin có giá trị tự thân, và tồn tại theo một quy luật tự nhiên nhất định. Nước quyết định sự tồn tại của xã hội và có khả năng ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Nước ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của con người từ sinh hoạt cho đến đời sống sản xuất, thậm chí đến cả nền chính trị và kinh tế. Thuật ngữ về tài nguyên nước được ghi nhận tại khoản 1, Điều 2, Luật Tài nguyên nước năm 2012 như sau: “Tài nguyên nước bao gồm nguồn nước mặt, nước dưới đất, nước mưa và nước biển thuộc lãnh thổ của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”. Như vậy, định nghĩa được pháp luật quy định đã chỉ ra rằng, nước là một loại tài nguyên, tài nguyên nước của một quốc gia là toàn bộ lượng nước có trong lãnh thổ quốc gia đó mà con người có thể khai thác, sử dụng vì một mục đích nhất định. Vì nước có vai trò rất lớn đối với cuộc sống con người, đặc biệt là có ảnh hưởng lớn đến đời sống sản xuất, cùng với sự phát triển phức tạp của xã hội, các quan hệ xã hội phát sinh liên quan đến khai thác, sử dụng tài nguyên nước. Điều này ảnh hưởng theo chiều hướng tiêu cực đến nguồn tài nguyên nước nói chung và nguồn nước nói riêng, đòi hỏi cần phải có pháp luật điều chỉnh quy định cụ thể liên quan đến nguồn nước. 1.1.1. Khái niệm nguồn nước Theo từ điển bách khoa toàn thư Việt Nam, nguồn nước là lượng nước mặt của sông, suối, hồ ao và nước dưới đất có thể sử dụng được của một khu vực nào đó. Đối với một khu vực lớn, một quốc gia, nguồn nước được giới hạn bởi đại lượng dòng chảy năm trung bình nhiều năm của các sông, suối. Đối với các vùng nhỏ hơn, các vùng kinh tế, nguồn nước phải tính đến lượng nước dưới đất và lượng nước của hồ ao. Từ điển cũng ghi nhận thêm về khái niệm nguồn nước trong thủy lợi, khi 5
phân biệt khái niệm lượng nước trữ và nguồn nước. Theo đó, nguồn nước là lượng nước dưới đất và nước mặt đảm bảo cho chu trình tuần hoàn nước; còn lượng nước trữ là khối lượng chung của nước ngầm trong tầng đất giới hạn ở vùng (khu vực) xem xét. Lưu lượng nước ngầm có thể đảm bảo cho yêu cầu dùng nước đủ tiêu chuẩn chất lượng trong thời gian dài được gọi là nguồn nước ngầm để khai thác. Theo góc độ pháp luật, khoản 2, Điều 2, Luật tài nguyên nước năm 2012 quy định khái niệm nguồn nước là: “các dạng tích tụ nước tự nhiên hoặc nhân tạo có thể khai thác, sử dụng bao gồm sông, suối, kênh, rạch, hồ, ao, đầm, phá, biển, các tầng chứa nước dưới đất; mưa, băng, tuyết và các dạng tích tụ nước khác”. Như vậy, pháp luật ghi nhận khái niệm nguồn nước chỉ các dạng tích tụ nước tự nhiên hoặc nhân tạo có thể khai thác được như biển, sông, suối, ao, hồ, kênh, mương hoặc các tầng chưa nước ở như nước ngầm, băng tuyết và các dạng tích tụ khác. Tùy theo đặc điểm cũng như yêu cầu về khai thác, sử dụng, quản lý của từng loại nước mà có thể chia nước thành các loại nước khác nhau, chẳng hạn như: nước mặt, nước dưới đất, nguồn nước liên tỉnh, nguồn nước nội tỉnh, nguồn nước liên quốc gia… Xét về mặt tự nhiên, nguồn nước có thể chia làm hai loại chính : nước mặt và nước dưới đất. “Nước mặt là nước tồn tại trên mặt đất liền hoặc hải đảo” [21,Khoản 3, Điều 2]. Nước mặt có thể chia thành hai loại: nước mặt có dòng chảy và nước mặt không có dòng chảy. Nước mặt có dòng chảy như sông, suối, có khả năng tự làm sạch. Nước mặt không có dòng chảy như ao, hồ, thường có rong, rêu và các thủy sinh vật sinh sống nên khả năng bị nhiễm bẩn cao. “Nước dưới đất là nước tồn tại trong các tầng chứa nước dưới đất”[21, Khoản 4, Điều 2]. Các tầng dưới đất có thể chia nguồn nước dựa theo đặc điểm cấu tạo và vị trí của các tầng mạch nước. Nước ngầm mạch nông có khả năng bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài nhiều hơn nước tầng mạch sâu. Nhưng thông thường thì nguồn nước ở các tầng chứa nước dưới đất chó chất lượng tương đối tốt. Luật Tài nguyên nước năm 2012 cũng dựa vào sự phân chia các loại nguồn nước như để thể hiện các quy phạm pháp luật. Xét về mặt phạm vi phân bố, nguồn nước được chia làm hai loại chủ yếu là: nguồn nước liên tỉnh và nguồn nước nội tỉnh. Khoản 5, Điều 2, Luật Tài nguyên nước năm 2012 quy định: “Nguồn nước liên tỉnh là nguồn nước phân bố trên địa bàn từ hai tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trở lên”. Nguồn nước liên tỉnh có khả năng gây ảnh hưởng lẫn nhau giữa đời sống sản xuất và sinh hoạt của các địa 6
bàn, đòi hỏi phải có những quy định để đảm bảo tính thống nhất và linh hoạt giữa hoạt động kiểm soát ô nhiễm nguồn nước của các địa bàn có chung nguồn nước. Nguồn nước nội tỉnh là “nguồn nước phân bố trên địa bàn một tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương” [21, Khoản 6, Điều 2], nghĩa là nguồn nước thuộc phạm vi quản lý và khai thác của riêng một tỉnh hoặc một thành phố trực thuộc trung ương nào đó, giúp cho việc quản lý riêng rẽ nguồn nước của địa phương được tập trung hơn. Việc phân loại theo cách này ý nghĩa đối với việc khoanh vùng phạm vi quản lý, sử dụng, khai thác nguồn nước một cách hiệu quả đối phù hợp với từng đơn vị địa phương nhất định và phối hợp hài hòa với các địa phương khác trong công tác quản lý. 1.1.2. Đặc điểm của nguồn nước Hiện nay, nguồn nước Việt Nam đang bị xâm hại khá nhiều từ nhiều nguyên nhân khác nhau dẫn đến việc bảo vệ tài nguyên nước đang ngày càng trở nên cấp thiết. Bảo vệ tài nguyên nước chính là bảo vệ sự sống còn và sự phát triển của con người. Pháp luật chính là một công cụ đắc lực để thực hiện yêu cầu cấp thiết bảo vệ tài nguyên nước trong đó có nhiệm vụ quan trọng đó là kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Để làm được việc đó, về phương diện pháp luật cần xác định thấu đáo những đặc điểm của nguồn nước để có hướng đi đúng trong xây dựng pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Thứ nhất là, nguồn nước không phải vô tận. Dựa vào tính tự làm mới và chuyển hóa của nước mà con người nghĩ rằng nguồn nước là vô tận. Đó là suy nghĩa hoàn toàn sai lầm. Nước có mặt trrong mọi mặt của đời sống vì thế nước càng dễ bị làm ô nhiễm. Hiện nay, nguồn nước đang bị suy thoái rất nhiều do các hoạt động sản xuất và sinh hoạt cuẩ con người. Nước không có đủ thời gian để tự làm sạch cho dù con người có tác động vào quá trình tuần hoàn của nước hoặc tác động vào quá trình tự làm sạch của nước vẫn không thể đáp ứng đủ nhu cầu về chất lượng nguồn nước của chính con người. Chính vì thế pháp luật phải có những tác động, bắt buộc con người phải có những hành động cụ thể, phải tuân thủ để kiểm soát được ô nhiễm nguồn nước. Chẳng hạn như việc quy định rõ chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền của các cơ quan quản lý; cơ chế kiểm soát nguồn nước sao cho phù hợp với tình hình của từng địa phương… Thứ hai, nguồn nước là dung môi hòa tan nhiều chất. Xuất phát từ tính chất vật lý và hóa học của nước mà nước là dung môi có thể hòa tan nhiều chất, cũng 7
chính là nguyên nhân khiến nước dễ bị “tổn thương”. Từ đó phát sinh ra vấn đề chất thải nguy hại hoặc những chất độc hại khác có thể dễ dàng hòa tan trong nước và “lây lan” giữa các nguồn nước với nhau. Muốn kiểm soát được ô nhiễm nguồn nước cần kiểm soát ngay từ những nguồn có thể làm “bẩn” nước, đòi hỏi pháp luật nên xét đến những nguồn khác nhau gây hại cho nước nhất là trong vấn đề liên quan đến chế tài xử phạt các hành vi gây ô nhiễm nguồn nước. Thứ ba, nguồn nước tồn tại ở mọi nơi. Tức là nước có mặt trên cả mặt đất, trong lòng đất và cả bầu khí quyển. Chính vì thế việc kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đòi hỏi phải toàn diện ở nhiều dạng khác nhau. Thậm chí các loại thiên tai như bão, lũ lụt, hạn hán cũng là một phần gây nên ô nhiễm nguồn nước, cần được quan tâm để bảo vệ lợi ích của con người. Thứ tư là nước có khả năng luân chuyển. Mặc dù định nghĩa về nguồn nước chỉ ra rằng, nguồn nước là các loại nước đã “tích tụ”, tuy nhiên từ “tích tụ” không có nghĩa là nước tập trung lại một vị trí cố định mà chỉ là khả năng tập hợp của nước. Nước có khả năng tích tụ lại với nhau nhưng lượng nước đó hoàn toàn có khả năng luân chuyển đi nơi khác thông qua nhiều quá trình khác nhau như chảy trôi, quá trình tuần hoàn của nước… Vì thế kiểm soát ô nhiễm nguồn nước không chỉ là trách nhiệm của riêng một đơn vị địa lý cố định nào cả mà phải là sự chung tay, góp sức của nhiều chủ thể, của các địa phương với nhau. Từ đó cũng đặt ra vấn đề cho pháp luật làm sao để có thể kiểm soát hài hòa hoạt động giữa các cơ quan nhà nước với nhau, và giữa các cơ quan nhà nước ở các địa phương khác nhau để việc kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đạt được hiệu quả cao. 1.2. Khái niệm, đặc điểm và nguyên nhân của ô nhiễm nguồn nước Ô nhiễm nguồn nước là vấn đề môi trường được cả nhân loại quan tâm vì nó ảnh hưởng trực tiếp đến sự sống, đời sống sinh hoạt và đời sống sản xuất của con người. Ô nhiễm nguồn nước cũng là một vấn đề khá phức tạp, vì có nhiều nguyên nhân cũng như nhiều dạng ô nhiễm mà có thể con người cũng chưa thể nắm rõ hết tất cả. Pháp luật dựa vào những khái niệm, đặc điểm , từ cái cốt lõi của vấn đề để đưa ra được những quy định phù hợp, bao quát được hết những khía cạnh mà ô nhiễm nguồn nước đưa ra. 1.2.1. Khái niệm ô nhiễm nguồn nước Ô nhiễm môi trường là “sự biến đổi của các thành phần môi trường không 8
phù hợp với quy chuẩn kỹ thuật môi trường và tiêu chuẩn môi trường gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật”[23]. Nước là một thành phần của môi trường, xuất phát trên quan điểm của định nghĩa trên, pháp luật điều chỉnh riêng về tài nguyên nước đã đưa ra khái niệm về ô nhiễm nguồn nước. Hiến chương Châu Âu đã ghi nhận: “Ô nhiễm nước là sự biến đổi nói chung do con người đối với chất lượng nước, làm nhiễm bẩn nước và gây nguy hiểm cho con người, cho công nghiệp, nông nghiệp, nuôi cá, nghỉ ngơi, giải trí, cho động vật nuôi và các loài hoang dã”. Theo khoản 14, Điều 2, Luật Tài nguyên nước năm 2012, khái niệm về ô nhiễm nguồn nước được quy định như sau: “Ô nhiễm nguồn nước là sự biến đổi tính chất vật lý, tính chất hóa học và thành phần sinh học của nước không phù hợp với tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật cho phép, gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật”. Như vậy định nghĩa của hiến chương châu Âu chưa nêu ra cụ thể sự biến đổi trong đất là gì và cơ sở xác định ô nhiễm là gì, chỉ quy định chung là “làm nhiễm bẩn nước” và “gây nguy hiểm”. Khác với “suy thoái” nguồn nước (sự suy giảm về số lượng, chất lượng nguồn nước so với trạng thái tự nhiên hoặc so với trạng thái của nguồn nước đã được quan trắc trong các thời kỳ trước đó [21khoản 15, Điều 2]), là khái niệm thiên về sự thay đổi về số lượng, chất lượng nước so với thời kỳ trước đó, tức là lấy lượng và chất của nước ở một thời kỳ trước đó làm cơ sở xác định, thì ô nhiễm nguồn nước là sự thay đổi thiên về tính chất của nước, như tính vật lý, hóa học, thành phần sinh học và lấy tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật cho phép để làm cơ sở nhận định ô nhiễm. Bên cạnh đó về khía cạnh biểu hiện nhận biết, ô nhiễm nguồn nước thể hiện tác động xấu của nó đến con người và sinh vật. Ô nhiễm nguồn nước có thể dựa vào các tiêu chí khác nhau để phân loại. Dựa vào tiêu chí nguồn gốc, có thể chia ô nhiễm nguồn nước thành hai loại: ô nhiễm tự nhiên và ô nhiễm nhân tạo. Ô nhiễm tự nhiên có thể xuất phát mưa, tuyết tan, lũ lụt…đưa vào môi trường những chất thải bẩn, các vi sinh vật có hại… Ô nhiễm nhân tạo là quá trình thải các chất độc hại chủ yếu dưới dạng lỏng như các chất thải sinh hoạt, công nghiệp, nông nghiệp…vào môi trường nước. Theo tiêu chí bản chất ô nhiễm, có thể phân ra thành: ô nhiễm vô cơ, ô nhiềm hữu cơ, ô nhiễm hóa chất, ô nhiễm sinh học… Hiện nay pháp luật cũng dựa vào những tiêu chí phân loại này để quy định các tiêu chuẩn, quy chuẩn và các biện pháp xử phạt. 9
1.2.2. Đặc điểm của ô nhiễm nguồn nước Xuất phát từ khái niệm về ô nhiễm nguồn nước và đặc trưng của nguồn nước, ô nhiễm nguồn nước có những đặc điểm riêng biệt so với các ô nhiễm khác. Sau đây là hai đặc điểm nổi bật nhất về ô nhiễm nguồn nước: Một là, ô nhiễm nguồn nước có tính tốc độ lan truyền và quy mô ảnh hưởng lớn. Nước có mặt ở mọi nơi trên Trái đất và là nền tảng cấu trúc nên tế bào sống, nước len lỏi ở khắp mọi nơi và dễ dàng luân chuyển sang nơi khác. Các nguồn nước không có nguồn nào là hoàn toàn riêng biệt, chúng có liên hệ đến nhau. Chẳng hạn như nước ao, hồ nếu chỉ nhìn vào tính chất của nó bên ngoài sẽ thấy tính luân chuyển của nước thấp, tính ổn định cao; nhưng bên trong đó, quá trình nước xâm nhập vào đất, ngấm qua các tầng đất xuống tầng nước ngầm hay quá trình bốc hơi ngưng đọng bên trên tầng khí quyển vẫn luôn luôn diễn ra. Chính vì xuất phát từ tính luân chuyển của nước mà ô nhiễm nguồn nước rất dễ lây lan từ nguồn nước này sang nguồn nước khác. Khi đã lây lan ô nhiễm thì quy mô ảnh hưởng trở nên lớn hơn rất nhiều, vì quá trình lây lan sẽ luôn luôn diễn ra. Chẳng hạn như sự cố môi trường ở các tỉnh miền Trung nước ta xảy ra vào tháng 4 năm 2016 là một ví dụ điển hình cho sự tốc độ lan truyền của ô nhiễm nguồn nước. Hiện tượng hải sản chết bất thường bắt đầu xuất hiện tại Hà Tĩnh vào ngày 6/4/2016, sau đó lần lượt xuất hiện tại các tỉnh: Quảng Bình (10/4/2016), Thừa Thiên - Huế (15/4/2016), Quảng Trị (16/4/2016) do nguồn nước bị ô nhiễm từ việc xả thải chất thải chứa độc tố của công ty Formosa Hà Tĩnh. Tốc độ lan truyền ô nhiễm quá nhanh đã làm cho bốn tỉnh dọc ven biển miền Trung nước ta chịu nhiều thiệt hại nặng nề. Hai là, ô nhiễm nguồn nước phức tạp với nhiều tác nhân. Từ các tính chất đặc trưng của nguồn nước để thay đổi mô hình, tính chất vật lý , hóa học sinh học , của nước có thể xuất phát từ rất nhiều nguyên nhân. Tốc độ lây lan cao cũng là trở ngại để xác định tác nhân gây ra ô nhiễm nguồn nước. Để pháp luật thực hiện tốt vai trò kiểm soát ô nhiễm nguồn nước cần làm tốt công tác xác đinh tác nhân gây ô nhiễm nguồn nước và dựa vào đó để có những quy định hợp lý. Kiểm soát từ tác nhân gây ô nhiễm là một hướng đi đúng và hiệu quả, tránh để xảy ra tình trạng lây lan ô nhiễm rồi mới có những biện pháp xử lý. Ngoài ra do tính phức tạp của ô nhiễm nguồn nước các quy chế về xử phạt cũng khá rắc rối và chưa bao quát đủ các nguyên nhân dẫn đến ô nhiễm nguồn nước. 10
1.2.3. Nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước Hiện nay có nhiều nguyên nhân dẫn đến ô nhiễm nguồn nước, nguyên nhân tự nhiên hoặc nguyên nhân nhân tạo. Tuy nhiên nguyên nhân xuất phát từ các hoạt động của con người vẫn là nguyên nhân chủ yếu tác động xấu đến tài nguyên nước, dẫn tới cần phải có các biện pháp để kiểm soát ô nhiễm nguồn nước Thứ nhất về nguyên nhân tự nhiên: Bất cứ một hiện tượng nào làm giảm chất lượng nước đều bị coi là nguyên nhân gây ô nhiễm nước.Ô nhiễm nước do mưa, tuyết tan, lũ lụt, gió bão… hoặc do các sản phẩm hoạt động sống của sinh vật, kể cả xác chết của chúng. Cây cối, sinh vật chết đi, chúng bị vi sinh vật phân hủy thành chất hữu cơ. Một phần sẽ ngấm vào lòng đất, sau đó ăn sâu vào nước ngầm, gây ô nhiễm, hoặc theo dòng nước ngầm hòa vào dòng lớn. Lụt lội có thể làm nước mất sự trong sạch, khuấy động những chất dơ trong hệ thống cống rãnh, mang theo nhiều chất thải độc hại từ nơi đổ rác, và cuốn theo các loại hoá chất trước đây đã được cất giữ. Nước lụt có thể bị ô nhiễm do hoá chất dùng trong nông nghiệp, kỹ nghệ hoặc do các tác nhân độc hại ở các khu phế thải. Công nhân thu dọn lân cận các công trường kỹ nghệ bị lụt có thể bị tác hại bởi nước ô nhiễm hoá chất. Ô nhiễm nước do các yếu tố tự nhiên (núi lửa, xói mòn, bão, lụt,...) có thể rất nghiêm trọng, nhưng không thường xuyên, và không phải là nguyên nhân chính gây suy thoái chất lượng nước toàn cầu. Sự suy giảm chất lượng nước có thể do đặc tính địa chất của nguồn nước ví dụ như: nước trên đất phèn thường chứa nhiều sắt, nhôm. nước lấy từ lòng đất thường chứa nhiều canxi… Ngoài ra, biến đổi khí hậu toàn cầu cũng là một trong những nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước. Thứ hai về nguyên nhân nhân tạo. Hoạt động sản xuất kinh doanh của con người cần tập trung với lưu lượng lớn. Đặc biệt sản xuất công nghiệp thải ra nguồn nước (trực tiếp hoặc gián tiếp) lượng lớn chất thải công nghiệp. Lượng nước thải này chưa qua xử lý hoặc đã quy xử lý những chưa đạt tiêu chuẩn có thể được thải trực tiếp vào các vùng nước mặt hoặc thấm từ vùng nước mặt xuống nước ngầm. Đây là nguyên nhân cơ bản dẫn tới ô nhiễm nguồn nước ở Việt Nam hiện nay. Ở Việt Nam với mức tăng dân số nhanh chóng đã đưa nước ta vào hàng thứ 14[39] trong các quốc gia có dân số đông nhất Thế giới. Trong vòng hơn 50 năm gần đây (1980- 2018), dân số nước ta tăng gần gấp đôi lần từ 54.372.518 người lên 95.563.102 người[39]. Dân số tăng nhu cầu dùng nước cho sinh hoạt và phát triển kinh tế tăng lên, các nguồn thải tăng, sự ô nhiễm môi trường nước cũng tăng lên. 11
Sinh hoạt của con người cũng tác nhân lớn gây ô nhiễm nguồn nước, đặc biệt là nguồn nước ở các đô thị. Nước thải sinh hoạt là nước thải phát sinh từ các hộ gia đình, bệnh viện, khách sạn, cơ quan trường học, chứa các chất thải trong quá trình sinh hoạt, vệ sinh của con người. Thành phần cơ bản của nước thải sinh hoạt là các chất hữu cơ dễ bị phân hủy sinh học (cacbohydrat, protein, dầu mỡ), chất dinh dưỡng (photpho, nitơ), chất rắn[34]. Tùy theo mức sống và lối sống mà lượng nước thải cũng như tải lượng các chất có trong nước thải của mỗi người trong một ngày là khác nhau. Quá trình sản xuất nông nghiệp như sử dụng thuốc trừ sâu không đúng quy trình, các loại phân bón hóa học, hóa chất bảo vệ thực vật tràn lan khiến các hóa chất bị tồn dư sẽ ngấm xuống nước ngầm, cũng làm nguồn nước bị ảnh hưởng. Trên đây là những tác nhân chính gây ô nhiễm nguồn nước. Với tốc độ gia tăng dân số và tốc độ phát triển công nghiệp ồ ạt như hiện nay, nguồn nước đang đứng trước những nguy cơ rất lớn của ô nhiễm nặng nề. Hậu quả chung của tình trạng ô nhiễm nước là tỉ lệ người mắc các bệnh cấp và mạn tính liên quan đến ô nhiễm nước như viêm màng kết, tiêu chảy, ung thư… ngày càng tăng. Người dân sinh sống quanh khu vực ô nhiễm ngày càng mắc nhiều loại bệnh tình nghi là do dùng nước bẩn trong mọi sinh hoạt. Ngoài ra ô nhiễm nguồn nước còn gây tổn thất lớn cho các ngành sản xuất kinh doanh, các hộ nuôi trồng thủy sản…Tác hại của ô nhiễm nguồn nước là khôn lường, trong cả đời sống sinh hoạt, sản xuất của con người; thậm chí là chính sự sống của con người và các loài sinh vật khác. Xuất phát từ những đòi hỏi khác quan của thực tiễn đời sống xã hội, cùng với những ưu thế đặc biệt của một công cụ pháp lý mà các công cụ khác không có được, pháp luật phải thể hiện được vai trò, sức mạnh của mình trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Pháp luật về kiểm soát nguồn nước sẽ là cơ sở pháp lý, là tiền đề cho mọi hoạt động kiểm soát ô nhiễm nguồn nước; là công cụ đắc lực giúp cho hoạt động kiểm soát ô nhiễm nguồn nước có được hiệu quả tốt hơn. 1.3. Khái niệm, đặc điểm, vai trò và nguyên tắc của pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước 1.3.1. Khái niệm pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước Bảo vệ môi trường luôn là vấn đề sống còn, là vấn đề ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống xã hội của mỗi quốc gia.Với những đặc điểm riêng có của mình, pháp 12
luật giúp triển khai những chủ trương, chính sách của nhà nước một cách nhanh, đồng bộ và hiệu quả nhất. Pháp luật cũng chính là tiếng nói của nhân dân thông qua quyền và nghĩa vụ của mình. Pháp luật thể hiện vai trò của mình trong việc quy định các hành vi xử sự đúng đắn, có lợi cho việc kiểm soát và phát triển nguồn nước đồng thời thể hiện tính răn đe bằng những biện pháp, chế tài xử phạt những hành vi gây hại cho nguồn nước, vi phạm quá trình kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đặt ra những chuẩn mực xử sự, quy định những hành vi được phép hay không được phép đối với nguồn nước, đồng thời đưa ra các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật để kiểm soát nguồn nước gắn với các hoạt động kiểm soát nguồn nước riêng biệt của từng chủ thể tham gia quan hệ pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Sau đó, đưa ra những quy định về xử lý vi phạm liên quan đến ô nhiễm nguồn nước để một lần nữa thể hiện tính cưỡng chế, răn đe của pháp luật đối với những hành vi gây hại cho đời sống xã hội. Như vậy, pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước là tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các mối quan hệ xã hội liên quan đến kiểm soát ô nhiễm nguồn nước, cụ thể là điều chỉnh hoạt động của các cơ quan nhà nước cũng như các tổ chức, cá nhân nhằm kiểm soát ô nhiễm nguồn nước, tránh những tác động tiêu cực mà các hoạt động của con người có thể gây hại đến nguồn nước. Bao gồm những quy định về chủ thể tham gia quan hệ pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước, các quy định liên quan đến cấp , thu hồi giấy phép tài nguyên nước; quy hoạch nguồn nước và các quy điịnh liên quan đến xử lý vi phạm pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. 1.3.2. Đặc điểm pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước Công tác bảo vệ môi trường nói chung và công tác kiểm soát ô nhiễm nguồn nước nói riêng đạt được những bước tiến đáng kể trong thời gian gần đây. Trong đó có sự đóng góp đắc lực của công cụ pháp luật. Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước đã thể hiện được những đặc trưng riêng có của mình so với các ngành luật khác, ngày càng thể hiện vị trí độc lập của mình và vai trò hữu hiệu trong kiểm soát ô nhiễm nguồn nước. Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm nguồn nước nổi bật những đặc điểm sau đây: Thứ nhất, pháp luật kiểm soát ô nhiễm nguồn nước là công cụ định hướng xử sự của con người trong quan hệ với môi trường nói chung và nguồn nước nói riêng. 13